در بسیاری از یادگیری ها، از یادگیرنده انتظار می رود كه دانش ها، فنون و ایده هایی كه توسط دیگران مطرح می شود را دریافت كند. كار خلاق در این رابطه یك استثناء بسیار مهم است كه اغلب توسط معلمان و افراد دیگر به خوبی درك نشده و كمتر از ارزش واقعی خود مورد توجه قرار می گیرند(پتی[9]، ترجمه ابراهیمی قوام و عباس صادقی، 1385).

 

در حالی كه اگر بخواهیم به آینده كشورمان بیندیشیم چاره ای جز این نداریم كه به جای توجه به پیش پا افتادگی ها و جهش های تحصیلی و مدرك گرایی ها، شیوه های آموزش خلاق را در مدارسمان به كار گیریم. یکی از راه های رسیدن به این مهم این است که یک جو مشارکتی و همکارانه در مدارس ما حاکم شود. بدین ترتیب برای اینکه رقابت در مدارس تبدیل به رفاقت شود، و برای اینکه روحیه همکاری و مشارکت در بین یادگیرندگان و مدرسان تقویت شود و همه دانش آموزان در امر یادگیری مطالب درسی و پیشرفت تحصیلی و دست یابی به روحیه ای خلاق، به موفقیت دست یابند، به کارگیری رویکرد یادگیری مشارکتی با توجه به انعطاف پذیری که دارد در آموزش و یادگیری دروس مختلف به ویژه دروس تجربی که به تجارب مشترک یادگیری نیازمندند، می تواند بسیار مفید و اثربخش باشد.

 

یکی از ضرورت های انجام این تحقیق، ضرورت توسعه روحیه رفاقت و همکاری و ایجاد زمینه پیشرفت تحصیلی مطلوب تر و همچنین ایجاد خلاقیت و ایجاد روحیه خلاق در بین دانش آموزان مدارس است. از آنجایی که یکی از اهداف مدارس کشورمان رشد همه جانبه دانش آموزان در تمامی ابعاد فکری، عاطفی و اجتماعی است، به کارگیری یادگیری مشارکتی به عنوان یک روش یادگیری فعال می تواند برای این هدف، مورد استفاده معلمین و دانش آموزان در مدارس کشورمان قرار بگیرد. در این تحقیق ما به بررسی تأثیر الگوی یادگیری مشارکتی بر خلاقیت و پیشرفت تحصیلی می پردازیم تا در صورت گرفتن نتیجه مثبت، در مدارس کشورمان استفاده بهتری از آن به عمل آوریم.

 

اهداف تحقیق

 

   اهداف كلی:

 

 

• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر افزایش خلاقیت دانش آموزان.

 

• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان.

 

    اهداف جزئی:

 

 

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص روانی(سیالی)[10] تفكر دانش آموزان

 

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری[11] تفكر دانش آموزان

 

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت[12] تفكر دانش آموزان

 

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط[13] تفكر دانش آموزان

 

فرضیه های تحقیق

 

فرضیه های اصلی:

 

 

• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر افزایش خلاقیت دانش آموزان مؤثر است.

 

• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مؤثر است.

 

فرضیه های فرعی:

 

 

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص سیالی(روانی) تفكر دانش آموزان مؤثر است.

 

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری تفكر دانش آموزان مؤثر است.

 

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت تفكر دانش آموزان مؤثر است.

 

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط تفكر دانش آموزان مؤثر است.

 

تعریف مفاهیم تحقیق

 

الف: تعاریف نظری

 

 

• الگوی یادگیری مشاركتی: در یادگیری به شیوه مشاركتی دانش آموزان دل به جمع می سپارند و هرچه دارند در اختیار یاران گروه قرار می دهند و خود هم از داشته های دیگران بهره مند می شوند. مناسب ترین شكل استفاده از یادگیری همیارانه، ایجاد فضای عاطفی بین اعضای گروه، یادگیری اشتراك در هدف، سهیم بودن در ابزار و وسایل و بحث میان گروهی است(آقازاده، 1377).

 

• خلاقیت: عبارت است از فرایند حس كردن مشكلات، شكاف دراطلاعات، عناصر گم شده، چیزهای ناجور حدس زدن و فرضیه سازی درباره ی این نواقص و ارزیابی و آزمون این حدس ها و فرضیه ها، تجدید نظر كردن و دوباره آزمودن آن ها و بالاخره انتقال نتایج (تورنس 1988، به نقل از سیف،1387).

 

 

• پیشرفت تحصیلی: منظور از پیشرفت تحصیلی سنجش عملكرد یادگیرندگان و مقایسه نتایج حاصل با هدفهای آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره است كه آیا فعالیت های آموزشی معلم و كوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوب انجامیده است (سیف ،1387).

