2-1-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………… 13

 

2-1-2- افسردگی……………………………………………………………………………………………………………. 13

 

2-1-2-1- افسردگی چیست……………………………………………………………………………………. 13

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

2-1-2-2- اصطلاح افسردگی…………………………………………………………………………………… 14

 

2-1-2-3- ملاكهای تشخیصی حملةافسردگی اساسی DSMIV…………………………. 15

 

2-1-2-4- نشانه های افسردگی ……………………………………………………………………………… 16

 

2-1-2-5- طبقه بندی …………………………………………………………………………………………….. 19

 

2-1-2-6- شیوع ………………………………………………………………………………………….. 20

 

2-1-2-7- نظریه های افسردگی……………………………………………………………………………… 21

 

2-1-2-7-1- عوامل بیولوژیك ………………………………………………………………………….. 22

 

2-1-2-7-2- نظریه های روانكاوی …………………………………………………………………… 24

 

2-1-2-7-3- رویكرد شناختی بك …………………………………………………………………… 25

 

2-1-2-7-4- نظریة درمان عقلانی ـ عاطفی (الیس)……………………………………….. 28

 

2-1-2-7-5ـ نظریه های یادگیری ……………………………………………………………………. 28

 

2-1-2-7-6ـ رویكرد پردازش اطلاعات …………………………………………………………….. 29

 

2-1-2-7-7ـ نظریة اسناد…………………………………………………………………………………… 30

 

2-1-2-7-8-تفاوت افسردگی کودکان و بزرگسالان………………………………………….. 30

 

2-1-3- فراشناخت………………………………………………………………………………………….. 33

 

2-1-3-1- تعریف فراشناخت…………………………………………………………………………………… 34

 

2-1-3-2- مدل فراشناختی اختلالات روانشناختی:………………………………………………. 34

 

2-1-3-3- متغیرهای فراشناخت از دیدگاه ولز………………………………………………………. 36

 

2-1-3-4- نظریه بروئر…………………………………………………………………………………….. 42

 

 2-1-4- افکار ناکارآمد…………………………………………………………………………………………. 43

 

2-2- پیشینه تحقیقات انجام شده در ایران و جهان………………………………………………………….. 49

 

2-2-1- پیشینه پژوهش ها در داخل کشور………………………………………………………………………. 49

 

2-2-2- پیشینه پژوهش ها در خارج کشور……………………………………………………………………….. 54

 

2-3- جمع بندی ……………………………………………………………………………………………………… 58

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل سوم: روش پژوهش

 

3-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….. 64

 

3-2- نوع تحقیق……………………………………………………………………………………………………………. 64

 

3-3-  قلمرو تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 65

 

3-4- جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………… 65

 

3-5- نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………………………………………………….. 65

 

3-6- ابزار جمع‌آوری داده‌ها و روایی و پایایی آنها……………………………………………………………… 66

 

3-6-1- مقیاس نگرش های ناکارآمد……………………………………………………………………………… 66

 

3-6-2- مقیاس فراشناخت کودکان……………………………………………………………………………….. 66

 

3-6-3- مقیاس خودسنجی افسردگی……………………………………………………………………………. 67

 

3-7- روش جمع­آوری داده­ها………………………………………………………………………………………………. 68

 

3-8- روش‌های تجزیه و تحلیل داده­ها ………………………………………………………………………………. 68

 

فصل چهارم: نتایج

 

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………. 70

 

4-2- داده‌های جمعیت شناختی……………………………………………………………………….. 71

 

4-3- تحلیل روانسنجی پرسشنامه فراشناخت نوجوانان…………………………………………………….. 76

 

4-3-1- بررسی روایی پرسشنامه فرا شناخت ……………………………………………………………… 76

 

4-3-2- بررسی اعتبار پرسشنامه فرا شناخت …………………………………………………………….. 80

 

4-4- بررسی اعتبار و روایی پرسشنامه افکارناکارآمد در نوجوانان…………………………………….. 82

 

