اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….

 

 

2

 

 

 

اهمیت و ارزش تحقیق با تاکید بر کاربرد نتایج آن………………………………………………………….

 

 

2

 

 

 

سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………..

 

 

3

 

 

 

روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………..

 

 

3

 

 

 

فصل اول: بررسی چگونگی شکل­گیری طبقه موالی……………………………………….

 

 

4

 

 

 

1-1-        1-1-آشنایی با شبه جزیره عربستان………………………………………………………………………………….

 

 

5

 

 

 

1-2-        1-2-موقعیت جغرافیایی عربستان……………………………………………………………………………………..

 

 

5

 

 

 

1-3- وضع دینی عربها……………………………………………………………………………………………………….

 

 

6

 

 

 

1-4-حضرت محمد (ص) و توسعه جغرافیایی اسلام………………………………………………………..

 

 

7

 

 

 

1-5-فتوحات مسلمانان و توسعه ی متصرفات اسلامی پس از رسول خدا(ص) ……………..

 

 

8

 

 

 

1-5-1-فتوحات زمان ابوبکر:( 11تا 13 هجری)…………………………………………………

 

 

9

 

 

 

1-5-2-فتوحات زمان عمر( 13-23هجرت) ………………………………………………………

 

 

11

 

 

 

1-5-3-فتوحات زمان عثمان:( 24 تا 36 هجری)………………………………………………

 

 

15

 

 

 

1-5-4-توقف فتوحات در زمان امیرالمؤمنین(ع )36-41هجرت……………………….

 

 

16

 

 

 

1-5-5-فتوحات  زمان بنی امیه………………………………………………………………………….

 

 

17

 

 

 

1-6-جهان اسلام و پدیده مَوالی………………………………………………………………………………………..

 

 

18

 

 

 

درآمد…………………………………………………………………………………………………………………….

 

 

18

 

 

 

1-6-1-موالی در لغت …………………………………………………………………………………………

 

 

20

 

 

 

1-6-2-موالی در اصطلاح…………………………………………………………………………………….

 

 

23

 

 

 

1-6-3-انواع مولی ……………………………………………………………………………………………….

 

 

25

 

 

 

1-6-3-1- ولاء عتق………………………………………………………………………………

 

 

25

 

 

 

1-6-3-1-1-مولای مکاتبه……………………………………………………..

 

 

26

 

 

 

1-6-3-1-2- مولای تدبیر………………………………………………………

 

 

27

 

 

 

1-6-3-2- ولاء اسلام…………………………………………………………………………….

 

 

27

 

 

 

1-6-3-3- ولاء حلف……………………………………………………………………………..

 

 

27

 

 

 

1-7-موالی و خلفای راشدین……………………………………………………………………………………………..

 

 

28

 

 

 

1-8-موالی و بنی امیه………………………………………………………………………………………………………..

 

 

31

 

 

 

1-9-موالی و بنی­عباس………………………………………………………………………………………………………

 

 

34

 

 

 

فصل دوم: بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی……………………….

 

 

36

 

 

 

2-1- جایگاه اجتماعی موالی……………………………………………………………………….

 

 

37

 

 

 

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

 

37

 

 

 

2-2- نگرش قبیله­ای عرب به موالی………………………………………………………………………………….

 

 

37

 

 

 

2-3-پیوند های  اجتماعی مولی……………………………………………………………………………………….

 

 

40

 

 

 

2-4- شمار موالی در شهرها………………………………………………………………………………………………

 

 

42

 

 

 

2-4-1-کوفه…………………………………………………………………………………………………………

 

 

43

 

 

 

2-4-2-بصره………………………………………………………………………………………………………..

 

 

45

 

 

 

2-4-3- شام و حجاز……………………………………………………………………………………………

 

 

46

 

 

 

2-5- موقعیت اجتماعی موالی…………………………………………………………………………………………..

 

 

47

 

 

 

 2-5-1- ویژگی­های اجتماعی قبیله عرب………………………………………………………….

 

 

47

 

 

 

2-2- جایگاه اقتصادموالی…………………………………………………………………………..

 

 

50

 

 

 

2-2-1- کارهای دستی و تجارت ……………………………………………………………………….

 

 

50

 

 

 

2 -2-2-  دبیری و کار در دیوان…………………………………………………………………………

 

 

53

 

 

 

2-2-3- حجابت و حراست( شرطه)…………………………………………………………………….

 

 

56

 

 

 

2-2-4- مالکیتِ اراضی و کارِ مِلک داری به وکالت از اربابان……………………………..

 

 

57

 

 

 

2-2-5- موالی در دیوان لشکر…………………………………………………………………………….