 

• سیالی(روانی): تولید تعدادی اندیشه در یك زمان معین

 

• انعطاف پذیری: تولید اندیشه های متنوع و غیر معمول و راه حل های مختلف برای مسأله

 

• اصالت(تازگی): استفاده از راه حل های منحصر به فرد و نو

 

• بسط(گسترش): تولید جزئیات و تعیین تلویحات و كاربردها (سیف،1387) .

 

ب: تعاریف عملیاتی

 

 

• الگوی یادگیری مشاركتی: یادگیری مشارکتی در این تحقیق روشی است که دانش آموزان برای یادگیری مفاهیم آموزشی به گروه های چهار تا شش نفره تقسیم می شوند به نحوی که در هر گروه هم دانش آموز قوی، هم دانش آموز متوسط و هم دانش آموزش ضعیف وجود داشته باشد و به صورت مشارکتی مطالب و محتوی ارائه شده توسط معلم را مورد مطالعه قرار می دهند. فعالیت ها به صورت مشارکتی و مباحثه ای انجام می گیرد و میانگین نمرات گروه، نمره ارزشیابی نهایی دانش آموزان خواهد بود. نقش معلم در اینجا طرح مسأله و نظارت و راهنمایی بر فعالیت ها است.

 

 

 

2. تکنیک‌ها و روش بیان طنز

 

1.2. احمد اکبرپور

 

1.1.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.1.2. آثار

 

1.2.1.2. من نوکر بابام نیستم

 

2.2.1.2.سه سوت جادویی

 

3.1.2. ارزیابی کلی

 

 

 

 

 

و

 

2.2. طاهره ایبد

 

1.2.2.درباره‌ی نویسنده

 

2.2.2. آثار

 

1.2.2.2. خانواده آقای چرخشی

 

3.2.2. ارزیابی کلی

 

3.2. فرهاد حسن‌زاده

 

1.3.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.3.2. آثار

 

1.2.3.2. بند رختی که برای خودش دل داشت

 

2.2.3.2. لبخندهای کشمشی یک خانواده خوشبخت

 

3.2.3.2. هندوانه به شرط عشق

 

4.2.3.2.در روزگاری که هنوز پنجشنبه و جمعه اختراع نشده بود

 

3.3.2. ارزیابی کلی

 

4.2. فریدون عموزاده خلیلی

 

 

 

 

 

ح ح

 

1.4.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.4.2. آثار

 

1.2.4.2. پروفسور اسکولسکی و ژنرال پیسکولسکی

 

3.4.2. ارزیابی کلی

 

5.2. شهرام شفیعی

 

1.5.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.5.2. آثار

 

1.2.5.2. ماجراهای سلطان و آقا کوچول

 

2.2.5.2. عشق خامه‌ای

 

3.2.5.2. به دنبال دماغ خیس

 

4.2.5.2. مرغ سوخاری برای جنازه

 

5.2.5.2. گربه در جوراب زنانه

 

6.2.5.2. عزیزم چه رنگی بپوشم

 

7.2.5.2. با تخم مرغ مهربان باش

 

3.5.2. ارزیابی کلی

 

 

 

 

 

ط

 

6.2. محمدرضا شمس

 

1.6.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.6.2. آثار

 

1.2.6.2. دیوانه و چاه

 

2.2.6.2. بادکنک و اسب آبی

 

3.2.6.2. من، زن بابام و دماغ بابام

 

 

3.6.2. ارزیابی کلی

 

7.2. فریبا کلهر

 

1.7.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.7.2. آثار

 

1.2.7.2. سالومه و خرگوش

 

3.7.2. ارزیابی کلی

 

8.2. سعید هاشمی

 

1.8.2. درباره‌ی نویسنده

 

2.8.2. آثار

 

1.2.8.2. محله‌ی میکروب خان

 

 

 

 

 

ی

 

3.8.2. ارزیابی کلی

 

 

3. نتیجه‌گیری

 

1.3. تکنیک‌های مورد استفاده

 

2.3. تنوع تکنیکی و طرز بیان

 

1-2-2- مختصری در تاریخچه و چیستی علم هرمنوتیک                35

 

1-3- جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک                            44

 

1-3-1-  آگوستین قدیس                            44

 

1-3-1-1- زندگانی                            44

 

1-3-1-2- آگوستین و مسئلۀ هرمنوتیک                   45

 

1-3-1-3- تأویل متن با استفاده از خود آن متن             46

 

1-3-1-4- تأویل فقط در مورد فقرات مبهم               46

 

1-3-1-5- تأویل پذیری همه چیز، حتی حروف و اعداد             46

 

1-3-1-6- اهمیت وضع روحی مفسر             47

 

1-3-1-7- چهار سطح معنایی                 47

 

1-3-2- فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر           48

 

1-3-2-1- قواعد هنر فهمیدن                       49

 

1-3-2-2- فن فهم                             50

 

1-3-2-3- بازسازی                            50

 

1-3-2-4- تأویل دستوری/ تأویل فنی/ فهم سبک               51

 

1-3-2-5- نیت مؤلف                           51

 

1-3-2-6- دور هرمنوتیکی                          52

 