4-5- پیش بینی افسردگی براساس عوامل فراشناخت………………………………………………………. 86

 

4-6- پیش بینی افسردگی براساس افکار ناکارآمد و فراشناخت………………………………………. 88

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه ­گیری

 

5-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………… 90

 

 

5-2- یافته ها …………………………………………………………………………………………………………………… 90

 

5-3- محدودیت­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 93

 

5-4-پیشنهاد ها …………………………………………………………………………………………………………. 94

 

فهرست منابع

 

منابع فارسی …………………………………………………………………………………………………………….. 95

 

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………… 100

 

پیوست …………………………………………………………………………………………………………………… 104

 

کلیات

 

افسردگی[1] شایع ترین بیماری قرن حاضر است (لاور[2]، 2002؛ به نقل از ملاباقری،1383). در حال حاضر افسردگی جدی ترین بیماری قرن تلقی شده و به گزارش دانشگاه هاروارد تا سال 2020 در رتبه اول یا دوم بیماری های شایع قرار می گیرد (آندریا[3]، 2002). افسردگی افت فراگیر خلق است که همراه با احساس غمگینی و عدم توانایی تجربه لذت می باشد (اتکینسون، 1380).

 

اگرچه از زمان های گذشته غمگینی و یأس در کودکان و نوجوانان پدیده های شناخته شده ای به شمار می رفت، امروزه روشن شده است که اختلال پایدار خلق در کودکان با هر سنی و در هر شرایطی ممکن است بروز کند (کاپلان و سادوک[4]، 1376). امروزه در مقایسه با گذشته، افسردگی در بین نوجوانان شایع تر شده است و قربانیان خود را زمانی که بسیار جوان هستند مبتلا می کند. متأسفانه گرایش به وقوع اولین افسردگی در سنین پایین تر افزایش یافته و درصد بالای نوجوانان مبتلا به افسردگی شدید نگران کننده است (روزنهان و سلیگمن، 1384). میزان شیوع در طی سالیان زندگی در نوجوانان از 15 تا 20 درصد ارزیابی شده که با میزان آن در جمعیت های بزرگسال قابل مقایسه است و این فرض را مطرح می کند که افسردگی در بزرگسالان غالباً در نوجوانی شروع می شود (بیرماهر[5] و همکاران، 1995؛ به نقل از منیرپور،1384).

 

در سبب شناسی افسردگی دیدگاه های مختلفی مطرح شده است. آرون بک[6] (1987، به نقل از دیویسون[7] و همکاران، 2004) یک الگوی شناختی از افسردگی ارائه داده است. بر طبق نظر بک، افراد افسرده به این دلیل افسرده اند که نسبت به خود، جهان و آینده نظر بدبینانه ای دارند، دارای روان بنه ها و باورهای منفی اند که به وسیله رویدادهای منفی زندگی فعال می شوند و همچنین سوگیری های شناختی دارند. روان بنه های منفی همراه با سوگیری یا تحریف های شناختی آنچه را که وی سه گانه منفی نامیده است حفظ می کنند که در نهایت به افسردگی منجر می شود. به عبارت دیگر بک مؤلفه آسیب پذیری را به عنوان نگرش ناکارآمد[8] (اعتقاد و باور غیر منطقی) مفهوم سازی نمود (وایسمن[9]، 1989؛ به نقل از ابراهیمی،1386). این افکار منفی شامل نیاز به کمال در دستیابی به هدف و تأیید دایمی به وسیله دیگران، فرد را در بزرگ ترین عامل خطر برای افسردگی تحت شرایط خاص قرار می دهد. به نظر می رسد که از طریق تعامل با حوادث استرس زای زندگی، افکار ناکارآمد می توانند ماشه چکان وقوع نشانه های جسمانی، عاطفی و انگیزشی افسردگی شوند (بک و همکاران، 1976؛ به نقل از لیو[10]).