 

 

58

 

 

 

2-3- جایگاه سیاسی موالی ……………………………………………………………………….

 

 

64

 

 

 

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………

 

 

64

 

 

 

2-3-1-  قیام مختار …………………………………………………………………………………………..

 

 

67

 

 

 

2-3-2-  موالی و خوارج …………………………………………………………………………………….

 

 

71

 

 

 

2-3-3- جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث کندی …………………………………..

 

 

74

 

 

 

2-3-4- قیام زید بن علی(ع) ……………………………………………………………………………..

 

 

77

 

 

 

2-3-5-  قیام یحیی بن زید ……………………………………………………………………………….

 

 

80

 

 

 

2-3-6- جنبش عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار ……………………………

 

 

82

 

 

 

2-3-7- شورش حارث بن سریج ………………………………………………………………………..

 

 

85

 

 

 

فصل سوم: جایگاه علمی موالی…………………………………………………………………….

 

 

88

 

 

 

3-1- نگاهی کلی به جایگاه علمی موالی ………………………………………………………………………….

 

 

89

 

 

 

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

 

 

89

 

 

 

3-2-موالی و دانش­های عصر خود ……………………………………………………………………………………

 

 

90

 

 

 

3-3-نقش موالی در تدوین زبان عربی ……………………………………………………………………………..

 

 

92

 

 

 

3-3-1-پیدایش علم نحو ……………………………………………………………………………………

 

 

92

 

 

 

3-3-2-سیبویه شیرازی ……………………………………………………………………………………..

 

 

93

 

 

 

3-4-موالی و علوم اسلامی ………………………………………………………………………………………………..

 

 

94

 

 

 

3-5-نقش ایرانیان در توسعه علوم و فنون………………………………………………………………………..

 

 

95

 

 

 

3-6- علم حدیث و فقاهت ………………………………………………………………………………………………..

 

 

96

 

 

 

3-6-1- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی………………………

 

 

102

 

 

 

3-6-2-جدول شمار راویان موالی در کتاب تهذیب الکمال مزی……………………….

 

 

104

 

 

 

3-7-علم قرائت ………………………………………………………………………………………………………………..

 

 

105

 

 

 

3-7-1- برخی موالی پیشتاز در علم قرائت ………………………………………………………

 

 

106

 

 

 

3-8- موالی و شعر……………………………………………………………………………………………………………..

 

 

107

 

 

 

3-8-1- برخی شاعران معروف دوره اموی از موالی………………………………………………

 

 

107

 

 

 

3-9-پیدایش علم کلام ……………………………………………………………………………………………………..

 

 

108

 

 

 

3-9-1-سیر نظرات کلامی …………………………………………………………………………………

 

 

109

 

 

 

3-9-2-سابقه علم کلام ………………………………………………………………………………………

 

 

109

 

 

 

3-9-3-علل پیدایش علم کلام …………………………………………………………………………..

 

 

110

 

 

 

3-10-موالی و علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………

 

 

112

 

 

 

3-10-1-تفسیر در عهد تابعین ………………………………………………………………………….

 

 

113

 

 

 

3-10-1-1-مکتب تفسیری مکه ………………………………………………………….

 

 

114

 

 

 

1- سعید بن جبیر( م شعبان 95ه.ق)…………………………………….

 

 

114

 

 

 

2- مجاهد بن جبر مکی …………………………………………………………

 

 

115

 

 

 

3- عکرمه، مولی ابن عباس( م104یا 105ه. ق) ……………………

 

 

117

 

 

 

4- عطاء بن ابی رباح مکی( م114ه.ق) …………………………………..

 

 

118

 

 

 

5-  طاووس بن کیسان الیمانی ………………………………………………

 

 

119

 

 

 

3-10-1-2-مکتب تفسیری مدینه ………………………………………………………

 

 

119

 

 

 

1- ابوالعالیه( م90یا 93 هجری) …………………………………………….

 

 

120

 

 

 

2- زید بن اسلم( م 136ه.ق) ………………………………………………….

 

 

120

 

 

 

3- محمد بن کعب القرظی( م 117 یا 118ه.ق)…………………….

 

 

120

 

 

 

3-10-1-3- مکتب تفسیری عراق ………………………………………………………

 

 

121

 

 

 

3-10-1-3-1-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین …………..

 

 

122

 

 

 

1-مّره همدانی(م 76ه.ق) ………………………………………….

 

 

122

 

 

 

2- علقمه بن قیس( م 61ه.ق) 135………………………….

 

 

122

 

 

 

3- مسروق( م63ه.ق) ………………………………………………..

