مقدمه

 

 

3

 

 

 

1-1- بیان مساله

 

 

3

 

 

 

1-2- ضرورت تحقیق

 

 

5

 

 

 

1-3- اهداف تحقیق

 

 

6

 

 

 

1-4- سوالات تحقیق

 

 

6

 

 

 

1-5- فرضیات تحقیق

 

 

6

 

 

 

1-6- قلمرو تحقیق

 

 

6

 

 

 

1-7- پیشینه تحقیق

 

 

6

 

 

 

1-8- تعریف واژگان کلیدی

 

 

9

 

 

 

1-8-1- جهان اسلام

 

 

9

 

 

 

1-8-2- ژئوپلیتیک

 

 

9

 

 

 

1-8-3- همگرایی

 

 

10

 

 

 

1-8-4- واگرایی

 

 

10

 

 

 

1-8-5- دبن

 

 

10

 

 

 

فصل دوم- مبانی نظری

 

 

11

 

 

 

 

مقدمه

 

 

12

 

 

 

2-1- مفهوم همگرایی

 

 

13

 

 

 

2-2- عوامل همگرایی

 

 

14

 

 

 

2-2-1- عوامل اجتماعی و فرهنگی

 

 

14

 

 

 

2-2-2- عوامل اقتصادی و سیاسی

 

 

16

 

 

 

2-2-3- ناسیونالیسم

 

 

18

 

 

 

2-2-4- همگرایی منطقه ای

 

 

18

 

 

 

2-2-5- عامل جغرافیا

 

 

20

 

 

 

2-2-6- ساختار سیاسی مشترک

 

 

21

 

 

 

2-2-7- تهدید و احساس خطر مشترک

 

 

21

 

 

 

2-3- همگرایی در جهان اسلام

 

 

21

 

 

 

2-4- راهبردهای همگرایی در جهان اسلام

 

 

22

 

 

 

2-5- تجارب همگرایى در جهان اسلام‏

 

 

23

 

 

 

2-6- اتحادها و ائتلاف‏هاى سیاسى

 

 

24

 

 

 

2-6-1- جمهورى متحده عربی

 

 

24

 

 

 

2-6-2- فدراسیون عربى

 

 

24

 

 

 

2-6-3- اتحادیه عرب

 

 

25

 

 

 

2-6-4- سازمان کنفرانس اسلامى

 

 

26

 

 

 

2-6-5- اتحادیه‏هاى اقتصادى

 

 

27

 

 

 

2-6-5- 1- شوراى همکارى خلیج فارس

 

 

27

 

 

 

2-6-5-2- شوراى همکارى عرب

 

 

28

 

 

 

2-6-5-3- گروه دى هشت

 

 

29

 

 

 

2-6-5-4- سازمان همکارى اقتصادى (اکو)

 

 

30

 

 

 

2-7- موانع همگرایى در جهان اسلام‏

 

 

31

 

 

 

2-7-1- استبداد داخلى

 

 

31

 

 

 

2-7-2- اختلافات سیاسى

 

 

32

 

 

 

2-7-3- ملى‌گرایی افراطی

 

 

33

 

 

 

2-7-4- رقابت‌ به‌جای همکاری

 

 

34

 

 

 

2-7-5- بى‌ثباتى سیاسى

 

 

35

 

 

 

2-7-6- استعمار خارجی

 

 

35

 

 

 

2-7-7- صهیونیسم

 

 

36

 

 

 

2-8- موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی

 

 

37

 

 

 

2-8-1- ژئوپلیتیک کشورهای مسلمان قاره آسیا

 

 

38

 

 

 

2-8-1-1- آسیای جنوب غربی(خاورمیانه)

 

 

38

 

 

 

2-8-1-1- 1- جمهوری اسلامی ایران

 

 

38

 

 

 

2-8-1-1- 2- اردن

 

 

40

 

 

 

2-8-1-1- 3- افغانستان

 

 

41

 

 

 

2-8-1-1- 4- قطر

 

 

43

 

 

 

2-8-1-1- 5- امارات متحده عربی

 

 

44

 

 

 

2-8-1-1- 6- عربستان سعودی

 

 

46

 

 

 

2-8-1-1- 7- کویت

 

 

48

 

 

 

2-8-1-1- 8- پادشاهی بحرین

 

 

50

 

 

 

2-8-1-1- 9- جمهوری ترکیه

 

 

51

 

 

 

2-8-1-1- 10- سوریه

 

 

52

 

 

 

2-8-1-1- 11- عراق

 

 

55

 

 

 

2-8-1-1- 12- عمان

 

 

56

 

 

 

2-8-1-1- 13- یمن

 

 

57

 

 

 

2-8-1-1- 14- لبنان

 

 

58

 

 

 

2-8-1-1- 15- فلسطین

 

 

59

 

 

 

2-8-1-2- آسیای جنوبی

 

 

60

 

 

 

2-8-1-2- 1- پاکستان

 

 

60

 

 

 

2-8-1-2- 2- بنگلادش

 

 

62

 

 

 

2-8-1-2- 3- مالدیو

 

 

64

 

 

 

2-8-1-3- آسیای جنوب شرقی

 

 

66

 

 

 

2-8-1-3-1- اندونزی

 

 

66

 

 

 

2-8-1-3-2- برونئی

 

 

67

 

 

 

2-8-1-3-3- مالزی

 

 

68

 

 

 

2-8-1-4- آسیای مرکزی

 

 

70

 

 

 

2-8-1-4-1- آذربایجان

 

 

70

 

 

 

2-8-1-4-2- ازبکستان

 

 

71

 

 

 

2-8-1-4-3- تاجیکستان

 

 

72

 

 

 

2-8-1-4-4- تركمنستان

 

 

74

 

 

 

2-8-1-4-5- قرقیزستان

 

 

76

 

 

 

2-8-1-4-6- قزاقستان

 

 

77

 

 

 

2-8-2- مسلمانان قاره آفریقا

 

 

79

 

 

 

2-8-2-1- آفریقای شمالی

 

 

79

 

 

 

2-8-2-1-1- الجزایر

 

 

79

 

 

 

2-8-2-1-2- تونس

 

 

80

 

 

 

2-8-2-1-3- مصر

 

 

81

 

 

 

2-8-2-1-4- مراکش

 

 

82

 

 

 

2-8-2-1-5- لیبی

 

 

83

 

 

 

2-8-2-2- آفریقای شرقی

 

 

84

 

 

 

2-8-2-2-1- جمهوری جیبوتی

 

 

84

 

 

 

2-8-2-2-2- جمهوری سومالی

 

 

84

 

 

 

2-8-2-2-3- تانزانیا

 

 

85

 

 

 

2-8-2-3-آفریقای غربی

 

 

86

 

 

 

2-8-2-3-1- جمهوری بنین

 

 

86

 

 

 

2-8-2-3-2- جمهوری سنگال

 

 

87

 

 

 

2-8-2-3-3- جمهوری گابن

 

 

88

 

 

 

2-8-2-3-4- جمهوری گامبیا

 

 

89

 

 

 

2-8-2-3-5- جمهوری گینه کوناکری

 

 

91

 

 

 

2-8-2-3-6- جمهوری گینه بیسائو

 

 

91

 

 

 

2-8-2-3-7- جمهوری كامرون

 

 

92

 

 

 

2-8-2-3-8- جمهوری ساحل عاج

 

 

93

 

 

 

2-8-2-3-9- جمهوری مالی

 

 

94

 

 

 

2-8-2-3-10- موریتانی

 

 

95

 

 

 

2-8-2-3-11- بوركینا فاسو

 

 

96

 

 

 

2-8-2-3-12- جمهوری سیرالئون

 

 

97

 

 

 

2-8-2-3-13- جمهوری فدرال نیجریه

 

 

98

 

 

 

2-8-2-3-14- جمهوری توگو

 

 

99

 

 

 

2-8-2-4- آفریقای مرکزی

 

 

100

 

 

 

2-8-2-4-1- جمهوری اوگاندا

 

 

100

 

 

 

2-8-2-4-2- جمهوری چاد

 

 

101

 

 

 

2-8-2-4- 3- جمهوری سودان

 

 

102

 

 

 

2-8-2-4-4- جمهوری نیجر

 

 

103

 

 

 

2-8-2-5- آفریقای جنوبی

 

 

103

 

 

 

2-8-2-5-1- جمهوری موزامبیک

 

 

103

 

 

 

2-8-2-5-2- اتحادیه کومور

 

 

104

 

 

 

2-8-3- قاره اروپا

 

 

105

 

 

 

2-8-3-1- جمهوری آلبانی

 

 

105

 

 

 

2-8-4- قاره آمریکا

 

 

106

 

 

 

2-8-4-1- ونزوئلا

 

 

106

 

 

 

2-8-4-2- اکوادور

 

 

107

 

 

 

2-8-4-3- جمهوری سورینام

 

 

109

 

 

 

2-8-4-4- جمهوری گویان

 

 

110

 

 

 

فصل سوم- روش اجرای تحقیق

 

 

112

 

 

 