 

مدل های شناختی در مورد مکانیسم هایی که باورها از طریق آنها بر کنترل پردازش شناختی تأثیر می گذارند، توضیحی نمی دهد. شماری از نظریه های اخیر محدودیت های رویکرد شناخت درمانی مبتنی بر محتوا را برجسته ساخته اند و برای مفهوم سازی شناخت در نابهنجاری روان شناختی چارچوبی پیشنهاد کرده اند که بر سطح معنا و فراشناخت[11] تأکید می کند (حاجی زاده، 1388).

 

فراشناخت عبارت است از هر نوع دانش یا فرایند شناختی که در آن ارزیابی، نظارت یا کنترل شناختی وجود داشته باشد (فلاول[12]، 1979؛ موسس بیرد[13]، 2006؛ به نقل از بیابانگرد،1381).

 

نظریه کنش اجرایی خود نظم بخش[14] ولز و متیوز[15] اولین نظریه ای است که نقش فراشناخت را در سبب شناسی و تداوم اختلالات روانی مفهوم سازی کرده است (ولزو متیوز، 1996؛ به نقل از عاشوری و همکاران).

 

ولز و متیوز در مدل فراشناختی به فرمول بندی پردازش شناخت درونی، قوانین و مکانیسم هایی که موجب می شود تا بیماران به تعبیر و تفسیر باورهای ناسازگار بپردازند، توجه می کنند. در این الگوعلاوه بر توجه به محتوای فکر به چگونگی فکر کردن افراد نیز توجه می شود. آنان اختلال هیجانی را به فراشناخت و شکل تفکر در آسیب پذیری هیجانی مرتبط می سازند (تیلور[16]، 2001؛ به نقل از بهرامی،1387).

 

براساس نظریه کنش اجرایی خودنظم بخش اختلالات روان شناختی وقتی تداوم می یابند که راهبردهای مقابله ای ناسازگار مثل تفکر درجاماندگی (نگرانی/نشخوار ذهنی)، پایش تهدید، اجتناب و سرکوبی فکر، اصلاح خود باورهای ناکارآمد را با شکست مواجه می سازد و دسترسی به اطلاعات منفی در مورد خود را افزایش می دهد (ولز، 2000؛ به نقل از عاشوری و همکاران).در مجموع و براساس متون موجود چنین استنباط می شود که فراشناخت یک عامل کلی در آسیب پذیری نسبت به اختلالات روانی به شمار می رود (عاشوری، 1388).

 

1-2- بیان مساله

 

افسردگی یکی از شایع ترین مشکلات حیطه سلامت روان در جهان و علائم افسرده ساز رایج ترین شکایت نوجوانان می باشد (ایوارسون[17] و همکاران، 2006).

 

آرون بک، یک الگوی شناختی از افسردگی ارائه داده است. وی مؤلفه آسیب پذیری را به عنوان نگرش ناکارآمد (اعتقاد و باور غیر منطقی) مفهوم سازی نمود. نگرش های ناکارآمد به عنوان عامل زمینه ساز در شروع دوره های افسردگی به صورت مستقیم و یا به عنوان یک عامل آسیب پذیری  تحت شرایط فشارزای محیطی تلقی شده است (وایسمن، بک و لم[18]، 1998؛ به نقل از ابراهیمی،1387).

 

این افکار منفی شامل نیاز به کمال در دستیابی به هدف و تأیید دائمی به وسیله دیگران، فرد را در بزرگترین عامل خطر برای افسردگی تحت شرایط خاص قرار می دهد. به نظر می رسد که از طریق تعامل با حوادث استرس زای زندگی، افکار ناکارآمد می توانند ماشه چکان وقوع نشانه های جسمانی، عاطفی و انگیزشی افسردگی شوند (بک و همکاران، 1976؛ به نقل از لیو).

