2-3-4– تعیین جایگاه نظریه اینگلهارت در نظریه عمومی کنش. 47
2-4- فرضیات تحقیق. 49
فصل سوم: روش شناسی تحقیق 51
3-1- روش تحقیق. 52
3-1-1- تحلیل ثانویه داده ها. 53
3-1-2- تحلیل ثانویه جداول. 54
3-2- جامعه آماری. 57
3-3- حجم نمونه. 57
3-4- تعریف مفاهیم. 58
3-4-1- مفاهیم نظری. 58
3-4-2- مفاهیم عملیاتی(شاخص ها). 60
3-4-2-1- شاخص های مادی/فرامادی. 60
3-4-2-2- شاخص های رشد اقتصادی و رفاه. 63
3-4-2-3- شاخصهای ارزشی- نگرشی. 63
3-4-2-4- شاخص امنیت سازنده. 65
3-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها. 65
3-6- مراحل تجزیه و تحلیل داده ها. 66
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها 68
4-1- تطبیق سنخهای ارزشی. 72
4-1-1- روش اول. 72
4-1-2- روش دوم. 75
4-1-3-روش سوم. 80
4-1-3-1-نگرشهای دینی. 85
4-1-3-2- نگرشهای جنسیتی. 89
4-1-3-3-نگرشهای دینی(در ایران). 93
4-1-3-4- نگرشهای جنسیتی(در ایران). 96
4-2- تطبیق از منظر شاخص امنیت سازنده. 102
4-3- آزمون مدل تحلیلی، نظری اینگلهارت طی سالهای (1382 – 1353). 104
4-3-1- روش اول. 104
4-3-2- روش دوم. 112
4-3-2-1- مرحله اول. 114
4-3-2-2- مرحله دوم. 117
4-3-2-2-1- نگرشها و رفتارهای مذهبی. 117
4-3-2-2-2- نگرشها و ارزشهای مربوط به جنسیت و خانواده. 124
4-3-2-2-3- رضایت از زندگی. 132
4-3-2-3- مرحله سوم. 136
4-3-2-3-1-ارزشها و نگرشهای دینی. 136
4-3-2-3-2-خانواده و جنسیت. 147
4-3-2-3-3-رضایت از زندگی. 159
4-3-3- روش سوم. 165
4-4- تحلیل ابتکاری. 173
فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهاد 179
5-1- نتیجهگیری. 180
5-2- پیشنهادات. 183
منابع و مآخذ 185
پیوست 188
فهرست جداول
جدول 2-1: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 82 تا 2000(ایالات متحده) 13
جدول 2-2: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 82 تا 2000(تركیه). 15
جدول 2-3: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 82 تا 2000(اسپانیا). 15
جدول 2-4: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 97 تا 2000(پاكستان). 15
جدول 2-5: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 82 تا 2001(كره جنوبی) 16
جدول 2-6: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 82 تا 2000(ژاپن). 16
جدول 2-7: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 90 تا 2000(هند). 16
جدول 2-8: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 81 تا 2000(آلمان). 17
جدول 2-9: تغییرات در درصد مادیون و فرامادیون طی سالهای 81 تا 2000(كانادا). 17
جدول 3- 1: بارهای ارزشهای گوناگون در كشورهای مختلف( اینگلهارت،1990؛جدول 4-1) 62
جدول 4-1:فراوانی نسبی سنخهای ارزشی در پایان نامه محمدرضا منفرد. 72
جدول 4-2: درصد مادیون و فرامادیون و التقاطیون در پیمایش سال 79 (ایران). 73
جدول 4-3: درصد مادیون و فرامادیون و التقاطیون در پیمایشهای سالهای 2000 تا 2003 (جهانی) 73
جدول 4-4: درصد مادیون و فرامادیون و التقاطیون در پیمایش سال 2000 (دانمارک. آلمان، ایرلند، ایتالیا، بلژیک، فرانسه، ایالت متحده، پرتغال، یونان، اسپانیا). 74
جدول 4-5: درصد مادیون و فرامادیون و التقاطیون در پیمایشهای سالهای 2000 تا 2003 74
جدول 4-7: نتایج عاملهای تشکیل شده از 12 سوال اهداف و آرزوها از پیمایش 79 (ایران) 75
جدول 4-8: عاملهای تشکیل شده از 12 سوال اهداف وآرزوها از پیمایش 79(ایران). 76
جدول 4-9: رد یا قبول ارزشهای یهودی مسیحی (تحلیل عوامل مولفههای اصلی). 80
جدول 4-10: اهمیت خدا بر حسب سنخ ارزشی و كشور (درصد كسانی كه اهمیت اندكی برای خدا متصور هستند:4 یا پایینتر در مقیاس(1-10)) (سال1981). 85
جدول 4-11: اهمیت خدا بر حسب سنخهای ارزشی و كشور(سال 2000-2003 پیمایشهای جهانی ) 85
جدول 4-12: نگرشهای مذهبی بر حسب سنخهای ارزشی(سال1981). 86
جدول 4-13: نگرشهای مذهبی(اعتقاد به خدا) بر حسب سنخهای ارزشی و كشور، پیمایشهای جهانی (سال 2000-2003 ). 86
جدول 4-14: نگرشهای مذهبی(اعتقاد به زندگی پس از مرگ) بر حسب سنخهای ارزشی و كشور ،پیمایشهای جهانی (سال 2000-2003). 87