3-1- مقدمه

 

 

113

 

 

 

3-2- روش شناسی تحقیق

 

 

113

 

 

 

3-3- روش گردآوری اطلاعات

 

 

113

 

 

 

3-4- ابزار گردآوری اطلاعات

 

 

113

 

 

 

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

 

 

114

 

 

 

فصل چهارم- یافته های تحقیق

 

 

115

 

 

 

مقدمه

 

 

116

 

 

 

4-1- موقعیت ژئوپلیتیكی برتر جهان اسلام

 

 

116

 

 

 

4-2- ویژگی های ژئوپلیتیک جهان اسلام

 

 

117

 

 

 

4-3- موقعیت ژئواستراتژیكی جهان اسلام

 

 

119

 

 

 

4-4- ویژگی های جمعیتی جهان اسلام

 

 

124

 

 

 

4-5- موقعیت ژئوكالچر جهان اسلام

 

 

129

 

 

 

4-6- بحث و بررسی یافته های تحقیق

 

 

132

 

 

 

فصل پنجم- نتیجه گیری و ارزیابی فرضیه ها

 

 

138

 

 

 

مقدمه

 

 

139

 

 

 

5-1- ارزیابی فرضیه اول

 

 

140

 

 

 

5-2- ارزیابی فرضیه دوم

 

 

146

 

 

 

5-3- پیشنهادات

 

 

147

 

 

 

منابع

 

 

149

 

 

چکیده

 

جهان اسلام، دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌های ژئوپلیتیكی ناهمگون است. کشورهای مسلمان دارای امكانات فوق‌العاده مهمی برای همگرائی منطقه‌ای و تشكیل نظام منطقه‌ای با تكیه بر عناصر و آمیزه‌های بومی می باشند. این پایان نامه با هدف تحلیل عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بر معادلات بین المللی انجام گرفت و این سوال مطرح گردید که عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بر معادلات بین المللی کدامند. اهداف این تحقیق شامل تبیین موقعیت ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی و شناسایی عوامل تاثیرگذار بر همگرایی کشورهای اسلامی بر مبنای دین اسلامی بعنوان قدرت جهانی هستند. این پایان نامه یک تحقیق توصیفی است و یافته های تحقیق نشان داد که موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی می تواند با همگرایی در معادلات تأثیرگذار باشد همچنین دین اسلام می تواند عامل قدرت کشورهای اسلامی در معادلات بین المللی باشد.

 

کلمات کلیدی: ژئوپلیتیک، اسلام، همگرایی، معادلات بین الملل، اتحادیه، عرب.

 

مقدمه

 

جهان اسلام با جمعیتی بیش از یک میلیارد نفر به منزله یك قطب جمعیتی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بزرگ، گستره وسیعی از کره خاکی را در بر می گیرد كه دارای قابلیت های قوی برای هم گرایی است. از نقطه نظر جغرافیای سیاسی، اکثر کشورهای اسلامی در مراحل نخستین سازمان دهی سیاسی فضا قرار دارند. در این کشورها جمعیت، با سرعت در حال افزایش است. از نظر ژئوپولیتیكی نیز مسائلی در جهان اسلام وجود دارد. کشورهای اسلامی واقع در خاورمیانه و شمال افریقا از معضل طبیعی و جغرافیایی کم آبی و بی آبی رنج می برند. همین مسئله باعث فراهم آوردن زمینه چالش بین کشورهای دارای حوضه های مشترک آب گردیده و آب را به یک موضوع ژئوپولیتیکی تبدیل کرده است. جهان اسلام، از طرفی زمینه های همگرایی قابل ملاحظه ای دارد که بزرگ ترین مخزن انرژی در اختیار جهان اسلام است. با توجه به رو به کاهش بودن منابع هیدروکربنی انرژی در سایر حوزه ها، منطقه خلیج فارس به علت دارا بودن منابع عظیم انرژی، حداقل برای ربع سده آینده، هم چنان مورد توجه جدی اقتصاد جهانی خواهد بود و این ویژگی برای ژئوپلیتیک بودن این منطقه کفایت می کند.

 

1-1- بیان مساله

 

زمانی که برای اولین بار در اواخر دهه پنجاه میلادی مسئله ای به نام ژئوپلیتیک جهان اسلام مطرح شد، جهان اسلام به سه بخش مرکز، غرب و شرق تقسیم بندی شد و با نظر به اینکه این تقسیم بندی با واقعیت های گسترش و نفوذ اسلام هماهنگی بیشتری داشت، مورد توجه صاحب نظران غربی هم قرار گرفت. نیاز به تغییر ساختار نظام ژئواستراتژیکی جهان، تغییر ساختار نظام شوروی سابق را به دبنال داشت که در پی فروپاشی آن جمهوری های مسلمان نشین شوری به استقلال رسیدند که این دگرگونی قبل از هر چیز مرزهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام را تغییر داد، نتیجه آنکه ما امروز با مجموعه ای از قلمروهای جغرافیایی جهان اسلام مواجه هستیم(عزتی، 1379، ص1).

 

اندیشمندان اسلامی براساس آموزه های دین اسلام تصویری ژئوپلیتیکی از نظم جهانی ارائه می دهند که تفاوتی آشکار با نظم جغرافیایی موجود دارد. نخستین ویژگی چنین نظمی، نادیده انگاشتن دولت های ملی و قلمروی جغرافیایی کشورها است. اسلام مرزهای عقیدتی و یک نظم امتی در قلمرو دارالاسلام را به رسمیت می شناسد که بر مبنای عقاید و اصول مشترک اسلام بین مسلمانان انسجام و وحدت پیدا می کند. چنین نگرشی به ایجاد یک بوک قدرت(قدرت سوم) در چارچوب موازنه قوا و معادلات بین المللی کنونی تأکید می ورزد(پیشگاهی فرد و همکاران، 1385، ص115).

 

برنامه بنیادگرایی اسلامی از طریق چند فرآیندسیاسی گوناگون و بسته به پویشهای هر دولت ملی و شکل برنامه ریزی جهانی در هراقتصاد، در مقام جوامع اسلامی و همین طور بین اقلیتهای مسلمان در جوامع غیرمسلمان ظهور کرده است. یک هویت جدید در حال ساخته شده است، امّا به با بازگشت به سنت، بلکه با کار روی مواد و مصالح سنتی به منظور تحقیق بخشیدن به دنیایی الهی و برادرانه که در آن توده های محروم و روشنفکران ناراضی ممکن است معنای جدیدی را بسازند که بدلیل اینکه طردکننده نظم جهانی است جهان شمول می شود(شمسینی غیاثوند و همکاران، 1391، ص80).

 

به نظر می رسد نظم مورد نظر جهان اسلام در واقع مبین تصویری ژئوپلیتیکی از یگانگی امت اسلامی و فراتر از آن همبستگی نوع بشر در سایه مبانی و پیوندهای عقیدتی مشترک است. این اصل به طور اصولی در تضاد و تقابل با بنیان های نظم جغرافیای بین المللی حاکم می باشد(پیشگامی فرد و همکاران، 1385، ص116).

 

امروزه برای پیشبرد همگرایی و همکاری میان کشورها در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و تکنولوژیک چه در سطح منطقه ای و چه در سطح بین المللی، اتحادیه یا سازمان هایی به وجود می آید که با برخورداری از ساختارهای رسمی و براساس توافق چندجانبه میان دولت ها به صورت فراملی عمل می کنند. در حوزه کشورهای اسلامی وجود یک سازمان کارامد و فراگیر به منظور جمع کردن کشورها در فرایند همگرایی، همانند اتحادیه اروپایی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. با وجود آنکه سازمان کنفرانس اسلامی می توانسته در رابطه با همگرایی جهان اسلام گزینه مناسبی باشد، زیرا هم تمامی کشورهای اسلامی در آن عضویت دارند و هم از چندین دهه تجربه سازمانی برخوردار است اما این سازمان بدلیل آنکه ازکارایی و قدرت لازم برخوردار نیست و همچنین وابستگی برخی کشورهای عضو به بیگانگان، عدم توجه بعضی اعضا به همکاری با سازمان و فقدان سازوکارهای موثر در وادارکردن کشورها جهت اجرای قطعنامه های سازمان کنفرنس اسلامی برای همگرا نمودن کشورهای اسلامی ناکارآمد بوده است(حسینی مقدم و همکاران، 1391، ص5-4).

 

اگرچه اغلب مسلمانان به لحاظ ایدئولوژیک خواهان ایجاد همبستگی و اتحاد جهانی کشورهای مسلمان هستند امّا در واقع چنین امری با چالش های متفاوتی روبرو است. این چالش های متفاوت در قالب نارضایتی هایی در میان کشورهای مسلمان وجود بارز دارد که نمی توان صرف وجود عامل وحدت بخش اسلام بر روی آن تاکید نمود. اگرچه جهان اسلام در کلیت خود تاثیرگذار در فرایندهای جهانی می باشد امّا در واقع خود به علت عدم انسجام لازم نتوانسته به محوری موثر تبدیل شود. جهان اسلام به عنوان محدوده ای قابل توجه در جغرافیای جهان درگیر مشکلات درونی- ملی و منطقه ای می باشد. از آنجائیکه بسیاری از این چالش ها ناشی از رویکردهای تئولوژیکی می باشد امّا محور چاره ای مشکلات، اقدامات تئولوژیکی نیست بلکه رویکردهای ژئوپلیتیک برای معرفی افق های جدید و کارکردی باید مورد توجه واقع شود(یوسفی و همکاران، 1389، ص5).