 

محدودیت های موجود در روش های محتوا – محور در الگوهای شناختی، مفهوم سازی یک چارچوب جدید از فرایندهای شناختی را با عنوان الگوی عملکرد اجرایی خود تنظیمی پیشنهاد می کنند که بر نقش فراشناخت تأکید دارند (ولز و متیوز، 1994؛ به نقل از حسینی،1388). ولز، فراشناخت را جنبه ای از سازمان پردازش اطلاعات می داند که به تنظیم، تفسیر، ارزیابی و مدیریت محتوا و فرایندهای سازمان خود می پردازد.

 

رویکرد فراشناختی بر این باور است که افراد به این دلیل در دام ناراحتی های هیجانی گرفتار می شوند که فراشناخت آنها به الگوی خاصی از پاسخ دهی به تجربه های درونی منجر می شود که موجب تداوم هیجان منفی و تقویت باورهای منفی می شود. در این نظریه، فراشناخت عامل سببی عمومی در پیش بینی ایجاد دامنه وسیعی از بیماری های روانشناختی است (ولز، 2000؛ به نقل از ییلماز[19]).

 

 فراشناخت یك مفهوم چند وجهی است. این مفهوم در برگیرنده ی دانش، فرآیندها و راهبردهایی است كه شناخت را ارزیابی، نظارت یا كنترل میكنند  . اغلب نظریه پردازان بین دو جنبه از فراشناخت، یعنی باورهای فراشناختی و نظارت فراشناختی تمایز قایل شده اند. دانش فراشناختی، اطلاعاتی است كه افراد در مورد شناخت خود و راهبردهای یادگیری دارند كه این راهبردها بر آن ها اثر میگذارد. نظارت فراشناختی به دامنه هایی از كاركردهای اجرایی نظیر توجه ، كنتر ل، برنامه ریزی و تشخیص خطاها در عملكرد اشاره دارد (ولز[20]،2000).

 

تجربه ی خلق افسرده در دوره نوجوانی می تواند علل و شرایط مختلفی داشته باشد. از این میان، اثر عامل شناختی و فراشناختی، که فکر و فرایند فکر را تحت تأثیر قرار می دهند، بر افسردگی قابل ملاحظه است، لذا این تحقیق در پی این است که سهم هریک از عوامل شناختی (افکار ناکارآمد) و عوامل فراشناختی را تبیین افسردگی دوره نوجوانی در جامعه ایرانی وارسی کند.

 

1-3-اهداف تحقیق

 

 1-3-1- هدف کلی

 

پیش بینی افسردگی براساس افکار ناکارآمد و فراشناخت در نوجوانان.

 

1-3-2- اهداف جزئی

 

2-1-3-مشكلات رفتاری…………………………………………………………………………………………………. 24

 

2-1-3-1-اختلال سلوك…………………………………………………………………………………………… 26

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

2-1-3-2-اختلال نافرمانی………………………………………………………………………………………… 27

 

2-1-3-3-اختلالات اضطرابی…………………………………………………………………………………… 28

 

2-1-3-4-پرخاشگری………………………………………………………………………………………………… 29

 

2-1-3-5-اختلال نقص توجه-بیش فعالی………………………………………………………………. 29

 

2-1-3-6-كمرویی……………………………………………………………………………………………………… 30

 

2-2-مروری بر پژوهش‌های پیشین…………………………………………………………………………………….. 31

 

2-2-1-رابطه‌ی هوش هیجانی با مشكلات رفتاری درون‌ساز………………………………………. 31

 

2-2-2-رابطه‌ی هوش هیجانی با مشكلات رفتاری برون‌ساز……………………………………….. 34

 

2-2-3-جمع‌بندی تحقیقات پیشین………………………………………………………………………………. 40

 

فصل سوم: روش پژوهش

 

3-1-جامعه‌ی آماری………………………………………………………………………………………………………………. 42

 

3-2-نمونه و روش نمونه‌گیری……………………………………………………………………………………………… 42

 

3-3-ابزار پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………… 43

 