جدول 4-15: نگرشهای مذهبی(مذهبی شمردن خود) بر حسب سنخهای ارزشی و كشور، پیمایشهای جهانی (سال 2000-2003 ). 87
جدول 4-16: اندیشیدن به معنا و مفهوم زندگی بر حسب سنخهای ارزشی(سال1981). 87
جدول 4-17: اندیشیدن به معنا و مفهوم زندگی بر حسب سنخهای ارزشی، پیمایشهای جهانی(2000 – 2003 ). 88
جدول 4-18: اندیشیدن به معنا و مفهوم زندگی بر حسب سنخهای ارزشی و کشور، پیمایشهای جهانی(2000 – 2003 ). 88
جدول 4-19:رد همجنس بازی بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز همجنس بازی را جایز نمی شمارند، سال 1981). 89
جدول 4-20: نگرشهای اخلاقی و اجتماعی بر حسب سنخ ارزش(سال1981). 90
جدول 4-21:رد همجنس بازی بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز همجنس بازی را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 90
جدول 4-22:رد فحشا بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگزفحشا را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 91
جدول 4-23:رد سقط جنین بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز سقط جنین را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 91
جدول 4-24:رد طلاق بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز طلاق را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 91
جدول 4-25:رد كشتن از روی ترحم بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز كشتن از روی ترحم را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 92
جدول 4-26:رد داشتن روابط جنسی غیر قانونی بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز داشتن روابط جنسی غیر قانونی را جایز نمی شمارند)، پیمایشهای جهانی(2000-2003). 92
جدول 4-27: اهمیت خدا بر حسب سنخ ارزشی ، پیمایش79. 94
جدول 4-28: نگرشهای مذهبی(اعتقاد به خدا) بر حسب سنخ ارزشی ، پیمایش79. 94
جدول 4-29: نگرشهای مذهبی(اعتقاد به زندگی پس از مرگ) بر حسب سنخ ارزشی ، پیمایش79 94
جدول 4-30: نگرشهای مذهبی(مذهبی شمردن خود) بر حسب سنخ ارزشی ، پیمایش79. 95
جدول 4-31: اندیشیدن به معنا و مفهوم زندگی بر حسب سنخ ارزشی، پیمایش79. 95
جدول 4-32:رد همجنسبازی بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز همجنسبازی را جایز نمی شمارند)، پیمایش79. 96
جدول 4-33:رد فحشا بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگزفحشا را جایز نمی شمارند)، پیمایش79 97
جدول 4-34:رد سقط جنین بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز سقط جنین را جایز نمی شمارند)، پیمایش79. 97
جدول 4-35: رد طلاق بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز طلاق را جایز نمی شمارند)، پیمایش79 97
جدول 4-36:رد كشتن از روی ترحم بر حسب سنخ ارزشی(درصد كسانی كه هرگز كشتن از روی ترحم را جایز نمی شمارند)، پیمایش79. 98
جدول 4-37 : ادای فریضه نماز بر حسب سنخ ارزشی، پیمایش 79. 99
جدول 4-38:اهمیت خدا در زندگی بر حسب سنخ ارزشی، پیمایش 79. 100
جدول 4-39: اهمیت فرزند داشتن برای زن بر حسب سنخ ارزشی، پیمایش 79. 100
جدول 4-40: اهمیت كار بیرون از خانه برای زن بر حسب سنخ ارزشی، پیمایش 79. 100
جدول 4-41: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 102
جدول 4-42: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایشهای جهانی(2000-2003)10 كشور غربی:. 103
جدول 4-43: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایش79. 103
جدول 4-44: درصد مادیون و فرامادیون و التقاطیون در پیمایش سال 79 (ایران). 110
جدول 4-45: سوالات مشابه در 4 پیمایش سالهای 53، 74، 79 و 82(گرایشات مذهبی). 114
جدول 4-46: سوالات مشابه در 4 پیمایش سالهای 53، 74، 79 و 82(گرایشات جنسیتی). 115
جدول 4-47: سوالات مشابه در 4 پیمایش سالهای 53، 74، 79 و 82(رضایت از زندگی). 116
جدول 4-48: اعتقاد به خدا بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش79. 119
جدول 4-50: اعتقاد به روح بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش79. 119