 

باتوجه به موارد مطروحه، این پژوهش درصدد می باشیم که به تبیین موقعیت ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بپردازد و عوامل تاثیرگذار بر همگرایی کشورهای اسلامی بر مبنای دین اسلامی بعنوان قدرت جهانی را شناسایی نماید.

 

1-2- ضرورت تحقیق

 

جهان اسلام به لحاظ جغرافیایی، وسعت قابل ملاحظه‌ای از كره خاكی را در بر می‌گیرد. گستره آن حدود یازده هزار كیلومتر طول جغرافیایی، از غربی‌ترین نقطه در شمال افریقا تا جزایر جاوه اندونزی و حدود 6 هزار كیلومتر عرض جغرافیایی، از شمال قزاقستان تا جنوب سودان را در بر می‌گیرد. جمعیت جهان اسلام براساس برآوردهای خوش بینانه، بیش از یک میلیارد و دویست میلیون نفر می باشد که عمده آنها در گستره پیش گفته در قالب ملیت های مختلف، پیرو دین اسلام هستند. این گستره، دربرگیرنده منطقه اسلام مركزی و اسلام پیرامونی است. اسلام مركزی شامل كشورهایی است كه در سال های آغازین گسترش اسلام به این دین گرویدند و اسلام پیرامونی، قسمت هایی از جهان اسلام است كه در سده ‌های بعدی، اسلام را به عنوان یك آیین آسمانی برای خود انتخاب كردند. علاوه بر این گستره، امروزه مسلمانان در همه كشورهای دنیا حضور دارند. جمعیت مسلمانان در برخی كشورهای اروپایی، اگر چه در اقلیت هستند، ولی اقلیتی را تشكیل می‌دهند كه به مثابه اكثریت قابل ملاحظه‌ای می‌باشند. 
در سال های اخیر، وقوع حوادثی در جهان با عاملیت عده‌ای به ظاهر مسلمان باعث شد تا تبلیغات منفی گسترده ای علیه مسلمانان صورت گیرد. حادثه 11 سپتامبر و تشكیل حكومت افراطی طالبان در افغانستان، آخرین مصداق از این اقدامات به شمار می رود. عده‌ای در غرب با استفاده از ابزار تبلیغات، اعمال خلاف اسلام و خشونت‌بار مسلمان نمایان را اعمال اسلامی، جلوه داده و تلاش نمودند تا آن چه اتفاق افتاده را واقعیت جهان اسلام معرفی كنند. آن چه مسلّم است این که جهان اسلام از این اعمال ضدخدایی و ضدانسانی، جداست. با افول دیگر مکاتب مادی در جهان امروزی، دنیای اسلام دارای ارزش های ذاتی بسیار ارزش مندی است كه می‌تواند قابلیت سازگاری جهان اسلام و تمدن اسلامی با سایر ادیان و تمدن ها را به جهانیان نشان دهد. به طور حتم، دست یابی به این مقصود، به آسانی میسر نیست؛ به ویژه این كه جریان های ضداسلامی تلاش می‌نمایند تا با وارونه جلوه دادن واقعیت های جهان اسلام، چهره آن را مخدوش نمایند. جهان اسلام، در حال حاضر، دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌های ژئوپولیتیكی ناهمگون است به همین دلیل ویژگی های فوق‌العاده مهمی برای همگرائی و تشكیل نظام منطقه‌ای با تكیه بر عناصر و آمیزه‌های بومی دارد.

 

1-3- اهداف تحقیق

 

2-2-5- سطوح یادگیری سازمانی از دیدگاه پیتر سنگه ……………………………………………………16

 

2-2-6- قابلیت یادگیری سازمانی…………………………………………………………………………………..16

 

2-2-7- عناصر اصلی یادگیری از دیدگاه پیتر سنگه………………………………………………………….18

 

2-2-8- روش های ارتقاء یادگیری سازمانی از نظر آرمسترانگ………………………………………….18

 

2-2-9- مراحل توانمندی یادگیری سازمانی از دیدگاه یونگ و آرتور………………………………….19

 

2-2-10- مراحل یادگیری سازمانی از دیدگاه گاروین……………………………………………………….19

 

2-2-11- ابعاد یادگیری سازمانی از دیدگاه ویک و لئون……………………………………………………19

 

2-2-12- مولفه های یادگیری سازمانی از دیدگاه گومز و همکاران…………………………………….20

 

2-2-13- ابعاد یادگیری سازمانی از دیدگاه نیفه……………………………………………………………….21

 

2-2-14- مؤلفه های یادگیری سازمانی از دیدگاه پیتر سنگه………………………………………………22

 

2-3- بخش دوم: مبانی نظری پویایی محیطی…………………………………………………………………..23

 

2-3-1- پویایی محیطی………………………………………………………………………………………………..24

 

2-3-2- پویایی گروهی………………………………………………………………………………………………..24

 

2-3-3- مدیریت محیط سازمانی……………………………………………………………………………………27

 

2-3-4- پیچیدگی محیطی…………………………………………………………………………………………….28

 

2-3-5- رابطه محیط و ساختار …………………………………………………………………………………….29

 

2-3-6- تحقیقات امری و تریست درباره ی محیط ………………………………………………………….30

 

2-4- بخش سوم: مبانی نظری عملکردسازمانی………………………………………………………………..32

 

2-4-1- معنای عملکرد………………………………………………………………………………………………..32

 

2-4-2- عملکرد سازمانی ……………………………………………………………………………………………33

 

2-4-3- موافقت نامه های عملکرد………………………………………………………………………………..34

 

2-4-4- استاندارد های عملكرد…………………………………………………………………………………….34

 

2-4-5- معیارهایی برای سنجش عملکرد……………………………………………………………………….35

 

2-4-6- عملکرد شرکت ها از دیدگاه های مختلف………………………………………………………….35

 

2-4-6-1-عملکرد شرکت از دیدگاه بازار مشتری……………………………………………………………36

 

2-4-6-2-عملکرد شرکت از دیدگاه بازارهای عوامل………………………………………………………37

 

2-4-6-3-عملکرد شرکت از دیدگاه بازارهای مالی…………………………………………………………37

 

2-5- سوابق تحقیقات انجام شده مرتبط با موضوع تحقیق………………………………………………..39

 

2-5-1-تحقیقات انجام شده در داخل کشور……………………………………………………………………39

 

2-5-2-تحقیقات انجام شده در خارج کشور……………………………………………………………………41

 

2- 5-3- جمع بندی نتایج تحقیقات انجام شده در رابطه با موضوع تحقیق …………………………42

 

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

 

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………44

 

3-2- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………….44

 

3-3- جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………….44

 

3-4- روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه…………………………………………………………………..45

 

3-5- روش و ابزار جمع آوری داده های تحقیق………………………………………………………………45

 

3-6- روایی و پایایی ابزار تحقیق……………………………………………………………………………………46

 

3-7- روش تجزیه و تحلیل آماری داده ها……………………………………………………………………..46

 

فصل چهارم :تجزیه و تحلیل داده ها

 

4-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………48

 

4-2- ویژگی های جمعیت شناختی گروه نمونه ………………………………………………………………48

 

4-2-1- داده های جمعیت شناختی مدیران شرکت کننده در تحقیق……………………………………48

 

4-3- تجزیه و تحلیل داده های مربوط به فرضیات تحقیق…………………………………………………52

 

فصل پنجم: نیتجه گیری تحقیق

 

5-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………..56

 

5-2-نتایج آمار توصیفی………………………………………………………………………………………………..56

 

5-2-1-توصیف متغیر یادگیری سازمانی…………………………………………………………………………56

 

5-2-2-توصیف متغیر پویایی محیطی…………………………………………………………………………….56

 

5-2-3-متغیر عملکرد سازمانی……………………………………………………………………………………..56

 

5-3- یافته­های استنباطی………………………………………………………………………………………………57

 

5-4- پیشنهادهای کاربردی …………………………………………………………………………………………..58

 

5-5- محدودیت­ها………………………………………………………………………………………………………59

 

 

5-6- پیشنهادهای پژوهشی……………………………………………………………………………………………59

 

فهرست منابع ………………………………………………………………………………………………………………60

 

پیوست­ها و ضمائم………………………………………………………………………………………………………66

 

چکیده

 

سازمان ها برای حفظ بقاء و پیشرفت به بهبود عملکرد خود نیاز دارند . این پژوهش به منظور بررسی تاثیر یادگیری سازمانی بر عملکرد شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل انجام شده است. روش تحقیق توصیفی، از نوع همبستگی بود جامعه آماری پژوهش شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل که بنابر آمار91 شرکت بود، تشکیل می داد. از این تعداد، 52 شرکت با استفاده از جدول کرجسی و مورگان و با روش نمونه گیری تصادفی ساده بدین صورت که اسم همه شرکت ها نوشته شد و داخل کیسه ای انداخته شد و 52 شرکت با چشم های بسته انتخاب شدند. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسشنامه های یادگیری سازمانی باکر،سینکولاونوردویر ، پرسشنامه پویایی محیطی میلر و پرسشنامه عملکرد هسو، جمع آوری شد. روایی صوری پرسشنامه ها توسط متخصصان و اساتید بخصوص اساتید راهنما و مشاور مورد تایید قرارگرفته و ضریب پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ به ترتیب 87/.، 83/.، 90/. به دست آمد، سپس داده‌ها با استفاده از شاخص های آماری توصیفی(میانگین و انحراف استاندارد) و روش های آمار استنباطی (آزمون معناداری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیری) تجزیه و تحلیل شد. بر اساس نتایج به دست آمده بین یادگیری سازمانی و پویایی محیطی با عملکرد رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد و نتایج رگرسیون نشان داد که یادگیری سازمانی و پویایی محیطی پیش بین معنادار عملکرد سازمانی می باشند .