3-3-1-مقیاس تجدیدنظرشده‌ی هوش هیجانی……………………………………………………………. 43

 

3-3-1-1-روایی و پایایی مقیاس تجدیدنظرشده‌ی هوش هیجانی……………………….. 44

 

3-3-2-نیم‌رخ درجه‌بندی رفتار……………………………………………………………………………………… 47

 

3-3-2-1-پایایی و روایی نیم‌رخ درجه‌بندی رفتار…………………………………………………. 48

 

3-4-شیوه‌ی اجرای پژوهش…………………………………………………………………………………. 50

 

3-5-روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………. 50

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فص چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها

 

4-1-اطلاعات توصیفی پژوهش………………………………………………………………………… 52

 

4-2-رابطه‌ی همبستگی بین ابعاد هوش هیجانی و مشكلات رفتاری…………………………….. .53

 

4-3-پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت خانه بر اساس ابعاد هوش هیجانی………….. 54.

 

4-4- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت مدرسه

 

بر اساس ابعاد هوش هیجانی……………………………………………………………………….. 55.

 

4-5- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در ارتباط با همسالان

 

بر اساس ابعاد هوش هیجانی………………………………………………………………………. 56

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

 

5-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………. 59

 

5-2-رابطه ابعاد هوش هیجانی و مشكلات رفتاری……………………………………………………………. 60.

 

5-3-پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت خانه بر اساس ابعاد هوش هیجانی…………… 63.

 

5-4- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در موقعیت مدرسه بر اساس ابعاد هوش هیجانی…….. 64.

 

5-5- پیش‌بینی مشكلات رفتاری در ارتباط با همسالان بر اساس ابعاد هوش هیجانی…. .66

 

5-6- نتیجه‌گیری و كاربرد نتایج………………………………………………………………………………………….. 67

 

5-7-محدودیت‌های پژوهش…………………………………………………………………………………………………. 69

 

5-8-پیشنهادهای پژوهش…………………………………………………………………………………………………….. 69

 

 

5-8-1-پیشنهادهای تحقیقاتی………………………………………………………………………………………… 69

 

5-8-2-پیشنهادهای كاربردی………………………………………………………………………………………….. 70

 

فهرست منابع

 

منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………. 71

 

منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………….. 75

 

کلیات

 

طی سال‌ها تلاش‌های بسیاری برای تعریف هوش صورت گرفته‌ است. محققان، در صد سال گذشته، بر اساس نظریه‌های مختلف تعریف‌های گوناگونی از هوش ارائه داده‌اند و روش‌های متعددی را برای اندازه‌گیری هوش مطرح نموده‌اند. در نیمه‌ی اول قرن بیستم، آلفرد بینه، هوش را به عنوان توانایی شناختی مطرح و بر همین مبنا آزمونی برای اندازه‌گیری میزان بهره‌ی هوشی افراد ابداع نمود. پس از وی، ترمن و وکسلر آزمون‌های جدیدتری از هوش ارائه کردند. اسپیرمن، هوش را توانایی فکر کردن، فهمیدن و حل مسأله نامید و از این توانایی، تحت عنوان هوش عمومی یا عامل جی[2] نام ‌برد (متینگلی،2010).

 

در دهه‌های اخیر، هوش به عنوان یک توانایی کلی محسوب نمی‌گردد، بلکه مجموعه‌ای از ظرفیت‌های گوناگون خوانده می‌شود (رجائی، 1389). این عقیده که افراد بیش از یک توانایی شناختی کلی دارند، در نظریه‌ی هوش چندگانه گاردنر(1983) و پس از آن در نظریه‌ی سه‌وجهی استرنبرگ(1996) مطرح شد. گاردنر، هوش را مجموعه‌ای‌ از مهارت‌هایی می‌داند که برای حل مسأله و تولید محصولات جدیدی که در یک فرهنگ ارزشمند تلقی می‌شوند، به کار می‌رود (آمرام،2005). هم چنین استرنبرگ، یک مدل سه وجهی از هوش ارائه کرد، که شامل هوش تحصیلی، هوش عملی و هوش خلاقانه می‌باشد (رجائی، 1389).