جدول 4-51: اعتقاد به دوزخ بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش79. 120
جدول 4-52: اعتقاد به بهشت بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش79. 120
جدول 4-53: انجام فرایض مذهبی بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 121
جدول 4-54: انجام فرایض مذهبی(نماز در مسجد) بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 122
جدول 4-55: تعلق مذهبی بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 122
جدول 4-56: اهمیت خدا در زندگی بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 123
جدول 4-57: احساس آرامش به وسیله دین بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 124
جدول 4-58: برتری رهبری سیاسی مردان بر زنان بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 125
جدول 4-59: اهمیت بیشتر تحصیلات مردان نسبت به زنان بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79 125
جدول 4-60: نتایج آماری گاما (انتخاب زن سنتی بر حسب سنخهای ارزشی)،پیمایش79. 126
جدول 4-61: نتایج آماری گاما (انتخاب زن مدرن بر حسب سنخهای ارزشی)،پیمایش79. 127
جدول 4-62: نتایج آماری گاما (انتخاب زن مذهبی بر حسب سنخهای ارزشی)،پیمایش79. 127
جدول 4-63: تعداد ایده آل فرزند بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 128
جدول 4-64: كار كردن زنان(مادری که کار نمیکند رابطه گرم و پایدار با فرزندانش برقرار میکند) بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 129
جدول 4-65: كار كردن زنان(کدبانو و خانهدار بودن درست به اندازة کارکردن برای دستمزد ارضاکننده است) بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 129
جدول 4-66: كار كردن زنان(زن و شوهر هر دو باید در کسب درآمد خانواده سهیم باشند) بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 130
جدول 4-67: كار كردن زنان(حس میکنید وجود کدام یک از خصوصیات زیر در یک زن از همه مهمتر است : کار کردن بیرون از خانه؟) بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 130
جدول 4-68: اعتقاد به تعدد زوجات بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 131
جدول 4-69: اعتقاد به پیروی زن از مرد بر حسب سنخهای ارزشی،پیمایش 79. 131
جدول 4-70: رضایت از زندگی بر حسب جنس و كشور (1980-1986)(اینگلهارت،1373،جدول7-1) 133
جدول 4-71: رضایت از زندگی و احساس خوشبختی بر حسب سن (1980-1986) (اینگلهارت،1373،جدول7-2). 134
جدول 4-72: اهمیت درآمد خوب برای یك شغل بر حسب سنخهای ارزشی ،پیمایش 79. 136
جدول 4-73: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 167
جدول 4-74: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب سطح درآمد، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 167
جدول4-75: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب طبقه اجتماعی، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 167
جدول 4-76: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایشهای جهانی(2000-2003)10 كشور غربی:. 168
جدول 4-77: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب سطح درآمد، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 10 كشور غربی:. 169
جدول 4-78: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر طبقه اجتماعی، پیمایشهای جهانی(2000-2003) 10 كشور غربی:. 169
جدول 4-79: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب تحصیلات، پیمایش79. 170
جدول 4-80: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر طبقه اجتماعی، پیمایش79. 170
جدول 4-81: فراوانی نسبی سنخهای ارزشی بر حسب سطح درآمد، پیمایش79. 170
جدول 4-82: فراوانی نسبی جمعیت نمونه هر پیمایش بر حسب تحصیلات(طولی). 172
جدول 4-83: فراوانی نسبی جمعیت نمونه هر پیمایش بر حسب تحصیلات(نسلی). 172
جدول 4-83: تعداد نمونه آماری بر حسب استانهای كشور،پیمایش 79. 175
جدول 4-84: تعداد نمونه آماری بر حسب 8 استان كشور،پیمایش 79. 176
جدول 4-85: شاخص رفاه نسبت به استانهای كشور. 177