 

کلمات کلیدی: یادگیری سازمانی، پویایی محیطی، عملکرد سازمانی.

 

 1-1-مقدمه

 

تلاش برای عملکرد بهتر موضوعی است که انتظار بزرگ همه افراد ذینفع سازمان اعم از مشتریان، کارمندان و سهامداران است (کرنتیر[1]،2001). عملکرد را می توان به عنوان رفتار ( روشی که سازمان ها، گروه ها و افراد کار را انجام می دهند) تلقی کرد . کمپ بل معتقد است عملکرد رفتار است و باید از نتایج متمایز شود زیرا عوامل سیستمی می توانند نتایج را منحرف کنند در صورتی که عملکرد به گونه ای تعریف شود که هم رفتار و هم نتایج را در بر گیرد، دیدگاه جامع تری حاصل می گردد (نیلی[2] و همکاران، 2002). عوامل زیادی در ارتباط با عملکرد سازمانی می باشد، که یکی از این عوامل یادگیری سازمانی است. یادگیری سازمانی تا حد زیادی با تمایل و جهت گیری بازار یک سازمان مرتبط است و به صورت توانایی سازمان در پردازش اطلاعات بازار تعریف می شود (سنتوس و همکاران[3] ، 2005). به توانایی سازمان در یادگیری به عنوان منبعی از مزیت پایدار رقابتی نگریسته می شود و این هم بدان علت است که « در صورتی که سازمان ها از هر نوعی که باشند توانایی سازگاری مستمر با آینده ی بشدت غیرقابل پیش بینی را کسب نکنند، زنده نخواهند ماند چه برسد به این که رشد کنند». به طور کلی یادگیری سازمانی بصورت فرآیند خلق و ایجاد دانش از طریق «کسب اطلاعات در مورد شرایط جهان و … و بهبودبخشی به نوع کار آن سازمان » تعریف می شود (کوهن[4]، 1991). این فصل شامل بیان مسئله، اهمیت و ضرورت انجام تحقیق، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق و تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات تحقیق می باشد.

 

1-2- بیان مسأله

 

سازمان­ها برای حفظ بقاء و پیشرفت، به بهبود مستمر عملکرد خود نیاز دارند و منابع انسانی سرمایه­های بنیادی سازمان­ها و منشاء هر گونه تحول و نوآوری در آنها تلقی می­شوند. در این رابطه، نظام آموزشی هر کشوری از نظر نیروی انسانی و مشاغل ایجاد شده در آن بالاترین نسبت را در میان سازمان­ها و دستگاه های دولتی دارا می­باشد(عسگرپور، 2006).

 

عملکرد را می توان با شاخص های گوناگونی ارزیابی نمود که در این تحقیق عملکرد را که متغیر وابسته تحقیق می باشد با شاخص های (1) رضایت وبهره وری کارکنان (2) ارائه­ی خدمات باکیفیت (3) سودآوری و غیره … به صورت کیفی مورد ارزیابی و اندازه گیری قرار می دهیم (هسو[5]، 2008). هر سازمان فعالی که در محیط پویا به فعالیت می پردازد و در زمینه حصول و حفظ مزیت های رقابتی تلاش می نماید باید به ارتقای پایه­های دانش سازمانی اش همت بگمارد؛ بدین علت مستلزم یک گرایش یادگیری سازمانی مناسب می باشد ( ویر و ماسون[6]، 1988)؛ (ویر و همکاران،2000). تعداد کثیری از SME[7] ها با محیط های چالش برانگیز و ناآرام و لجام گسیخته مواجهند و مستلزم یادگیری سازمانی مؤثری خواهند بود چرا که یادگیری سازمانی عمومی عاملی محوری برای نوآوری و عملکرد نه تنها در سازمان ها و شرکت های بزرگ بلکه در SME ها نیز می باشد. یادگیری سازمانی مستلزم تأکیدی مشهود بر بازار و مشتریان است که SME ها را قادر می سازد تا به پیشرفت های بازار و نیازهای مشتریان پاسخ بگویند (ناسوشن[8]؛ ماتاندا و اندو بی سی[9]، 2011). در این تحقیق یادگیری سازمانی به عنوان متغیر مستقل و پویایی محیط به عنوان متغیر تعدیل گر در نظر گرفته می شود. شرکت ها و سازمان های کوچک و متوسط بر اساس معیارهای مختلفی تعریف می شوند. برخی از این معیارهای عبارت اند از: حجم اشتغال، حجم سرمایه، حجم تولید،نوع فناوری و صادراتی بودن یا نبودن تولیدات ،میزان گردش مالی و غیره. بنابراین هر کشوری با توجه به شرایط خاص خود تعریفی از این شرکت ها ارائه کرده است؛ مثلا در ایالات متحده آمریکا شرکت هایی را که کمتر از 500 نفر پرسنل داشته باشند شرکت کوچک می نامند؛ در حالی که در آلمان شرکت هایی را که کمتر از 10 نفر پرسنل داشته باشند کوچک و از 10 نفر تا 499 نفر شرکت های متوسط محسوب می شود. (ابراهیمی، مردانی، 1381) هر چند این تعاریف کمّی تا حدودی تقسیم بندی را راحت می کنند اما معیارهای کمّی همیشه برای طبقه بندی شرکت ها روش مناسبی نیستند؛ مثلاً یک شرکت فولادسازی که مجموع کارکنان آن 500 نفر باشند در صنعت فولاد یک شرکت متوسط به حساب می آید، در حالی که یک شرکت خدماتی مانند یک شرکت مشاور مالی با حدود 500 نفر پرسنل یک شرکت بزرگ در زمینه خودش محسوب می شود. بنابراین کیفیت و مشخصات کیفی شرکت ها نیز مهم است (ملکی نژاد (1385). نگاهی کوتاه تر به ساختار نظام اقتصادی کشورهای مختلف ما را به اهمیت و جایگاه شرکتهای کوچک و متوسط بیشتر آشنا می کند. بنگاه های کوچک و متوسط امروز با عنوان عامل رشد ساختار صنعتی بسیاری از کشورها محسوب می شوند. به همین دلیل در حال حاضر اشتیاق و تمایل بی سابقه ای نسبت به صنایع کوچک در بسیاری از کشورهای جهان وجود دارد. در تایوان 90 درصد صادرات توسط این بخش تامین می گردد. تجربه تایوان باعث شد که بسیاری از کشورها همانند سنگاپور و مالزی اقتصاد خود را به سمت واحدهای کوچک و متوسط سوق دهند. در خصوص اهمیت این شرکت ها، همین بس که حداقل 3/2 میلیون موسسه کوچک و متوسط درآلمان وجود دارد که تعداد کارکنان آنها 20 میلیون نفر است و 70 درصد کل شاغلان این کشور را در خود جای داده اند. در ایالات متحده نیز حدود 25 میلیون شرکت کوچک وجود دارد که بیش از 50 درصد از نیروی کار بخش خصوصی را در اختیار دارد. این شرکت ها به تنهایی نیمی از تولید ناخالص داخلی ایالات متحده را تامین کرده و 96 درصداز کل صادرات این کشور نیز توسط این شرکتها تولید می شوند. در ایران حدود 7/99 درصد کارگاه های صنعتی کشور، سازمان هایی هستند که کمتر از 50نفر پرسنل دارند و این سازمان های کوچک 8/53 درصد ارزش تولیدات صنعتی کشور را تشکیل می دهند ( ابراهیمی و همکاران، 1381).