1-3-3- ویلهلم دیلتای                                53

 

1-3-3-1- تمایز میان علوم انسانی و علوم طبیعی                 55       1-3-3-2- تجربه                                  55

 

1-3-3-3- بیان                               56

 

1-3-3-4- فهم                                56

 

1-3-3-5- تاریخمندی                     57

 

1-3-4- مارتین هایدگر                                58

 

1-3-4-1- هایدگر و معنای وجود                        58

 

1-3-4-2- هرمنوتیک دازاین                        59

 

1-3-5- هانس گئورگ گادامر                            61

 

1-3-5-1- بازی تفسیر                             62

 

1-3-5-2- «من»- «تو» الگوهای سه‌گانه                  63

 

1-3-6- امیلیو بتی                               65

 

 

 

1-3-7- اریک دونالد هیرش                       67

 

1-3-7-1- تفاوت فهم و تفسیر                      68

 

1-3-8- یورگن هابرماس                                70

 

1-3-9- پل ریکور                                 72

 

1-3-9-1- مراحل تفسیر                            72

 

فصل دوم: تأویل و تأویل‌گران                          79

 

2-1- تأویل                                          81

 

2-1-1- واژه شناسی تأویل                             81

 

2-1-2- کاربرد و معانی تأویل در قرآن                          83

 

2-1-3- نمونه‌ای از شواهد واژۀ تأویل در ادبیات فارسی                90

 

2-1-4- تأویل در تاریخ                               92

 

2-1-5- تنزیل                                        95

 

2-1-6- تفسیر                                    95

 

2-1-7-  بررسی تفاوت تأویل و تفسیر           97

 

2-1-8- تأویل و هرمنوتیک                             100

 

2-2- اخوان الصفا                                    104

 

2-3- حروفیه                                     106

 

2-3-1- عدد و جایگاه علم الاعداد                           109

 

2-3-1-1- عدد چهار                           109

 

2-3-1-2- عدد پنج                           110

 

2-3-1-3- عدد هفت                            110

 

2-3-1-4- عدد نه                             110

 

2-3-1-5- عدد ده                             111

 

 

2-3-1-7- عدد یازده                              111

 

2-3-1-8- عدد دوازده                             111

 

2-3-1-9- عدد چهارده                             111

 

2-3-1-10- عدد بیست و هشت                        112

 

فصل سوم: اسماعیلیان و ناصرخسرو                          117

 

3-1- اسماعیلیان                                     119

 

3-1-1-  اسماعیلیان در تاریخ                              119

 

3-1-2-  نام‌های اسماعیلیان                           123

 

3-1-3-  حکومت فاطمیان                           126

 

3-1-4-  حشاشین                                  129

 

3-1-5-  جایگاه علم و دانش نزد اسماعیلیان                     132

 

3-1-6-  اصول باورهای اسماعیلیان                      134

 

3-1-6-1-  اصل تأویل شریعت                       134

 

3-1-6-2-  اصل امامت                             135

 

‌3-1-6-3-  اصل ابداع هستی                        137

 

3-1-6-4- اصل تعلیم                              139

 

3-1-6-5- اعتقاد به دوره‌های هفتگانه                   139

 

3-2- حكیم ناصرخسرو قبادیانی                                  142

 

3-2-1- نام، زادگاه، زادروز                          142

 

3-2-2-  پیشه                                    143

 

3-2-3-  آشنایی ناصرخسرو با دانشها و گرایش‌های گوناگون         144

 

3-2-4-  آشفتگی فکری و سفر به سرزمین مصر                  146

 

3-2-5-  شعر و هنر ناصر خسرو و آثار مکتوبش                    150

 

3-2-5- 1- گشایش و رهایش                         152

 

3-2-5- 2- جامع الحکمتین                        152

 

3-2-5- 3-  خوان الاخوان                         153

 

3-2-5- 4-  روشنایی نامه                        153

 

3-2-5- 5-  وجه دین                              154

 

3-2-5- 6-  زاد المسافرین                        154

 

3-2-6-  زندگانی ناصر خسرو                           155

 

3-2-6-1- مرحلۀ خوشگذرانی و دنیا‌خواهی                156

 

3-2-6-2- مرحلۀ جستجو و کنکاش                    156

 

3-2-6-3-  مرحلۀ یافتن راه و آرمان‌گرایی                  158

 

3-2-7-  منش فردی و جهان‌بینی ناصر خسرو                    159

 

3-2-8-  ناصرخسرو، یک اسماعیلی بلند مرتبه                     162

 

3-2-9-  باورهای مذهبی و دینی ناصرخسرو                    164

 

3-2-9-1- اصل ابداع هستی                         164

 

3-2-9-2- اصل تعلیم                              164

 

3-2-9-3- اعتقاد به دوره‌های هفت‌گانه                  165

 

3-2-9-4- اصل امامت                              165

 

3-2-9-5- اصل تأویل                              167

 

3-2-10-  حکیم ناصرخسرو قبادیانی کیست                     171

 