فهرست نمودارها
نمودار 4-1: تغییرات در درصد فرامادیون طی سالهای 53 تا 82. 111
نمودار 4-2: درصد افرادی كه بسیار به مسجد می روند(طولی). 138
نمودار 4-3: درصد افرادی كه بسیار به مسجد می روند(نسلی). 138
نمودار 4-4: درصد افرادی كه اظهار داشته اند كه نماز خود رامرتب می خوانند(طولی) 138
نمودار 4-5: درصد افرادی كه اظهار داشته اند كه نماز خود رامرتب می خوانند(نسلی) 139
نمودار 4-6: درصد افرادی كه برای معرفی انسان صوابكار دلایل مذهبی را عنوان نموده اند(طولی) 139
نمودار 4-7: درصد افرادی كه برای معرفی انسان صوابكار دلایل مذهبی را عنوان نموده اند(نسلی) 139
نمودار 4-8: درصد افرادی كه برای معرفی انسان گناهكار دلایل مذهبی را عنوان نموده اند(طولی) 140
نمودار 4-9: درصد افرادی كه به گویه “از قدیم گفته اند كه سرنوشت هر كس روی پیشانیش نوشته شده است” پاسخ مثبت داده اند(طولی). 141
نمودار 4-10: درصد افرادی كه به گویه “از قدیم گفته اند كه سرنوشت هر كس روی پیشانیش نوشته شده است” پاسخ مثبت داده اند(نسلی). 141
نمودار 4-11: درصد افرادی كه برای گویه “آینده توجه به مذهب بیشتر خواهد شد یا كمتر” پاسخ بیشتر می شود را انتخاب كرده اند(طولی). 142
نمودار 4-12: درصد افرادی كه برای گویه ” به نظر شما مردم نسبت به سابق به چه میزانی به امور دینی توجه می كنند ” پاسخ بیشتر شده است را انتخاب كرده اند(طولی). 142
نمودار 4-13: افرادی كه زیاد به زیارت اماكن متبركه می روند(طولی). 142
نمودار 4-14: افرادی كه زیاد به مجالس روضه خوانی می روند(طولی). 143
نمودار 4-15: فراوانی نسبی افرادی كه زیاد به دعای كمیل می روند(طولی). 143
نمودار 4-16: فراوانی نسبی افرادی كه به جهان آخرت اعتقاد دارند(طولی). 144
نمودار 4-17: فراوانی نسبی افرادی كه زیاد نذر و نیاز می كنند(طولی). 144
نمودار 4-18: فراوانی نسبی افرادی كه زیاد نذر و نیاز می كنند(نسلی). 144
نمودار 4-19: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن سنتی معرفی كرده اند(طولی). 147
نمودار 4-20: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن سنتی معرفی كرده اند(نسلی). 148
نمودار 4-21: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن مدرن معرفی كرده اند(طولی). 148
نمودار 4-22: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن مدرن معرفی كرده اند(نسلی). 149
نمودار 4-23: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن مذهبی معرفی كرده اند(طولی). 149
نمودار 4-24: درصد افرادی كه زن ایده آل خود را زن مذهبی معرفی كرده اند(نسلی). 149
نمودار 4-25: درصد افرادی كه اظهار داشته اند در خانواده شان تصمیمات اساسی را مرد می گیرد(طولی). 150
نمودار 4-26: درصد افرادی كه اظهار داشته اند در خانواده شان تصمیمات اساسی را همه می گیرند(طولی). 150
نمودار 4-27: درصد افرادی كه اظهار داشته اند در خانواده شان تصمیمات اساسی را همه می گیرند(نسلی). 151
نمودار 4-28: درصد افرادی كه موافق كار كردن زنان در بیرون از خانه هستند(طولی) 151
نمودار 4-29: درصد افرادی كه موافق كار كردن زنان در بیرون از خانه هستند(نسلی) 151
نمودار 4-30: درصد افرادی كه زن باحجاب را ترجیح می دهند(طولی). 152
نمودار 4-31: درصد افرادی كه زن باحجاب را ترجیح می دهند(نسلی). 152
نمودار 4-32: درصد افرادی كه با تعدد زوجات مخالفند(طولی). 153
نمودار 4-33: درصد افرادی كه با تعدد زوجات مخالفند(نسلی). 153
نمودار 4-34: درصد افرادی كه تعداد فرزند 2 و یا كمتر را به عنوان تعداد ایده ال خود بیان داشته اند(طولی). 153
نمودار 4-35: درصئ افرادی كه تعداد فرزند 2 و یا كمتر را به عنوان تعداد ایده ال خود بیان داشته اند(نسلی). 154
نمودار 4-36: درصد افرادی كه اولویت ازدواج را با فامیل می دانند(طولی). 154
نمودار 4-37: درصد افرادی كه اولویت ازدواج را با فامیل می دانند(نسلی). 154
نمودار 4-38: درصد افرادی كه برای تربیت فرزند از رفتار مسالمت آمیز استفاده می كنند(طولی) 154
نمودار 4-39: درصد افرادی كه با مهریه موافقند(طولی). 155
نمودار 4-40: درصد افرادی كه با اظهار نظر والدین در امور فرزندان پس از ازدواج موافقند(طولی). 155