 

با توجه به مزایای مطرح شده در مورد یادگیری سازمانی و با وجود آمار رضایت بخش از عملکرد شرکت های کوچک و متوسط کشورهای مختلف این سوال پیش می آید که چرا در کشورما این شرکت ها جایگاه اصلی خود را در نظام اقتصادی پیدا نکرداند؟

 

چه عواملی در بهبود عملکرد این شرکت ها تاثیرگذار است؟ چرا برخی از آنها در یک صنعت مشابه بهتر از بقیه فعالیت می کنند؟ بنابراین به خاطر اهمیت موضوع و بخاطر اینکه در مورد یادگیری سازمانی در شرکت های استان اردبیل تحقیقاتی انجام نگرفته است، این تحقیق بر روی 91 شرکت کوچک و متوسط استان اردبیل که حداکثر کارکنان شرکتهای کوچک 20 نفر و حداکثر کارکنان شرکتهای متوسط 200 نفر می باشند، انجام می گیرد و محقق در این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که آیا بین یادگیری سازمانی و عملکرد SME در استان اردبیل رابطه وجود دارد؟

 

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

انسان در تمامی سازمانها به عنوان عامل مهم در پیشبرد اهداف سازمانی به شمار می رود. به همین جهت در راستای افزایش کارایی و بهره­وری باید عوامل روانشناختی و تاثیرگذار برکارایی کارکنان را شناخت و با     طرح­ریزی برنامه ­هایی در جهت رشد تعالی آن­ها و بهبود سازمان اقدام نمود. از سویی دیگر با وجود رقابت روزافزون موجود در دنیای کار سازمان­ها باید بر ارزیابی عواملی تمرکز کنند که در نهایت منجر به افزایش عملکرد شغلی و اثر بخشی آن ها خواهد شد. برای اغلب سازمان­ها عملکرد کارکنان مهم ترین تعیین کننده موفقیت سازمان است اهمیت بررسی عملکرد سازمانی به عنوان عامل کلیدی در بهره­وری و یک پیامد مهم و اساسی برای سازمان، کاملاً واضح و مشخص است و همین امر این متغیر را به عنوان یکی از اساسی­ترین متغیرهای مورد توجه روانشناسان صنعتی و سازمانی تبدیل کرده است(فریس[10]،2008). عملکرد شغلی را   می توان به عنوان ارزش کلی مورد انتظار سازمان­ها از رویدادهای رفتاری مجزایی که افراد در طی یک دوره زمانی مشخص انجام می­دهند، تعریف نمود(موتوویدلو[11]،2003). طبق پژوهش­های صورت گرفته عملکرد سازمانی تحت تاثیر نگرش­های مختلف کارکنان مانند ادراک عدالت سازمانی،تعهد عاطفی، انگیزش شغلی، حمایت سازمانی ادراک شده ، اعتماد سازمانی، یادگیری سازمانی و هوش سازمانی قرار می­گیرد(آری[12] و همکاران،2004؛نعامی و پیریایی،1389). با توجه به اهمیت پیامد عملکرد سازمانی و نقش برجسته­ای که در بهره­وری فردی و سازمانی دارد، لزوم بررسی دقیق و موشکافانه این متغیر و شناسایی پیشایندها و عوامل ایجاد کننده آن در جهت تحقق اهداف سازمانی بیش از پیش احساس می­شود.

 

از طرفی دستیابی به اهداف سازمانها تا حد زیادی در گرو عملکرد مناسب و صحیح کارکنان است. و نیز با شناخت اهمیت روز افزون دانش به عنوان یک منبع استراتژیک برای سازمانهای امروزی، جای تعجبی نیست که در دهه های اخیر بحث یادگیری سازمانی کانون تمرکز بررسی های گسترده محققان مدیریتی شده است رشد روز افزون استفاده از فن آوری اطلاعات و ارتباطات در سازمانهای مدرن، محیط به شدت رقابتی و متغیر برای آنها فرآهم آورده و لزوم پویایی های دانش را افزایش داده است.

 

با توجه به موارد فوق و در نظر گرفتن این موضوع که تحقیقات کمی در رابطه با موضوع حاضر انجام شده است و همچپنین از آنجایی که می توان از نتایج حاصل از این پژوهش، راهبردهای عملی جهت استفاده مسئولین در امر سیاست گذاری و برنامه ریزی ارائه کرد. بر این اساس ضرورت اصلی پژوهش حاضر، بررسی رابطه یادگیری سازمانی با عملکرد SME در استان اردبیل می باشد.

 

1-4- اهداف تحقیق

 

-سنجش یادگیری سازمان در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

-سنجش عملکرد سازمانی در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

-سنجش پویایی محیطی در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

-سنجش رابطه ی بین یادگیری سازمانی و عملکردسازمانی در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

-سنجش رابطه ی بین پویایی محیطی و عملکرد سازمانی در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

-سنجش رابطه ی بین یادگیری سازمانی و عملکرد سازمانی با توجه به پویایی محیطی در شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل

 

1-5- چارچوب نظری تحقیق:

 

چارچوب نظری، نوعی مبانی نظری هدایتگر برای دستیابی به علل وقوع یک پدیده اجتماعی یا مسئله تحقیق است که به کمک آن می­توان واقعیّت یا بخشی از واقعیّت را در مورد آن پدیده کشف کرد تا محقّق به تبیین، تفسیر، تحلیل و تشریح پدیده مورد تحقیق بپردازد. محقّق در چارچوب نظری تحقیق، از طریق روش­های شناختی به درک جزئیات عناصر نظری می­پردازد. این استدلال منطقی بین پدیده­های مورد تحقیق، همراه با قواعد منطقی به کشف و درک تبیین واقعیت منتهی می­گردد(ایمان، 1388).در واقع چارچوب نظری یک الگوی مفهومی است مبنی بر روابط تئوریک میان شماری از عواملی که در مورد مسئله پژوهش با اهمیت تشخیص داده شده اند و به ما کمک می کنند تا روابط خاصی را در نظر بگیریم و آنها را بیازماییم و درک خود را در زمینه های پویایی های موقعیتی که قرار است پژوهش در آن صورت گیرد بهبود بخشیم . از آنجائیکه چارچوب نظری چیزی نیست جز تعیین شبکه روابط موجود میان متغیرهای مرتبط با پژوهش (سکاران ، 1388،ص 81) لازم است بدانیم متغیرهای این تحقیق کدامند :

 

در این تحقیق عملکرد سازمانی ، متغیر وابسته است که بعنوان مهمترین متغیر در این پژوهش بکار میرود و هدف ، توصیف یا پیش بینی تغییر پذیری این متغیر می باشد و در نظر است واریانس آن توسط یک متغیر مستقل و یک متغیر تعدیل گر تشریح شود . متغیر مستقل یادگیری سازمانی می باشد که می تواند تأثیر زیادی بر روی متغیر وابسته ( عملکرد سازمانی ) داشته باشد . متغیر دوم پویایی محیطی است که بعنوان یک متغیر تعدیل گر تأثیر یادگیری سازمانی بر عملکرد سازمانی را تعدیل می کند.

 

از آنجایی که بررسی عملکرد سازمانی به عنوان عامل کلیدی در بهره وری و یک پیامد مهم و اساسی برای سازمان،کاملاً واضح و مشخص است و همین امر این متغیر را به عنوان یکی از اساسی ترین متغیرهای مورد توجه محققان و روانشناسان صنعتی و سازمانی تبدیل کرده است(فریس،2008) ما نیز در این پژوهش به منظور مطالعه رابطه ی یادگیری سازمانی با عملکرد در یک محیط پویا جریان تحقیقاتی زیر را بررسی می کند:

 

 

• رابطه یادگیری سازمانی و عملکرد: در این زمینه تحقیقات کمی انجام شده است ولی با این وجود می توان به مطالعات ملاحسینی و همکاران در سال 1389 و همچنین اسدی و همکاران در سال 1388 اشاره نمود.

 

• هرمانن و همکاران نیز در سال 2012 در تحقیق خود با عنوان رابطه ی یادگیری سازمانی با عملکرد به این نتیجه دست یافتند که بین یادگیری سازمانی،پویایی محیطی و زیست محیطی با عملکرد رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد.

 

ما نیز در تحقیق حاضر می کوشیم تا با ارائه مدل مفهومی زیر تاثیر یادگیری سازمانی بر عملکرد در محیط پویا را نشان می دهد.

 

پویایی محیطی ( متغیر تعدیل گر )

 

 

 

 

 

عملکرد ( متغیر وابسته )

 

 

 

 

 

یادگیری سازمانی( متغیر مستقل)

 

 

 

 

 

فرضیه سوم

 

 

 

 

 

فرضیه اول

 

 

 

 

 

فرضیه دوم

 

 

 

1-6- فرضیات تحقیق:

 

 

• بین یادگیری سازمانی و عملکردسازمانی شرکت های کوچک و متوسط استان اردبیل رابطه وجود دارد.

 

 

• روبات های چهارپا

 

– دیگر موارد

 

شکل ­1-2 نشان دهنده نمونه­های مختلف از روبات­های متحرک بر روی زمین است. دسته بعدی روبات­های فضانورد هستند که مخصوص فعالیت در فضاهای کم گرانش طراحی می­شوند و مخصوص انجام ماموریت در سطح کرات دیگر و یا ایستگاه­های فضایی می­باشند. روبات­های کاوشگر فضایی از نمونه­های این دسته هستند.