فصل چهارم: بررسی تأویل‌های وجه دین                   179

 

4-1- بررسی تأویلاتی که با تکیه بر حساب جُمَل و ابجد ثابت می‌شوند          181

 

4-1-1- اثبات اینکه علم و عمل دینداران با هم برابر و لازمۀ دین آنان است     181

 

4-1-2- اثبات اینکه شهادتین کلید در بهشت است                  182

 

4-1-3- اثبات لا اله الا الله                             183

 

4-1-4- اثبات همانندی انسان و خداوند                          189

 

4-1-5- اثبات کلام بسم الله ارحمن الرحیم                          191

 

4-1-6- اثبات دلیلمندی تعداد رکعت‌های نماز                     193

 

4-1-7- اثبات اینکه حروف کلمۀ قرآن معنادار و نشانه اند                 194

 

4-1-8- اثبات اینكه اندازه وام انسان بر خداوند صد و نوزده درم است      196

 

4-2- بررسی فصل به فصل تأویلات وجه دین                            198

 

4-2-1- گفتار سوم: علم                                198

 

4-2-2- گفتار پنجم: بهشت                              199

 

4-2-3- گفتار هفتم: دوزخ                              200

 

4-2-4- گفتار دوازدهم: سوره اخلاص                               201

 

4-2-5- گفتار سیزدهم: اَعُوذُ بِالله مِن‌الشیطانِ الرَجِیم                    203

 

4-2-6- گفتار چهاردهم: بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ                   205

 

4-2-7- گفتار پانزدهم: آبدست و آدابهای آن                     207

 

4-2-8- گفتار شانزدهم: سرو تن شستن از جنابت                   212

 

4-2-9- گفتار هفدهم: تیمم كردن به خاك                     214

 

4-2-10- گفتار هژدهم: بانگ نماز                           215

 

4-2-11- گفتار نوزدهم: صلوة                               218

 

4-2-11-1- حدود نماز                             220

 

4-2-11-2- فریضه‌های نماز                         221

 

4-2-11-3- سنتهای نماز                           222

 

4-2-11-4- خضوع در نماز                          224

 

4-2-11-5- وقتهای نماز                           225

 

4-2-11-6- جمع كردن نماز                         226

 

4-2-11-7- كوتاه كردن نماز                       228

 

4-2-11-8- نماز نشسته گزاردن                         230

 

4-2-12- گفتار بیستم: پنج نماز و عدد رکعات آن و اوقات آن           231

 

4-2-13- گفتار بیست و دوم: نماز آدینه                         236

 

4-2-14- گفتار بیست و سوم: عیدهای دوگانه                      239

 

4-2-15- گفتار بیست و چهارم: عید گوسفندكشان و نماز آن         241

 

4-2-16- گفتار بیست و پنجم: نماز كسوف                     243

 

4-2-17- گفتار بیست و ششم: نماز جنازه                         245

 

4-2-18- گفتار بیست و هفتم: ركوع و سجود و جز آن از حال‌های نماز         248

 

4-2-19- گفتار بیست و هشتم: اثبات زكات                    254

 

4-2-20- گفتار بیست و نهم: اندر زكات زر و سیم و تأویل آن           258

 

4-2-21- گفتار سی‌ام: زكات ستوران و تأویل آن                   259

 

4-2-21-1- صدقة شتر                              259

 

4-2-21-2- صدقة گاو                              259

 

4-2-21-3- صدقة گوسفند                       260

 

4-2-22- گفتار سی‌ و یکم: آنچه واجب شود بر رستنی               262

 

4-2-22-1- خمس                          264

 

4-2-23- گفتار سی و دوم: زكات فطر                         267

 

4-2-24- گفتار سی و سوم: واجبی روزه داشتن                     270

 

4-2-25- گفتار سی‌ و چهارم: واجبی حج كردن                      275

 

4-2-26- گفتار سی و پنجم: واجبی جهاد كردن                     281

 

4-2-27- گفتار سی‌ و ششم: واجبی اطاعت امام زمان                287

 

4-2-28- گفتار سی و هفتم: حیض زنان و پاكیزگی آن               290

 

4-2-29- گفتار سی‌ و هشتم: اندر حقیقت استبرا و تأویل آن             294

 

4-2-30- گفتار سی و نهم: آنچه نماز را با آن نشاید                  296

 

4-2-31- گفتار چهلم: حد زدن و رجوم                        299

 

4-2-32- گفتار چهل و یکم: رجم بر سحاقه ولواطه                 302

 

4-2-33- گفتار چهل و دوم: كشتن خطا و دیت بر عاقل و عاقله          305

 

4-2-34- گفتار چهل و سوم: گناهان كبائر                        308

 

4-2-35- گفتار چهل و چهارم: آنچه حرام است                      312

 

4-2-36- گفتار چهل و پنجم: دجال و فتنه آن                     316

 

4-2-37- گفتار چهل و ششم: نكاح و سفاح                     319

 