نمودار 4-41: درصد افرادی كه با اظهار نظر والدین در انتخاب دوست فرزندان موافقند(طولی) 156
نمودار 4-42: درصد افرادی كه با معاشرت دختر و پسر قبل از ازدواج موافقند(طولی) 156
نمودار 4-43: درصد افرادی كه سن مناسب برای ازدواج دختران را زیر 20 سال عنوان كرده اند(طولی). 157
نمودار 4-44: درصد افرادی كه معتقدند بهتر است پدر و مادر پس از ازدواج .با فرزندان زندگی كنند (طولی). 157
نمودار 4-45: افرادی كه با این گویه موافقند:در زمانی كه مشاغل محدودند مردان حق بیشتری برای اخذ آن كارها دارند(طولی). 157
نمودار 4-46: افرادی كه با این گویه موافقند:در كل مردان نسبت به زنان رهبران سیاسی بهتری هستند (طولی). 158
نمودار 4-47: درصد افرادی كه از وضع مالی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی). 159
نمودار 4-48: درصد افرادی كه از وضع مالی خود اظهار رضایت نموده اند(نسلی). 159
نمودار 4-49: درصد افرادی كه در مجموع از زندگی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی) 160
نمودار 4-50: درصد افرادی كه در مجموع از زندگی خود اظهار رضایت نموده اند(نسلی) 160
نمودار 4-51: درصد افرادی كه از وضع سلامتی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی). 160
نمودار4-52: درصد افرادی كه از وضع سلامتی خود اظهار رضایت نموده اند(نسلی). 161
نمودار 4-53: درصد افرادی كه از وضع محیط اجتماعی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی) 161
نمودار 4-54: درصد افرادی كه از وضع محیط اجتماعی خود اظهار رضایت نموده اند(نسلی) 161
نمودار 4-55: درصد افرادی كه از زندگی خانوادگی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی) 162
نمودار 4-56: درصد افرادی كه از زندگی خانوادگی خود اظهار رضایت نموده اند(نسلی) 162
نمودار 4-57: درصد افرادی كه از شانس و اقبال خود اظهار رضایت نموده اند(طولی). 162
نمودار 4-58: درصد افرادی كه از موقعیت شغلی خود اظهار رضایت نموده اند(طولی). 163
نمودار 4-59: درصد افرادی كه از وضع مسكن خود اظهار رضایت نموده اند(طولی). 163
نمودار 4-60: عوامل موفقیت از دیدگاه افراد(طولی). 164
نمودار 4-61: عوامل موفقیت از دیدگاه افراد(نسلی). 164
فصل اول
کلیات
1-1- طرح مسأله
تحولات و تغییرات فرهنگی پدیدهای است که همواره با بشریت همراه و همنشین بوده است، پیدایش آتش، کشاورزی، خط، تولید ابزار و زایش صنعت، ظهور پیامبران، جنگ و کشورگشایی همه در تحولات و تغییرات فرهنگی انسان نقش داشتهاند.
در چند سده اخیر, انقلاب صنعتی یکی از مهمترین دلایل و یا شاید مظهر تغییرات فرهنگی در جهان به شمار میرود. اما در چند دهه گذشته تغییرات اقتصادی، تکنولوژیکی، اجتماعی و سیاسی، فرهنگهای جوامع پیشرفته صنعتی را از جنبههای بسیار مهم دگرگون ساخته است. انگیزههایی که مردم را به کار وامیدارد، مسائلی که سبب بروز برخورد سیاسی میشود و اعتقادات مذهبی مردم، نگرش آنها دربارة طلاق، سقط جنین، همجنسبازی و اهمیتی که به داشتن بچه و تشکیل خانواده میدهند همه دگرگون شده است.
انقلاب صنعتی جریانی از تغیرات با خود آورد و شکل نوینی به فرهنگهای مغربزمین بخشید، با گذشت سالها که از اهمیت رشد اقتصادی به منزله مهمترین هدف جوامع میگذرد، هماکنون دگرگونیهای فرهنگی هستند که جامعه پیشرفته صنعتی را هدایت میکنند (اینگلهارت, 1373).
اما مظاهر انقلاب صنعتی، علیالخصوص مظاهر مادی آن، در چارچوب کشورهای مغرب زمین محصور نماند، بلکه با ورود اجتنابناپذیر خود به همه کشورها و جوامع، تجربههای فرهنگی متفاوت و البته در برخی وجوه، تجربههای مشترکی را نیز موجب شد. مسلماً جامعه ایران نیز مستثناتی بر این قاعده نبوده و نیست. پژوهش حاضر کوششی است برای مقایسه برخی وجوه تحول فرهنگی ارزشها و نگرشهای افراد در جوامع پیشرفته صنعتی با مؤلفههای مشابه در جامعه ایران و تطبیق نظریات پیرامون این تحولات در مورد تجربه خاص ایران.پ
در واقع همانگونه كه از عنوان پایاننامه استنتاج میشود مساله اصلی ما در این تحقیق تحول فرهنگی است، كه به صورت تطبیق نظریه تحول فرهنگی اینگلهارت بر ارزشها و نگرشهای ایرانیان مطرح میشود.