 

 

122

 

 

 

4-  عامر شعبی( م 104یا 109ه.ق) …………………………

 

 

123

 

 

 

5- اسود بن زید( م 74 یا 75ه.ق) ……………………………

 

 

123

 

 

 

6- جابر بن یزید جعفی( م 127 یا 128 یا 132ه.ق).

 

 

123

 

 

 

3-10-1-3-2-مفسران معروف بصره در عصر تابعین……………..

 

 

124

 

 

 

1-ابوسعید حسن بصری( م110ه.ق) ………………………………………

 

 

124

 

 

 

2-قتاده( م117ه.ق) ………………………………………………………………..

 

 

124

 

 

 

3-ابوصالح باذان( م پس از قرن اوّل هجری) ………………………….

 

 

125

 

 

 

3-10-1-4-گروه دیگر از مفسران دوره تابعین قرن دوم………………………………….

 

 

125

 

 

 

3-10-1-5-انواع روش­های تفسیری ………………………………………………………………………………..

 

 

126

 

 

 

1-تفسیر مأثور( روایی) ………………………………………………………………………………………..

 

 

126

 

 

 

2-تفسیر عقلی( اجتهادی) ………………………………………………………………………………….

 

 

127

 

 

 

3-10-1-6-مصادر تفسیر در عصر تابعین…………………………………………………………………………

 

 

129

 

 

 

3-10-1-7-بیان روش تفسیری برخی از موالی………………………………………………………………..

 

 

129

 

 

 

1-روش تفسیری سعید بن جبیر……………………………………………………………………………………….

 

 

129

 

 

 

              1-1-قراءات …………………………………………………………………………………………………….

 

 

130

 

 

 

            1-2-اسباب النزول……………………………………………………………………………………………..

 

 

130

 

 

 

1-3-بیان شأن نزول آیات …………………………………………………………………………………..

 

 

131

 

 

 

1-4-توجه به سیاق آیات……………………………………………………………………………………..

 

 

131

 

 

 

1-5-لغت …………………………………………………………………………………………………………….

 

 

132

 

 

 

1-6-بیان مصداق………………………………………………………………………………………………….

 

 

133

 

 

 

1-7-توجه به روایات ائمه اطهار…………………………………………………………………………..

 

 

133

 

 

 

1-8-توجه به علوم قرآن چون ناسخ و منسوخ …………………………………………………..

 

 

134

 

 

 

1-9-بیان مفردات قرآن ………………………………………………………………………………………

 

 

134

 

 

 

2-روش­­های تفسیری مجاهد …………………………………………………………………………………………….

 

 

135

 

 

 

2-1-گستردگی اجتهاد و استنباط………………………………………………………………………

 

 

135

 

 

 

2-2-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه……………………………………………………………

 

 

136

 

 

 

2-3-تفسیر بعضی از واژه‏ها بر خلاف معنای مشهور آن ……………………………………

 

 

137

 

 

 

2-4-اهتمام به مبهمات قرآن ……………………………………………………………………………..

 

 

137

 

 

 

2-5- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن كریم …………………………………………………..

 

 

138

 

 

 

2-6- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها ……………………………………………………………

 

 

138

 

 

 

2-7- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس ………………………………………………………..

 

 

139

 

 

 

2-8-آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاه­های عقلی ……………………………………………….

 

 

139

 

 

 

2-9-تفسیر عقلی ………………………………………………………………………………………………..

 

 

140

 

 

 

3-عطاء بن ابی رباح …………………………………………………………………………………………………………..

 

 

140

 

 

 

4-ویژگی تفسیر عکرمه………………………………………………………………………………………………………

 

 

141

 

 

 

4-1-مفهوم شناسی واژگان …………………………………………………………………………………

 

 

141

 

 

 

4-2-بیان مصادیق ………………………………………………………………………………………………

 

 

142

 

 

 

4-3-بیان ناسخ و منسوخ ……………………………………………………………………………………

 

 

142

 

 

 

4-4-تفسیر با شأن نزول …………………………………………………………………………………….

 

 

142

 

 

 

5- روش تفسیری قتاده………………………………………………………………………………………………………

 

 

142

 

 

 

5-1-توضیح اصطلاح قرآنی ………………………………………………………………………………..

 

 

142

 

 

 

5-2-بیان قید آیات و توضیح احكام …………………………………………………………………..

 

 

143

 

 

 

5-3-بیان شأن نزول ……………………………………………………………………………………………

 

 

143

 

 

 

6- روش تفسیری طاووس بن كیسان………………………………………………………………………………..

 

 

143

 

 

 

6-1-تفسیر باطنی ……………………………………………………………………………………………….

 

 

145

 

 

 

6-2-تفسیر به معنای اخص ………………………………………………………………………………..