4-2-38- گفتار چهل و هفتم: واجبات                         324

 

4-2-39- گفتار چهل و هشتم: گزیت بر اهل كتاب               326

 

4-2-40- گفتار چهل و نهم: قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ                328

 

4-2-41- گفتار پنجاهم: واجبی صلوات بر رسول و آلش علیه‌السلام            330

 

4-2-42- گفتار پنجاه و یکم: لا حَولَ ولا قُوّةَ إلاّ باللّه العلی‌العظیم          332

 

 

 

نتیجه گیری                                         337

 

کتابنامه                                       345

 

 

 

 

 

 

 

پیشگفتار:

 

 

 

در رویارویی با متون ادبی کهن، همواره نکته‌ای سد راه دستیابی به فهم بوده است و آن نکته فاصلۀ زمانی است. یعنی آن شکاف ژرفی که میان افق روزگار پیدایش متن با افق روزگار بازخوانی آن وجود دارد.

 

ما در جریان خواندن یک متن کلاسیک، خودمان را در شرایط زیستی و فرهنگی گذشته قرار نمی‌دهیم. ما حتی اگر آرزو هم داشته باشیم که در افق روزگار هومر یا سوفوکلس و ناصرخسرو، شیخ اشراق، مولانا و … قرارگیریم، باز در یونان باستان و یا ایران آن روزگار زندگی نخواهیم کرد.

 

ما متن را به افق دوران خودمان منتقل می‌کنیم و بر پایۀ همین افق امروزی است که معناهایی برای آن متصور می‌شویم. اگر متنی کلاسیک را چنان بخوانیم که فاقد هرگونه ارتباطی با روزگار ما باشد، این طرز خواندن و رویارویی، موجب فهم نمی‌شود. متن با ما سخن نمی‌گوید. اما اگر بتوانیم متن را به روزگار خود نزدیك کنیم، گفتگوی گذشته و امروز ممکن خواهد شد.

 

از آنجا که قدیمی‌ترین، و به گمان بسیاری شایع‌ترین فهم از کلمة تأویل در شرق و هرمنوتیک در غرب، به اصول کشف رمز و فهم کتب مقدس بازمی‌گردد، شاید بهترین متونی که می‌شود با آنها به مکالمۀ گذشته و امروز نشست، متون کلاسیکی باشند که  از سویی پیوستگی و تنیدگی بسیار با کتب مقدس داشته و از سویی دیگر در گفتمان روزگار ما سخنی برای بازگفتن داشته باشند.

 

ادبیات اسماعیلیه، در کنار متون تأویل‌گرایانه‌ای همچون متون عرفانی، رسالات اخوان الصفا و آثار متفکران حروفی، قوس بزرگی از دایرۀ هرمنوتیک كاربردی سرزمین ما را تشکیل می‌دهد. باطنی‌گری و تأویل‌محوری را می‌توان اساسی‌ترین اصل هویتی مذهب اسماعیلیه دانست.

 

برقراری گفتگو میان افقِ امروزی‌ترین گفتمانِ حیطۀ علوم انسانی، یعنی هرمنوتیک، با افق روزگاری که متون شگفت‌انگیز اسماعیلی در آن نوشته شده‌اند می‌تواند دستاوردهای نوین و ارزشمندی به همراه داشته باشد و تنها در سایۀ خوانشی امروزی، دقیق و عمیق است که این رویکرد هرمنوتیکی حاصل خواهد شد.

 

این پایان‌نامه تلاشی است برای ایجاد این گفتگو میان یکی از کهن‌ترین متون تأویلی ادب فارسی؛ وجه دین، و هرمنوتیک به مثابه یک دانش اصولی و قاعده‌مند.

 

نخستین فصل این پژوهش به هرمنوتیک، ریشه‌یابی واژگانی و رد پایش در متون تاریخی می‌پردازد. در ادامه، از جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک نام برده می‌شود و زندگی و خط فکری هریک به اختصار گزارش خواهد شد.

 

در فصل دوم، که عنوان تأویل را بر خود دارد، نخست کوشش شده است تا با استناد به نظر لغویان نامداری چون ابن فارس، راغب اصفهانی و ابن رشد، تعریف جامعی از واژۀ تأویل به دست آید و سپس کاربرد و معانی قرآنی این واژه شود. همچنین در این فصل بررسی اجمالی باورهای مسلمانان دربارۀ تأویل و باطنی‌گری و نظرات موافق و مخالف از قرن دوم به بعد آمده است؛ و نیز از حروفیه و اخوان الصفا، به عنوان جنبش‌هایی باطنی و پیشتاز و نیز از جایگاه تأویل و علم الاعداد در تفکراتشان سخن رفته است.

 

فصل سوم به اسماعیلیان اختصاص دارد: ریشه‌های پیدایش آن‌ها، اصول باورهایشان و حکومتشان در مصر. آنگاه به معرفی زندگانی و تفکرات و نیز آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی به عنوان یک اسماعیلی صاحب منصب و مسئولیت در جزیرۀ خراسان پرداخته می‌شود.