آنچه که در این میان غامض است بازة زمانی این تغییرات است یا به عبارت دقیقتر این پژوهش تحولات فرهنگی را در چه بازة زمانی مورد توجه قرار میدهد.
با توجه به روششناسی پژوهش (در قسمت روششناسی به صورت مسبوط توضیح داده خواهد شد) یکی از روشهای این تحقیق تحلیل ثانویه پیمایشهای ملی دربارة ارزشها و نگرشهای ایرانیان است بنابراین نتایج حاصل از پیمایشهای ملی، داده خام پژوهش حاضر به شمار میرود. با توجه به این موضوع که قدیمیترین پیمایش انجام گرفته در کشور به سال 1353 بازمیگردد و اخیرترین آنها در سال 1382 انجام گرفته بازة زمانی تحقیق را تحولات فرهنگی ایرانیان از سال 1353 تا 1382 در نظر میگیریم.
گذشته از بحث طرح مساله، مبحث مهم بعدی در این قسمت بحث اثبات مسأله یعنی اثبات وجود تغییرات است. درواقع باید قبل از تبیین و تحلیل تغییرات فرهنگی در ایران، به اثبات این مساله پرداخت که اساسا تغییراتی رخ داده است. دلایلی که موید وجود مساله تغییرات فرهنگی میباشد به شرح زیر است:
- جهشهای اقتصادی و تکنولوژیکی در جهان، ورود تکنولوژیهای مدرن به عرصه زندگی روزمره، ورود تلویزیون و رسانههای جدید مانند ماهواره، اینترنت و … تحولات بسیاری را در تمام جهان باعث شده است که جامعه ایران نیز در این میان تاثیرات مشابهی را نیز پذیرا شده است.
گذشته از تحولات جهانی، جامعه ایران طی 30 سال اخیر (1382 – 1353) تغییراتی منحصر به خود را نیز از سر گذرانده است. وقوع یک انقلاب عمیق اجتماعی و ایدئولوژیک و از سرگذراندن یکی از طولانیترین و فرسایشیترین جنگها در دهههای اخیر، وقوع تغییراتی را در طرز فکر و نگرش افراد اجتناب ناپذیر مینماید. از نظر شاخصهای مدرنیزاسیون نیز، اجرای چندین برنامه توسعه (چه قبل از انقلاب و چه بعد از جنگ)، دوبرابر شدن جمعیت و 4 برابر شدن شهرنشینی (http://www.sci.org.ir ، سایت مركز آمار ایران) و افزایش ناگهانی جوانان در چند سال اخیر، تغییرات گسترده در قیمت نفت و بالطبع تولید ناخالص ملی، به وجود آمدن کلانشهرها و تغییرات گسترده در چهره شهرها، افزایش تولیدات و همچنین واردات به طوری که برای هر محصول چندین آلترناتیو از لحاظ مارک در بازار وجود دارد، افزایش درصد باسوادان از 48.5 درصد در قبل از انقلاب به 86.5 درصد در سال 1384(روزنامه همشهری، 20/11/84)، افزایش درصد زنان تحصیل کرده و افزایش حضور آنها در محیط کار و اجتماع و … همه و همه نشاندهنده تغییرات فیزیکی، جمعیتی و اجتماعی گستردهای در کشورمان طی 30 سال اخیر است که با توجه به تعریف فرهنگ در نظام کنش[1]، تغیرات فرهنگی را نیز موجب شده است.
- تقریباً میتوان در نگرشهای سنجیده شده در تمام پیمایشها، تفاوتهای محسوسی را میان نگرشهای افراد در سنین مختلف مشاهده نمود. این به گونهای است که از 186 گرایش سنجیده شده در پیمایش سال 79، 107 گرایش با مؤلفه سن همبستگی نشان میدهند. البته این همبستگی هیچگاه از وضعیت ضعیف و متوسط ضعیف بالاتر نمیرود زیرا فرآیند جامعهپذیری در هر حال اجازة گسستهای بنیادی را نداده است.
- با مراجعه به دو پیمایش مورد استفاده در این پایاننامه درمییابیم که افراد خود به تغییرات ارزشی، نگرشی و فرهنگی خود و دیگران اذعان دارند. تغییرات ارزشهای مذهبی به عنوان یکی از مهمترین و پایهایترین ارزشها و هنجارها(اینگلهارت, ص 208)، موید این ادعاست.
در پیمایش سال (1353) به دو گویه زیر برمیخوریم:
الف) به نظر شما مردم ………………………………………………
1) بیشتر از سابق به امور دینی توجه میکنند
2) کمتر از سابق به امور دینی توجه میکنند
3) همین اندازه به امور دینی توجه میکنند.