 

روبات­های پرنده دسته بعدی روبات­ها هستند که پهباد­ها، هواپیما و بالگرد­های بدون سرنشین از جمله این روبات­ها هستند. و در نهایت دسته آخر همان­گونه که از نام آن پیداست مخصوص حرکت در سطح یا زیر آب طراحی می­شوند. روبات­های دریانورد شامل انواع زیر­دریایی­ها، قایق­ها، و روبات­های ماهی می­باشد. شکل های­1-3، 1-4 و1-5 به ترتیب نشان دهنده نمونه هایی از روبات های فضانورد، پرنده و دریانورد می باشند. همانطور گه از تصاویر و توضیحات مشخص است، حوزه عملکرد روبات­ها در طراحی سامانه حرکتی آن نقش مستقیم دارد.

 

2-1- روبات های انسان نما

 

از میان تقسیم بندی­های گوناگون ارائه شده در حیطه روباتیک، یکی از پرکاربردترین و مهمترین روبات­ها، روبات انسان­نما می­باشد که از نظر تقسیم­بندی در دسته روبات های پادار دوپا قرار می­گیرد. این روبات­ها یکی از جذاب­ترین و در عین حال پیچیده­ترین حوزه­های تحقیق در علوم روباتیک هستند [1-3]. درجه آزادی[1] بالا، دینامیک پیچیده و مسائل تعادلی این روبات را به یکی از پیچیده­ترین روبات­ها تبدیل کرده است به طوری که تحلیل و مدل­سازی آن به آسانی امکان پذیر نمی­باشد.

 

 

روبات انسان­نما همانطور که از نام آن پیداست به روبات خودکاری گفته می­شود که شبیه انسان است. به این معنا که از لحاظ ظاهری دارای دو دست، دو پا و سر باشد. البته این شباهت به فراخور کاربرد می­تواند بیشتر وارد جزئیات شود به این صورت که چشم، دهان، انگشتان و سایر اجزای بدن نیز به آن افزوده شود (شکل1-6). همچنین این روبات دارای حسگرهای[2] پیشرفته­ای جهت درک محیط اطرافش می­باشد و دارای پردازشگرهایی پیشرفته جهت پردازش داده­های دریافتی از محیط است. با پیاده­سازی الگوریتم­های پیشرفته و استفاده از حسگر­ها، این روبات قادر خواهد بود به تقلید رفتارهای انسانی دیدن، شنیدن، یادگیری از محیط و دیگر توانایی­های ذهنی انسان نیز بپردازد. به طور مثال با استفاده از حسگر بینایی[3] و الگوریتم­های مربوطه می­تواند افراد یا اشیا را در محیط تشخیص دهد، به سمت آنها حرکت کند، اشیا را جا­به­جا کند یا با استفاده از حسگر شنوایی و الگوریتم­ها و سیستم­های پردازش گفتار، به گفت و گو با انسان بپردازد و توانایی­هایی دیگر ازین دست. به همین دلیل این شاخه از روباتیک به یکی از جذاب­ترین و به روزترین شاخه­های این علم تبدیل شده است که ذهن دانشمندان زیادی را به خود مشغول کرده است و همچنین کشورهای پیشرفته سرمایه گذاری های فراوانی در این زمینه انجام داده ­اند.

 

2-3-3- روش‏های مبتنی بر پروجکشن……………………. 19

 

2-3-4- روش‏های مبتنی بر یادگیری……………………. 20

 

2-4- آشکارسازی سایر اجزای چهره………………….. 21

 

2-4-1- آشکارسازی دهان (لب) …………………..21

 

2-4-2- آشکارسازی بینی……………………. 21

 

2-5- ردیابی چهره و اجزای آن…………………… 22

 

2-5-1- تخمین حرکت…………………….. 23

 

2-5-2- تطابق……………………. 23

 

2-6- استخراج ویژگی‏های مربوط به کاهش هوشیاری……………………. 24

 

2-6-1- ویژگی‏های ناحیه چشم…………………… 24

 

2-6-2- ویژگی‏های دهان…………………… 30

 

2-6-3- ویژگی‏های سر……………………30

 

2-7- تشخیص خستگی و عدم تمرکز حواس…………………….. 31

 

2-7-1- روش‏های مبتنی بر حد آستانه…………………… 31

 

2-7-2- روش‏های مبتنی بر دانش…………………….. 32

 

2-7-3- روش‏های مبتنی بر آمار و احتمال…………………… 33

 

2-8- سیستم‏های نظارت چهره راننده در خودروهای تجاری……………………. 34

 

3- سیستم پیشنهادی……………………. 35

 

3-1- پیکربندی کلی سیستم پیشنهادی……………………. 35

 

3-1-1- نورپردازی و تصویربرداری……………………. 36

 

3-1-2- سخت‏افزار و پردازنده …………………..37

 

3-1-3- نرم‏افزار هوشمند…………………… 37

 

3-2- آشکارسازی چهره………………….. 38

 

3-2-1- ویژگی‏های شبه هار…………………… 39

 

3-2-2- انتخاب و تعیین اهمیت ویژگی‏ها برای تشکیل یک طبقه‏ بندی ‏کننده قوی…….. 41

 

3-2-3- درخت تصمیم آبشاری تقویت‏ شده………………….. 42

 

3-3- ردیابی چهره………………….. 44

 

3-3-1- پنجره جستجو…………………… 45

 

3-3-2- معیار تطابق……………………. 46

 

3-4- استخراج ویژگی‏های مربوط به کاهش هوشیاری……………………. 47

 

3-4-1- ویژگی‏های ناحیه چشم…………………… 47

 

3-4-2- ویژگی‏های ناحیه چهره و سر…………………… 55

 

3-5- تشخیص کاهش هوشیاری……………………. 58

 

3-5-1- سیستم خبره فازی……………………. 58

 

3-5-2- تولید خروجی نهایی……………………. 64

 

4- نتایج آزمایش‏ها و ارزیابی سیستم…………………… 69

 

4-1- نحوه آزمایش سیستم…………………… 69

 

4-2- معیار‏های ارزیابی……………………. 72

 

4-3- آشکارسازی چهره………………….. 73

 

4-4- ردیابی چهره …………………..75

 

4-5- استخراج ویژگی‏های ناحیه چشم…………………… 77

 

4-6- استخراج ویژگی‏های ناحیه سر و چهره …………………..82

 

4-7- تشخیص کاهش هوشیاری……………………. 86

 

4-8- ارزیابی کلی سیستم و الگوریتم‏ها………………….. 93

 

4-8-1- بررسی سرعت پردازش سیستم پیشنهادی……………………. 93

 

4-8-2- بررسی پیچیدگی محاسباتی الگوریتم‏ها………………….. 94

 

 

5- نتیجه‏گیری و پیشنهادات…………………….. 95

 

6- مراجع……………………99

 

چکیده:

 

هر ساله تصادفات رانندگی زیادی به دلیل خواب‏آلودگی و عدم تمرکز حواس راننده در سراسر دنیا رخ می‏دهد که خسارت‏های جانی و مالی فراوانی به همراه دارند. یکی از روش‏های تشخیص خستگی و عدم تمرکز حواس، استفاده از سیستم‏های نظارت چهره راننده است. سیستم‏های نظارت چهره راننده با دریافت تصاویر از دوربین و پردازش آنها، نشانه‏های خواب‏آلودگی و عدم تمرکز حواس را از چشم، سر و چهره استخراج می‏کنند. در این پایان‏نامه یک سیستم نظارت چهره راننده طراحی شده است که با استخراج نشانه‏های خستگی و عدم تمرکز حواس از ناحیه چشم و چهره، کاهش هوشیاری راننده را تخمین می‏زند. در این سیستم چهار ویژگی شامل درصد بسته بودن چشم (PERCLOS)، نرخ پلک زدن، کاهش فاصله بین پلک‏ها و میزان چرخش سر استخراج می‏شود. سه ویژگی اول مربوط به نشانه‏های بروز خستگی و عدم تمرکز حواس در ناحیه چشم و ویژگی آخر مربوط به نشانه‏های کاهش هوشیاری در ناحیه چهره و سر می‏باشد. ویژگی‏های ناحیه چشم بر اساس تغییرات پروجکشن افقی ناحیه چشم و ویژگی‏های ناحیه چهره بر اساس بررسی قالب چهره استخراج می‏گردد. سپس این ویژگی‏ها توسط یک سیستم خبره فازی مورد پردازش قرار می‏گیرد تا میزان خستگی و عدم تمرکز حواس راننده تخمین ‏زده شود. تصویربرداری سیستم پیشنهادی در طیف مرئی و با دوربین سطح خاکستری انجام شده است. نتایج آزمایش‏ها بر روی فیلم‏های تهیه شده در محیط واقعی و آزمایشگاهی نشان می‏دهد که روش پیشنهادی دقت بسیار خوبی در استخراج ویژگی و تشخیص کاهش هوشیاری راننده دارد. از لحاظ سرعت اجرای الگوریتم، سرعت سیستم پیشنهادی حدود 5 فریم در ثانیه می‏باشد که می‏توان آن را سیستم بلادرنگ محسوب کرد.