 

فصل آخر، به طور خاص به بررسی تأویلات کتاب وجه دین وی اختصاص دارد. در این بررسی، ابتدا خلاصه‌ای از متن اصلی هر فصل آورده می‌شود و سپس تمامی تأویلات آن فصل یک به یک و به تفصیل شرح و توضیح خواهد شد.‌

 

2-1-1- دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری و ابن عربی…………………………………………………………….. 6

 

2-1-2- دیدگاه ابن خلدون……………………………………………………………………………………………… 9

 

2-2- وضعیت اجتماعی عقلای مجانین………………………………………………………………………………. 10

 

2-3- تنوع در میان عقلای مجانین……………………………………………………………………………………… 11

 

2-4- عقلای مجانین و هنر…………………………………………………………………………………………………… 12

 

2-5- واکنش عقلای مجانین در برابر نسبتِ جنون……………………………………………………………. 14

 

2-6- عقلای مجانین در آثار متفکران اسلامی……………………………………………………………………. 15

 

2-7- بررسی دلایلِ توجه متفکران و صوفیه به عقلای مجانین………………………………………… 15

 

2-8- معیارهای شناختِ عقلای مجانین و تمایز آن‌ها با سایر دیوانگان…………………………….. 17

 

2-9- آشنایی با عقلای مجانین مشهور……………………………………………………………………………….. 18

 

2-9-1- بهلول………………………………………………………………………………………………………………….. 18

 

2-9-2- شبلی………………………………………………………………………………………………………………….. 20

 

2-9-3- محمد معشوق طوسی………………………………………………………………………………………. 22

 

2-10- نگاهی به “عقلاءالمجانین” از سه منظر…………………………………………………………………. 24

 

2-10-1- عقلای مجانین و امور اجتماعی…………………………………………………………………….. 24

 

2-10-2- عقلای مجانین و امور سیاسی……………………………………………………………………….. 27

 

2-10-2-1- ارتباط زبان و قدرت در حکایات عقلای مجانین……………………………….. 27

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

 

 

2-10-2-2- عقلای مجانین و شیعه………………………………………………………………………… 29

 

2-11- عقلای مجانین و الهیات…………………………………………………………………………………………… 31

 

2-11-1- مدل “جهان‌های موازی و بر خورد آن‌ها”……………………………………………………. 31

 

2-11-2- نگاهی به جریانِ تصوف از منظر مدل ” برخورد جهان‌های موازی”………….. 33

 

2-11-3- عقلای مجانین و “برخورد جهان های موازی”…………………………………………….. 34

 

2-11-4- ارتباط  “برخورد جهان‌های موازی”با زبان عقلای مجانین………………………….. 36

 

2-11-4-1- پارادوکس……………………………………………………………………………………………… 38

 

2-11-4-2- شطح…………………………………………………………………………………………………….. 39

 

2-11-4-3- طنز……………………………………………………………………………………………………….. 39

 

2-12- مجذوبان الهی……………………………………………………………………………………………………………. 41

 

2-12-1- نقش عقلای مجانین در پر رنگ کردن مفهوم عشق در تصوف………………….. 42

 

2-12-2- گزارش ابن عربی از جنون خود……………………………………………………………………. 43

 

2-12-3- انفعال روحی مجانین و نظریه‌ی دریافت(هرمنوتیک)………………………………….. 44

 

2-13- دگراندیشان………………………………………………………………………………………………………………… 46

 

2-13-1- واسوخت صوفیانه…………………………………………………………………………………………… 47

 

 

2-13-2- فیلسوفان مبتدع و اولیا الله……………………………………………………………………………. 50

 

2-13-3-دلایل پیدایش “واسوخت صوفیانه” در کلام مجانین…………………………………… 51

 

2-13-4- واسوخت صوفیانه‌ی اولیا الله…………………………………………………………………………. 54

 

 

 

فصل سوم: نگاهی به کتاب “عقلاءالمجانین” تالیف ابوالقاسم نیشابوری

 

3-1- ابوالقاسم نیشابوری………………………………………………………………………………………………………. 58

 

3-2- چاپ‌های “عقلاءالمجانین……………………………………………………………………………………………. 60

 

3-3- سیری در کتاب عقلای مجانین………………………………………………………………………………….. 61

 

 

 

فصل چهارم: دیوانگان در مثنوی های عطار

 

4-1- دلایل فزونی بسامد حکایات عقلای مجانین در آثار عطار………………………………………… 67

 

4-2- نظر عطار در مورد دیوانگان………………………………………………………………………………………… 70

 

4-3- طبقه بندی حکایات عقلای مجانین در مثنوی های عطار……………………………………….. 73

 

ـ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌‌های انبیا در تفاسیر قرآن. 12

 

ـ پژوهش‌‌های ادبی.. 13

 

ـ اهداف تحقیق.. 14

 

ـ سؤالات تحقیق.. 14

 