 

 

145

 

 

 

ویژگی تفسیر موالی( دوره تابعین) ……………………………………………………………………………………

 

 

145

 

 

 

1- پیدایش روحیه استقلال در بین مفسرین ……………………………………………………..

 

 

145

 

 

 

2- كوتاهی و گویایی ……………………………………………………………………………………………

 

 

146

 

 

 

3-رویگردانی از پرداختن جدی به تفسیر …………………………………………………………..

 

 

147

 

 

 

4- روایات تفسیری ……………………………………………………………………………………………..

 

 

147

 

 

 

5-تکیه بر ظن ……………………………………………………………………………………………………..

 

 

147

 

 

 

فصل چهارم: بررسی کارکردهای زیانمند و سودمند موالی در تفسیر قرآن کریم…………….

 

 

148

 

 

 

4-1-کارکردهای زیانمند موالی در تفسیر قرآن کریم ……………………………………………………..

 

 

149

 

 

 

4-1-1-نقش موالی در پیدایش لحن و گرفتار شدن به آن………………………………..

 

 

149

 

 

 

مقدمه …………………………………………………………………………………………………….

 

 

149

 

 

 

4-1-1-1-معنی لحن …………………………………………………………………………..

 

 

150

 

 

 

4-1-1-2-نمونه­هایی از لحن ……………………………………………………………….

 

 

150

 

 

 

4-1-1-3-لحن در زبان عامه ……………………………………………………………….

 

 

150

 

 

 

4-1-1-4- لحن در قرائت قرآن ……………………………………………………………

 

 

151

 

 

 

4-1-2-تفسیر به رأی ……………………………………………………………………………………………………….

 

 

151

 

 

 

بررسی این تفسیرها …………………………………………………………………………………………….

 

 

155

 

 

 

4-1-3-موالی و حدیث  ……………………………………………………………………………………………………

 

 

159

 

 

 

4-1-3-1-شعوبیه ……………………………………………………………………………………………….

 

 

159

 

 

 

4-1-3-2-جعل حدیث ………………………………………………………………………………………

 

 

163

 

 

 

4-1-3-3-تدلیس در حدیث……………………………………………………………………………….

 

 

167

 

 

 

4-1-3-3-1- تدلیس در اسناد ……………………………………………………………

 

 

169

 

 

 

قتاده………………………………………………………………………………………….

 

 

169

 

 

 

حسن بصری …………………………………………………………………………….

 

 

169

 

 

 

ضحاک بن مزاحم …………………………………………………………………….

 

 

170

 

 

 

مالک بن انس …………………………………………………………………………..

 

 

170

 

 

 

مجاهد بن جبر مکی ………………………………………………………………..

 

 

170

 

 

 

4-1-3-3-2- تدلیس در شیوخ…………………………………………………………….

 

 

170

 

 

 

4-1-4-پیدایش فرقه­های مختلف مذهبی ……………………………………………………………………….

 

 

171

 

 

 

4-1-5-اختلاف مذهبی و اختلاف در تفسیر…………………………………………………………………….

 

 

174

 

 

 

4-1-6- باز کردن پای اسرائیلیات به تفسیر …………………………………………………………………….

 

 

177

 

 

 

4-1-6-1-راویان عمروبن عاص بن وائل ……………………………………………………………

 

 

178

 

 

 

4-1-6-2-راویان عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج ………………………………………….

 

 

178

 

 

 

4-1-6-3-راویان محمد بن کعب قرظی……………………………………………………………..

 

 

179

 

 

 

4-1-6-4- راویان کعب الاحبار……………………………………………………………………………

 

 

179

 

 

 

4-1-6-5- راویان عبدالله بن سلام………………………………………………………………………

 

 

179

 

 

 

4-1-6-6- راویان تمیم بن اوس داری………………………………………………………………..

 

 

179

 

 

 

پیامد­های ناخوشایند اسرائیلیات…………………………………………………………………………………………

 

 

179

 

 

 

4-2-بررسی سودمندی­های موالی در تفسیر قرآن …………………………………………………………..

 

 

181

 

 

 

4-2-1-انبوهی موالی مفسر ………………………………………………………………………………..

 

 

181

 

 

 

4-2-2- موالی و تفسیر اجتهادی(عقلی) ……………………………………………………………

 

 

190

 

 

 

4-2-2-1-نمونه تفسیر اجتهادی موالی ……………………………………………….

 

 

192

 

 

 

4-2-3-رواج فرهنگ کتابت ……………………………………………………………………………….

 

 

193

 

 

 

4-2-3-1-موالی در دیوان کتابت………………………………………………………….

 

 

195

 

 

 

4-2-3-2-آغاز تدوین تفسیر…………………………………………………………………

 

 

196

 

 

 

نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….