ب) به نظر شما در آینده توجه به مذهب بیشتر خواهد شد یا کمتر یا فرقی نمیکند.
| 1) بیشتر |
2) کمتر |
3) فرقی نمیکند |
برای سؤال اوّل 40% از افراد اظهار داشتهاند که نمیدانند، 47% پاسخ داده که توجه به امور دینی افزایش یافته است و 10% گفتهاند کمتر شده است. و برای سؤال دوّم 43% گزینه نمیدانم، 40% بیشتر خواهد شد و 10% کمتر خواهد شد را برگزیدهاند.
اینکه پاسخگویان به کدام گزینه بیشتر گرایش داشتهاند، شاید در این مرحله اهمیتی نداشته باشد اما این که گزینهای 4 برابر بیشتر از گزینه دیگر انتخاب شده است نشاندهندة بروز تغییراتی فرهنگی است.
در پیمایش سال 1382 نیز گویههایی مشابه مورد سوال قرار گرفتهاند:
الف) به نظر شما مردم الان نسبت به 5 سال قبل مذهبیتر شدهاند یا غیرمذهبتر؟
| مذهبیتر شدهاند |
غیرمذهبیتر شدهاند |
فرقی نکردهاند |
| 5/16% |
9/69% |
6/13 |
همانگونه که مشاهده میکنید در این پیمایش نیز جدا از نتیجه آن، درصد موافقین با یک گزینه (غیر مذهبی شدن)چندین برابر گزینه (مذهبی شدن) دیگر است و این نشان میدهد که افراد جامعه خود نیز به تغییرات ارزشی و فرهنگی خود اذعان داشتهاند.
مباحثی که پس از اثبات وجود تغییرات فرهنگی نیازمند بررسی و پژوهش است عبارتند از مسیر و جهت تغییرات فرهنگی موجود که در قالب فرضیات تحقیق بدانها پرداخته خواهد شد.
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق
اهمیت موضوع مورد پژوهش به شرح زیر است:
1- شاید بارها و بارها شنیدهایم که ایرانیها غیرقابل پیشبینیترین مردم جهانند. این موضوع تا حد بسیار زیادی منبعث از این مسأله است که تاکنون فعالیتهای قابل توجهی برای مدلسازی فرهنگ جامعهمان صورت نگرفته است. شاید رایجترین مدل تحلیلی، مدل سنتی – مدرن باشد که به نظر میرسد نه تنها دیگر نمیتواند جوابگوی تحلیلهای تحول فرهنگی باشد بلکه به دلیل تکرارهای بسیار، از تحلیلهای علمی جامعهشناختی به بحثهای ژورنالیستی تبدیل شده است.
لزوم شاخص، مدل، و نمونه آرمانیسازیهای جدید در حوزه جامعهشناسی ایران بسیار ضروری به نظر میرسد و تلاش برای تطبیق مدل اینگلهارت (مادی/فرامادی) شاید بتواند تاحدی این خلا را پر نماید چراکه جامعه ایران تاحدودی نیز در معرض موجهای مدرنیته متاخر بخصوص در وجوه فرهنگی قرار دارد.
- تا کنون چند پیمایش نگرش و ارزشسنجی در سطح ملی انجام گرفته است که تنها ثمره آنها تعدادی جداول تقاطعی میان بعضی خصوصیات زمینهای (سن، جنس، تحصیلات) و نگرشهای اندازهگیری شده است. در حالیکه در واقع پیمایشهای ملی میبایست ابزار کار و مواد خام و اولیه پژوهشگران قرار گیرند تا آنها به وسیله آنها تغییرات و تحولات صورت گرفته را شناسایی کنند و بتوانند تغییرات فرهنگی را در آینده تا حدی پیشگوی کنند.
در واقع نتایج پیمایشها ابزار کار تحلیل های ثانویه هستند و این تحلیل های ثانویه میباشند که قابل عرضه به جامعه علمی و حوزه عمومی هستند. فقر تحلیل ثانویه بر پیمایشهای ملی در ایران بسیار نمود دارد. تنها چند کتاب بسیار کمحجم در این زمینه وجود دارد که در قسمت پژوهشهای پیشین به آن میپردازیم.
موضوع دیگر در این زمینه بازخوردهایی است که تحلیل های ثانویه میتوانند برای بهبود انجام پیمایشهای بعدی تولید نمایند. تحلیل ثانویهها میتوانند تا حدی اعتبار این پیمایشها را تأیید و البته نقاط ضعف آنها را بیان کنند و برای پیمایشهای ملی دیگر توصیههای مناسب داشته باشند و البته هر تحلیل ثانویهای و هر مراجعهای به این پیمایشها ارزش قابل ملاحظهای به آنها خواهد داد. همانگونه که ارزش هر منبعی به تعداد ارجاعاتی است که به آن شده است یکی از شاخصهای ارزشمندی یک پیمایش نیز به تعداد تحلیل های ثانویهای است که بر اساس یافتههای آن پیمایش انجام شده است.