ـ فرضیه‏های تحقیق.. 14

 

ـ تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

 

ـ روش‌شناسی تحقیق.. 15

 

ـ جامعه‌ی آماری.. 17

 

ـ محدودیت‌ها 17

 

 

 

فصل دوم: شناخت‌نامه‌ی عطّار نیشابوری.. 18

 

ـ مقدّمه. 19

 

ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20

 

ـ آثار عطّار. 23

 

ـ منطق‌الطیر. 24

 

ـ مصیبت‌نامه. 25

 

ـ الهی‌نامه. 26

 

ـ اسرارنامه. 27

 

ـ مختارنامه. 27

 

ـ دیوان. 28

 

ـ تذکرةالاولیاء 28

 

ـ سرچشمه‌ها و مآخذ شعر عطّار. 29

 

ـ غزّالی و ابوسعید. 31

 

ـ عطّار، حكایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31

 

ـ عطّار و تورات… 34

 

ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37

 

ـ سال‌شمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38

 

 

 

فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40

 

بخش اوّل: علم‌الحدیث و روایات مجعول. 41

 

ـ علوم حدیث… 42

 

ـ مهم‌‌ترین اصل حدیث‌شناسی.. 43

 

ـ عطّار و احادیث موضوع. 44

 

ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آن‌‌ها در آثار عطّار نیشابوری.. 45

 

بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49

 

ـ تفسیر. 50

 

ـ اقسام تفسیر. 52

 

ـ تفسیر به مأثور. 52

 

ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرست‌وار) 53

 

ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53

 

ـ اسرائیلیات… 53

 

ـ انواع اسرائیلیات… 55

 

ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55

 

ـ فرهنگ یهودی.. 56

 

ـ یهود 56

 

ـ تلمود 59

 

ـ فرهنگ مسیحی.. 60

 

ـ مسیحیت… 60

 

ـ انجیل.. 61

 

ـ اهل کتاب… 62

 

ـ کتب تاریخی و سیره‌نویسی.. 62

 

ـ خیال‌پردازی و افسانه‌سرایی‌‌های مسلمان‌نماهای اهل کتاب… 63

 

ـ کیفیت راه‌یابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63

 

 

ـ راویان اسرائیلیات… 66

 

ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66

 

ـ هشدارهایی درباره‌ی خطر اسرائیلیات و راه‌‌های مقابله با آن. 68

 

بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71

 

ـ مقدّمه. 72

 

ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73

 

ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشت‌‌های عرفانی و ادبی.. 75

 

ـ کیفیت راه‌‌یابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

 

ـ سرچشمه‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

 

 

 

فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82

 

ـ مقدّمه‌‌ای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83

 

بخش اوّل:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88

 

ـ مقدّمه. 89

 

ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89

 

ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90

 

ـ داستان آدم به روایت کتاب‌های مقدّس…. 91

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92

 

ـ آفرینش آدم 92

 

ـ آفرینش زن. 92

 

ـ نافرمانی انسان. 92

 

ـ داوری خدا 93

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93

 

ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94

 

ـ حدیثِ ابلیس…. 95

 

ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95

 

ـ حدیثِ آدم و حوا 96

 

ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97

 

ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97

 

ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97

 

ـ آفرینش حوّا(ع) 100

 

ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آن‌‌ها از بهشت… 101

 

ـ توبه‌ی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102

 

ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103

 

ـ خلقت آدم و … 103

 

ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104

 

ـ حکایت بچه‌ی ابلیس با آدم و حوّا 105

 

ـ توبه‌ی آدم 108

 

ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109

 

ـ تحلیل نهایی.. 110

 

بخش دوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111

 

ـ ادریس(ع) در قرآن. 112

 

ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112

 

ـ ادریس در تفاسیر و تحلیل‌‌ها 113

 

ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115

 

ـ تحلیل نهایی.. 117

 

بخش سوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118

 

ـ داود(ع) در قرآن. 119

 

ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120

 

ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیل‌‌ها 121

 

ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123

 

ـ تحلیل نهایی.. 126

 

بخش چهارم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکه‌‌ی سبا 127

 

ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128

 

ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128

 

ـ اشاره‌‌ی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128

 

ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128

 

ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129

 

ـ تحلیل و نقد روایت‌‌ها 130

 

ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132

 

ـ سلیمان و دیو. 132

 

ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135

 

ـ عصا و سلیمان. 135

 

ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136

 

ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137

 

ـ سلیمان و زنبیل‌بافی.. 138

 

ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138

 

ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140

 

ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141

 

ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّه‌‌ی بلقیس و سلیمان(ع) 146

 

ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146

 

ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147

 

ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148

 

ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148

 

ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150

 

ـ نکته‌ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152

 

بخش پنجم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154

 

ـ موسی در قرآن. 155

 

ـ موسی در كتب مقدّس…. 155

 

ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156

 

ـ تفسیر‌‌ها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156

 

ـ تجلّی در آثار عطّار. 157

 

ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158

 

ـ روایت تورات… 159

 