 

پیشگفتار:

 

افزایش تعداد خودروها در جهان و در نتیجه آن افزایش آمار خسارات و تلفات ناشی از تصادفات، باعث شد تا محققین به دنبال کشف علل اصلی تصادفات رانندگی باشند. یکی از مهمترین این علل، خستگی و عدم تمرکز حواس راننده می‏باشد که علت اصلی حدود 20% از تصادفات محسوب می‏شود. با توجه به نقش موثر خستگی و عدم تمرکز حواس راننده در بروز تصادفات، راهکارهایی برای مقابله با این عامل معرفی شد. یکی از راهکارهای اصلی و جدید برای تشخیص خستگی و عدم تمرکز حواس راننده و اعلام هشدار در مواقع ضروری، سیستم‏های نظارت چهره راننده است. پیشنهاد تولید سیستم‏های نظارت چهره راننده اولین بار در اواخر قرن 20 میلادی مطرح شد، اما عمده تحقیقات در این زمینه مربوط به بعد از سال 2000 میلادی می‏باشد.

 

تاکنون طراحی و تولید چنین سیستم‏هایی در ایران به طور جدی مورد بررسی قرار نگرفته است. سیستم ارائه شده در این پایان‏نامه به عنوان اولین سیستم نظارت چهره راننده در ایران می‏باشد که قادر است میزان خستگی و عدم تمرکز حواس راننده را با استفاده از پردازش تصاویر چهره راننده تخمین بزند. هرچند تحقیقات بیشتری برای تولید یک سیستم نظارت چهره راننده با هدف کاربرد در خودروهای تجاری مورد نیاز است، اما این پایان‏نامه می‏تواند شروع بسیار خوبی برای آغاز تحقیقات در این زمینه باشد.

 

سعی شده نوشتار پایان‏نامه به نحوی روشن و ساده بیانگر روش پیشنهادی باشد، با این وجود خواننده گرامی می‏تواند در صورت داشتن سوال، بیان نظرات یا ارائه انتقاد از طریق پست الکترونیک hoseyn@sigari.ir یا hoseyn_sigari@engineer.com با اینجانب مکاتبه نماید.

 

1- مقدمه

 

1-1- تعریف سیستم های نظارت چهره راننده

 

همراه با توسعه صنعت خودرو در جهان، کاربرد فناوری‏های نوین در اتومبیل نیز افزایش یافته است. سیستم‏های حمل و نقل هوشمند[1] یا به اختصار ITS، کاربرد کامپیوتر و فناوری اطلاعات و ارتباطات در شبکه‏های حمل و نقل انسان و کالا است. سیستم پیشرفته دستیار راننده[2] یکی از بخش‏های سیستم حمل و نقل هوشمند محسوب می‏گردد. این سیستم‏ها برای بهبود کارایی خودرو و افزایش امنیت راننده و سرنشینان آن استفاده می‏شوند و در مواقع بحرانی، به راننده اعلام هشدار کرده یا به جای راننده تصمیم مناسب را برای کنترل و هدایت خودرو اتخاذ می‏کنند.

 

سیستم نظارت چهره راننده، یک سیستم بلادرنگ[3] است که بر اساس پردازش تصویر چهره راننده، وضعیت جسمی و تا حدی وضعیت روحی او را تحت نظارت قرار می‏دهد. معمولا وضعیت راننده از بسته بودن پلک‏ها، نحوه پلک‏زدن، خیره بودن چشم‏ها به نقطه خاص، جهت نگاه چشم، خمیازه کشیدن و حرکت سر قابل تشخیص است. این سیستم در هنگام خواب‏آلودگی، خستگی و عدم توجه راننده به جاده، اعلام هشدار[4] می‏کند.

 

2-1- ضرورت سیستم‏های نظارت چهره راننده

 

یکی از مهمترین عوامل موثر در تصادفات، خصوصا در جاده‏های بین شهری[5]، خستگی، خواب‏آلودگی و عدم تمرکز حواس راننده است. خستگی و خواب‏آلودگی باعث کاهش درک و قدرت تصمیم‏گیری راننده برای کنترل خودرو می‏شود. تحقیقات نشان می‏دهد معمولا به طور طبیعی، پس از یک ساعت رانندگی، راننده دچار خستگی می‏شود. اما در ساعات ابتدایی بعد از ظهر، بعد از نهار و همچنین در نیمه شب، راننده در مدت زمان بسیار کمتر از یک ساعت احساس خواب‏آلودگی می‏کند. البته علاوه بر دلایل طبیعی، مصرف الکل، مواد مخدر و دارو‏هایی که منجر به کاهش هوشیاری می‏شوند نیز در خواب‏آلودگی راننده تاثیر‏گذار است [1-3]. عمده تصادفاتی که علت اصلی آن خستگی یا عدم تمرکز حواس اعلام می‏شود، در جاده‏های بین شهری و برای خودرو‏های سنگین رخ می‏دهد. اکثر این تصادفات در حدود ساعت 6-2 یا 16-15 به وقوع می‏پیوندد [2].

 

در کشور‏های مختلف، آمار متفاوتی در مورد تصادفاتی که به علت خستگی و عدم تمرکز حواس راننده رخ می‏دهد، ارائه شده اما به طور کلی می‏توان گفت علت حدود 20% از تصادفات و 30% از تصادفات منجر به مرگ، خواب‏آلودگی و عدم تمرکز حواس راننده است. در تصادفات تک خودرو[6] یا تصادفات خودرو‏های سنگین این رقم تا 50% نیز گزارش شده است [1, 4-10].

 

3-3- معرفی چند سیستم تصمیم ­همیار هوشمند با ساختارهای متفاوت…………….. 36

 

3-3-1- استفاده از الگوریتم­های تکاملی در ساختار IDSS ……………………….

 

3-3-2- استفاده از عامل هوشمند در ساختار IDSS ……………………….

 

3-3-3- استفاده از روش­های داده ­کاوی و شبکه­ های عصبی مصنوعی در ساختار IDSS ……………….

 

3-3-4- استفاده از یک روش تصمیم­ گیری مبتنی بر منطق فازی در ساختار IDSS ……………………….

 

3-3-5- استفاده از استنتاج مبتنی بر مورد در ساختار IDSS ……………………….

 

3-3-6- استفاده از مولفه های مبتنی بر قانون در ساختار IDSS ……………………….

 

فصل چهارم. بازی­های کامپیوتری استراتژیک بلادرنگ و سیستم­های هوشمند مرتبط با آنها….. 57

 

4-1- مقدمه.ذ 58

 

4-2- ویژگی­های بازی­های استراتژیک بلادرنگ.ذ… 59

 

4-3- بر سیستم­های هوشمند مرتبط با بازی­های استراتژیک بلادرنگ………. 63

 

فصل پنجم. سیستم پیشنهادی…………………………. 71

 

5-1- مقدمه……………………….. 72

 

5-2- معرفی سیستم پیشنهادی..………………………. 73

 

5-3- مولفه­ های اصلی سیستم پیشنهادی………………………... 74

 

5-4- روش رفع ناسازگاری بکار برده شده در سیستم پیشنهادی……….. 77

 

فصل ششم. ارزیابی و نتایج…………………………. 80

 

فصل هفتم. نتیجه ­گیری و کارهای آینده……………………….. 89

 

فهرست منابع……………………………. 92

 

چکیده:

 

رفع ناسازگاری یک رویه­ی مهم در بسیاری از سیستم­های هوشمند از جمله سیستم­های مبتنی برقانون می­باشد. این رویه، ترتیب اجرای قوانین را در شرایطی که بیش از یک قانون برای اجرا وجود دارد، تعیین می­نماید. برای رفع ناسازگاری، روش­های مختلفی وجود دارد. در این پژوهش، به منظور رفع ناسازگاری در یک سیستم مبتنی بر قانون، از پیگیری نقطه نظرات مختلف در مسیرهای استنتاج مجزا، استفاده شده است. این سیستم، یک سیستم تصمیم ­همیار هوشمند است که در هنگام وقوع ناسازگاری، با در نظر گرفتن خطوط استنتاج جداگانه برای هر یک از قوانین ناسازگار، امکان آگاهی از تمامی انتخاب­های ممکن را برای تصمیم­گیرنده فراهم می­سازد.

 

به طورکلی، سیستم­های تصمیم­ همیار هوشمند با وارد نمودن تکنیک­های مختلف هوش مصنوعی در ساختار سیستم­های تصمیم­همیار، این سیستم­ها را به منظور حمایت بیشتر و ارتقاء تصمیم­گیری، بهبود بخشیده­اند.