همه این مسائل در کنار هزینههای بسیار زیاد برای انجام این پیمایشها میتواند نشانگر اهمیت ویژه تحلیل ثانویه باشد.
3- مورد سوم که البته مرتبط با موارد 1 و 2 است، آگاهی مسئولان و قانونگذاران کشور از تحولات فرهنگی صورت گرفته است. تحولات سیاسی کشور با شاخصهای بسیاری چون بر سر کار آمدن فلان حزب یا یک ایدئولوژی خاص و یا تغییر در مقدار رأیدهی و یا مقدار رأی مردم به یک فکر و یا حزب سنجیده میشود. تحولات اقتصادی نیز به همین صورت بلکه به نحوی دقیقتر با شاخصهای مالی و شاخصهای قیمت اقلام خاص مشخص میشود. اما تحولات فرهنگی را افراد بیشتر احساس میکنند و شاخصی که بتوان از آن به عنوان شاخص تحولات و تغییرات فرهنگی در کشور نام برد یا وجود ندارد و یا تاکنون در کشورمان به کار گرفته نشده است چنانچه درك از وجود این تغییرات و تحولات منحصر به تجربههای شخصی افراد و مواجهه شدن با موارد غیر معمول در جامعه است. این موضوع یکی از اصلیترین دلایل کمتوجهی به این امر مهم (فرهنگ) در برنامهریزیهای کشور است. تطبیق نظریه اینگلهارت میتواند راه را برای شاخصسازی فرهنگی بگشاید و ادبیات نظری و پژوهشی شاخصهای تغییر فرهنگی را رواج دهد.
البته به غیر از برنامهریزیهای کلان آگاهی از وضعیت فرهنگی کشور میتواند از بروز بسیاری از مسائل اجتماعی جلوگیری کند و یا به گونهای آمادگی رویارویی با آنها را به وجود آورد.
یکی از مهمترین این مسائل تضاد اجتماعی است. قطبی شدن نگرشهای زمینهای و ریشهای میتواند در نهایت به تضاد اجتماعی بینجامد که در این حال اولاً آگاهی از نگرشهای بنیادین و ثانیاً سیر قطبی شدن این ارزشها میتواند به منظور آمادگی برای مقابله با این تضادها، کمکهای بسیاری نماید و روشن است که قسمت دوم آن یعنی سیر قطبی شدن و پیشگویی وضعیت آینده بر عهده تحقیقاتی از نوع پژوهش حاضر است.
به غیر از مساله تضاد، برای حکومتی ایدئولوژیک چون حکومت ایران آگاهی از نگرشها و ارزشهای مردم نسبت به ایدئولوژی حاکم و سیر تحولات این نگرشها از اهمیت بالایی برخوردار است.
4- در ایران کنونی ما شاهد به وجود آمدن گرایشات مذهبی و عرفانی جدید، جنبشهای آرام جدید، گرایشهای جنسیتی نو و غیرمعمول میباشیم (مراجعه به گروههای تشکیل شده در چت میتواند مویدی بر ادعاهای مذکور باشد) که البته پژوهشهایی نیز در علت به وجود آمدن این ارزشها و رویکردها صورت گرفته است. پژوهش حاضر همانگونه که میتواند دلایلی را برای ظهور این خرده فرهنگها بیان کند، میتواند پژوهشهای انجام گرفته در مورد آنها و یا پژوهشهای آتی را در ذیل یک نظریه کلیتر نظم و انسجام ببخشد.
1-3- سؤالات تحقیق
برای نشان دادن جهت تغییرات فرهنگی در جامعه ایران و همچنین شدت این تغییرات نیازمند یک نظریه تحول فرهنگی هستیم. نظریه نوسازی شاید متداولترین نظریه در این زمینه باشد که البته به دلایل گوناگون از جمله تکرارهای بسیار و تبدیل شدن به موضوع بحثهای غیرعلمی، در این پایاننامه مورد استفاده قرار نگرفته است. لذا از یک نظریه نوظهورتر نسبت به نظریه نوسازی یعنی نظریه تحول فرهنگی اینگلهارت یاری گرفته شده است. بنابراین سؤال اصلی تحقیق را میتوان تطبیقپذیری این نظریه بر روی ارزشها و نگرشهای ایرانیان عنوان نمود. به عبارت دیگر پرسش اساسی این است که آیا نظریه تحول فرهنگی اینگلهارت به صورت عام و شاخصسازیهای مادی/فرامادی او به صورت خاص، قابلیت انطباق بر ارزشها و نگرشهای ایرانیان (هم به صورت مقطعی و هم در طی 30 سال اخیر) را داراست؟