ـ روایت قصص‌الانبیاء نیشابوری.. 159

 

ـ روایت كشف‌الاسرار میبدی.. 160

 

ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160

 

ـ تحلیل نهایی.. 161

 

بخش ششم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163

 

ـ نوح در قرآن. 164

 

ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165

 

ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166

 

ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167

 

ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168

 

ـ نوح و گریه‌ها ‌‌و نوحه‌هایش…. 169

 

ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزه‌‌گر. 170

 

ـ تحلیل نهایی.. 171

 

بخش هفتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172

 

ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173

 

ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174

 

ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174

 

ـ تحلیل مختصر داستان. 175

 

ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176

 

ـ تحلیل نهایی.. 180

 

بخش هشتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیه‌های عطّار از ابلیس… 181

 

ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182

 

ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183

 

ـ تفسیر صوفیانه. 184

 

ـ پیشینه‌ی ادب صوفیه درباره‌ی ابلیس…. 185

 

ـ دفاعیه‌های عطّار از ابلیس…. 187

 

ـ حكایت ابلیس…. 193

 

ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195

 

ـ تحلیل نهایی.. 196

 

بخش نهم:  روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198

 

ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199

 

ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199

 

ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201

 

ـ حقیقت محمّدیه در مقایسه‌‌ی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204

 

ـ صوفیه و تأویل‌ها 205

 

ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206

 

ـ تحلیل نهایی.. 209

 

 

 

فصل پنجم: یافته‌ها، نتایج و پیشنهادها 211

 

ـ یافته‌ها 212

 

ـ نتایج.. 217

 

ـ پیشنهادها 220

 

ـ کشف‌الآیات… 221

 

ـ کشف‌الاحادیث… 222

 

ـ کشف‌الابیات… 223

 

ـ نام‌نامه. 224

 

ـ منابع و مآخذ. 225

 

ـ کتاب‌ها 225

 

ـ مقاله‌ها 233

 

Abstract 235

 

 

 

 

 

ـ چكیده

 

عطّار نیشابوری، بزرگ‌ترین شاعر و نویسنده‌‌ی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه‌‌ی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دوران‌ساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.

 

آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینش‌‌های ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوه‌‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در آن‌‌ها باز نموده شود.

 

یكی از ویژگی‌‌های مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آن‌‌ها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.

 

روایات مجعول به مجموعه‌‌ی اخبار و روایت‌‌هایی اطلاق می‌‌گردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیه‌ی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقت‌‌های قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساخته‌‌اند و خواسته و ناخواسته و به شیوه‌‌های گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.

 

هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشه‌‌های غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آن‌‌ها و جلوگیری از خلط اندیشه‌‌های دینی و غیر دینی می‌باشد.

 

در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه‌‌ی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.

 

یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن‌‌ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده‌‌اند. دیگر آن‌که، برداشت‌‌هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته‌اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه‌‌های عرفانی از هر موضوعی سود جسته‌‌اند.

 

روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه‌ی کتابخانه‌‌ای می‌باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می‌‌گیرد.

 

 

 

کلید واژه‌ها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص

 

  

 

ـ مقدّمه

 

اندیشه‌‌ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه‌‌ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه‌‌های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف‌‌ها و تفاوت‌‌ها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشه‌‌های گوناگون در تفسیر اندیشه‌‌های اسلامی بوده است.

 

از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه‌‌های گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشه‌‌ی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیك انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه‌‌های مختلف و گاه در جامه‌‌های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضع‌‌گیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه‌‌ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره‌‌های مختلف به تناسب نفوذ كرده‌‌اند و یكی از مهمّ‌‌ترین شیوه‌‌های رایج از دوره‌‌های اولیه‌‌ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه‌‌های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

 

خاستگاه برخی از قصّه‌‌ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب‌‌های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن‌‌ها را صرفاً می‌‌توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»‌[1]

 

آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان‌‌هاست می‌‌توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه‌‌های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]

 

ناگفته پیداست یكی از مهمّ‌‌ترین دغدغه‌‌های اندیشگی و فكری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن‌‌ها در دوره‌‌های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی كه توانسته‌‌اند در راه ترویج دینداری و یكتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نكرده‌‌اند.

 

این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه‌های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده‌ و در آثار خود، بهره برده‌اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می‌شود.

 

تردیدی نیست که مهمّ‌‌ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه‌‌ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته‌‌های اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق‌‌های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه‌‌های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت‌‌های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.

 

تازگی و گستردگی موضوع، انتخاب آثار عطّار نیشابوری به علت پیشتازی و نقش و جایگاه بزرگ وی در تاریخ تحوّل ادب فارسی دوره‌‌ی خود و پس از خویش، علاقمندی خاص به اندیشه‌‌ها و آثارش و در نهایت توصیه و تأیید استادان ارجمند راهنما و مشاور، نگارنده را بر آن داشت تا رساله‌‌ی دکتری خویش را به این موضوع اختصاص دهم.