 

سیستم تصمیم­همیار هوشمندی که در این پژوهش ارائه شده، به منظور یاری­رساندن به یک بازیکن در یک بازی استراتژیک بلادرنگ پیاده­سازی شده است. ایجاد برنامه­های کامپیوتری در رابطه با بازی­های استراتژیک بلادرنگ، یک زمینه­ جدید در حیطه­ی بازی در هوش مصنوعی به حساب می­آید. این برنامه­ها محدود به ایجاد حریفان هوشمند به منظور سرگرم نمودن بازیکن­های انسانی نمی­باشد و امرزوه شبیه­سازهایی با کارایی بالا جهت تمرین افراد نظامی، از خواسته­های مطرح بوده و تحقیقات هوش مصنوعی در زمینه­ این نوع از بازی­ ها، علاوه بر تولیدکنندگان تجاری بازی­ها، از حمایت­های وسیع برخی از موسسات دفاعی نیز برخوردار می­باشد.

 

نتایج بدست آمده از ارزیابی سیستم ارائه شده در این پژوهش، حاکی از آن است که بازیکن به کمک این دستیار هوشمند می­تواند عملکرد بهتری نسبت به سایر بازیکنان داشته باشد.

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1- مقدمه

 

مسائل بسیاری وجود دارند که محدود به یک راه­حل منحصر به فرد نمی­باشند. علاوه براین، برخی از مسائل ممکن است تعداد نامحدودی مسیرهای پاسخ مشابه، داشته باشند. یک ناسازگاری هنگامی روی می­دهد که تصمیم­های گوناگونی، متناظر با مسیرهای پاسخ متمایز، فراهم باشد.

 

به طور کلی در سیستمی که دارای مجموعه­های نسبتاً بزرگی از قوانین و حقایق باشد، درج یک حقیقت می­تواند منجر به صحیح شدن ارزش چندین قانون و در نتیجه فعال شدن آنها گردد. هر ترتیبی از اجرای این قوانین، می­تواند نتایج متفاوتی را به دنبال داشته باشد که در این صورت این مجموعه از قوانین، مجموعه­ی قوانین ناسازگار نامیده می­شوند. یک استراتژی رفع ناسازگاری ترتیبی را برای اجرای این مجموعه از قوانین تعیین می­نماید.

 

 

سیستم­های هوشمند از قبیل سیستم­های مبتنی بر قانون، ابزارهای برنامه­ریزی، و ساختارهای وابسته به دانش، از استراتژی­های متفاوتی برای رفع ناسازگاری استفاده می­کنند] 2[.

 

در این پژوهش در ابتدا در رابطه با این شیوه­های متفاوت توضیحاتی ارائه می­گردد و پس از آن ایده­ایی که به منظور رفع ناسازگاری در سیستم پیشنهادی بکار برده شده، شرح داده می­شود. سیستم پیشنهادی یک سیستم تصمیم­همیار هوشمند است که به منظور یاری رساندن به یک بازیکن در یک بازی استراتژیک بلادرنگ طراحی و پیاده­سازی شده و شرح ساختار و ویژگی­های آن در فصول آتی آمده است. همچنین در این پایان­نامه در ارتباط با سیستم­های تصمیم­همیار هوشمند و ساختارهای مختلفی که محققان برای پیاده­سازی این سیستم­ها در نظر گرفته­اند، نیز مطالبی ارائه شده است.

 

2-1- رفع ناسازگاری

 

در بسیاری از سیستم­های مبتنی بر قانون، موتور استنتاج، یک مولفه­ی نرم­افزاری است که در هنگام اجرای برنامه­ی کاربردی، بر روی مجموعه ­ایی از قوانین، استنتاج می­کند. از جمله مهمترین وظایفی که توسط موتور استنتاج صورت می­گیرد، رفع ناسازگاری است] 47[. به طور کلی، رفع ناسازگاری، یک استراتژی، برای انتخاب ترتیب اجرای قوانین است هنگامی که بیش از یک قانون بتواند اجرا شود.

 

برای رفع ناسازگاری روش­های مختلفی وجود دارد. ساده­ترین راه­حل، انتخاب تصادفی قوانین است. در برخی از استراتژی­ها، از جمله مهمترین فاکتورهایی که در انتخاب قوانین موثر است مقدار اولویتی است که توسط سازنده­ی سیستم به هر قانون اختصاص داده می­شود که در این روش برای قوانین با الویت یکسان باید از روش دیگری استفاده گردد. روش­های خبره­تر از اطلاعات آماری مرتبط با موفقیت­ها و عدم موفقیت­های پیشین در هنگام بکار بردن قوانین مختلف، به منظور پی­بردن به احتمال موفقیت، استفاده می­کنند. همچنین برخی از روش­ها، هزینه­های قوانین را که نشان­دهنده­ی تلاش­هایی است که حل­کننده­ی مسئله برای انجام اعمال بدان نیازمند است (مانند زمان) بحساب می­آورند] 2[.

 

روشی که در این پژوهش به منظور رفع ناسازگاری بکار برده شده، با در نظر گرفتن یک خط استنتاج جداگانه برای هر یک از قوانین ناسازگار در طی روند استنتاج، تمامی حالات ممکن برای اولویت­بندی در اجرای قوانین را تحت پوشش قرار می­دهد.

 

3-1- سیستم ­های تصمیم­ همیار و سیستم­های تصمیم­ همیار هوشمند

 

به طور کلی، اخذ تصمیم، یکی از مهم­ترین و حساس­ترین فعالیت­هایی است که در هر سازمان و یا تشکیلاتی صورت می­گیرد] 48[. برای پشتیبانی و حمایت از این روند پیچیده، دسته­ی متنوعی از   سیستم­های اطلاعاتی مستقل بنام سیستم­های تصمیم­همیار، در طی دو دهه­ی گذشته به وجود آمده­اند. این سیستم­ها به صورت ابزارهای مبتنی بر کامپیوتری که به منظور پشتیبانی از روند پیچیده­ی اخذ تصمیم و حل مسئله ایجاد می­شوند، تعریف و در جهت ایجاد محیطی برای تحلیل مسائل، ساخت مدل­ها و شبیه­سازی رویه­ی تصمیم­گیری و برنامه­ های تصمیم­ گیرندگان طراحی می­گردند] 49[.

 

این سیستم­های اطلاعاتی، که به منظور حمایت فعل و انفعالی از تمامی مراحل روند اخذ تصمیم یک کاربر، طراحی می­شوند، می­توانند شامل تکنولوژی­هایی برگرفته از زمینه­های علمی مختلف شامل حسابداری، علوم شناختی، علوم کامپیوتر، اقتصاد، مهندسی، مدیریت، آمار و … باشند و اغلب از سه مولفه­ی زیرسیستم داده، زیر سیستم مدل (که دارای مکانیزمی برای پردازش داده می­باشد) و زیرسیستم ارتباط با کاربر، تشکیل شده­اند] 19[.

 

اگرچه، سیستم­های تصمیم­همیار با بکار بردن منابع اطلاعاتی و ابزارهای تحلیل گوناگون، شرایط بهتر و با کیفیت بیشتری را برای تصمیم­گیرندگان فراهم می­سازند و داشتن یک نقش حمایتی به جای جایگزینی کامل افراد در روند اخذ تصمیم، از اهداف اصلی آنهاست] 12[، اما نمی­توان آنها را به عنوان یک همیار هوشمند برای تصمیم­گیرندگان در نظر گرفت. سیستم­های تصمیم­همیار هوشمند، برای مسائل عمومی­ایی که به تصمیم­گیری­های مکرر نیاز دارند، مفید و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه هستند. این سیستم­های محاوره­ایی مبتنی بر کامپیوتر، برای حل مسائل نیمه ساخت­یافته، از، ترکیب داده و دانش تخصصی و مدل­هایی که برای حمایت از تصمیم­گیرندگان در سازمان­ها بکار می­رود، با تکنیک­های هوش مصنوعی، استفاده می­کنند] 50[.

 

تعاریف مختلفی از تفاوت­های میان یک سیستم تصمیم­همیار و یک سیستم تصمیم­همیار هوشمند وجود دارد که این امر به دلیل وجود انواع مختلف سیستم­های تصمیم­همیار هوشمند می­باشد. در این سیستم­ها، عملکرد هوشمندانه در تصمیم­گیری، با بهبودهایی نظیر ارتقاء سیستم مدیریت پایگاه مدل و یا تقویت فاصل کاربر با استفاده از تکنیک­های گوناگون هوش مصنوعی مانند پردازش زبان طبیعی و یا سایر تکنیک­های مشابه، میسر شده است. همچنین، این نوع از سیستم­ها با حمایت از مسائلی با عدم قطعیت، امکان پشتیبانی از محدوده­ی وسیع­تری از تصمیمات را فراهم ساخته و می­توانند قلمروهایی را کنترل و مدیریت نمایند که در آنها روند تصمیم­گیری پیچیده­تر بوده و علاوه بر مهارت و خبرگی، به ارزیابی اثر راه­حل پیشنهادی نیز نیاز دارد. از دیگر مزایای سیستم­های تصمیم­همیار هوشمند نسبت به سیستم­های تصمیم­همیار، بهبود سازگاری در تصمیمات، بهبود تشریح و تفسیر و توجیه پیشنهادات ارائه شده توسط سیستم می­باشد] 19[.