 

مفهوم جدیدی از هوش با عنوان هوش هیجانی که از لحاظ نظری، در طبقه‌ای از هوش اجتماعی (وان‌رووی، وایزوزوران،2004) و هوش‌های درون‌فردی و بین‌فردی گاردنر (1983) قرار می‌گیرد، توسط مایر و سالووی(1990) گسترش یافت. در سال 1990، مایر و سالووی اصطلاح هوش هیجانی را برای اولین بار برای بیان درک احساسات افراد، همدردی با احساسات دیگران و مهارت کنترل خُلق و خو به کار بردند. در حقیقت، این هوش مشتمل بر شناخت احساسات خویش و دیگران و استفاده از آن برای اتخاذ تصمیمات مناسب در زندگی است. بسیاری از محققان (برای مثال، جان سون،1997؛ مایر و سالووی،1997؛ برگر و میلم، 1999) معتقدند که هوشبهر به تنهایی، میزان کمی از واریانس موفقیت‌های تحصیلی و زندگی را تبیین می‌کند. در همین راستا، نظریه‌ی هوش هیجانی به‌دنبال توضیح این مسأله است که چرا برخی از دانش‌آموزان با وجود توانایی هوشی بالا، دستاوردهای تحصیلی قابل ملاحظه‌ای ندارند و یا موفقیت را در زندگی تجربه نمی‌کنند.

 

هوش هیجانی به عنوان شکلی از هوش اجتماعی، معرف توانایی شخص در مواجهه و انطباق با فشارهای روانی است (محمدی و غرایی،1386). برخی از صاحب‌نظران معتقدند افرادی که دارای قابلیت تشخیص، استفاده و تنظیم هیجان می‌باشند، مزیت قابل‌ملاحظه‌ای‌ در محیط آموزشی و ارتباطات اجتماعی دارند (مورفی، به نقل از متینگلی،2010). در همین راستا، پژوهش پلی‌تری(2002) نشا‌ن‌گر این است که اشخاص باهوش هیجانی بالا تمایل به کاربرد واکنش‌های دفاعی سازگارانه‌تری دارند. یافته‌های دنهام(2007) نیز تحقیقات پیشین در این زمینه را حمایت می‌کند.

 

در بیشتر پژوهش‌ها، هوش هیجانی با موفقیت تحصیلی همبستگی مثبت (پارکر، 2004) و با رفتارهای خلاف مقررات آموزشی مانند غیبت غیر مجاز و اخراج از کلاس درس همبستگی منفی نشان داده است (پترایدز، فردیکسون و فارنهام،2004). در همین راستا، شولتز، ایزارد و بیر (2000)، به این نتیجه رسیدند که نقص در بیان عاطفی کودکان پیش‌دبستانی‌، مشکلات رفتاری و اجتماعی در سال‌های اول تحصیل را پیش‌بینی می‌کند. متینگلی (2010) می‌نویسد که نقص در آگاهی هیجانی و بیان هیجانی به طور بالقوه بر سال‌های بعدی زندگی تأثیر منفی می‌گذارد و رفتار مخرب در طول سال‌های ابتدایی زندگی با مشکلات رفتاری در نوجوانی مرتبط است. افزون بر این، تحقیقیات نشان داده ‌است که اختلالات هیجانی در نوجوانی، رفتارهای ضداجتماعی را در سال‌های بعدی زندگی پیش‌بینی می‌کند (برجارد، پدینیلی و روآن، به نقل از متینگلی،2010). شاید یکی از دلائل، این باشد که نقص در هوش هیجانی با کاهش توانایی در مدیریت خُلق و درک احساسات دیگران همبسته است (سیاروچی، چان و کاپوتی، به نقل از محمدی و غرایی،1386).

 

فرد بر اساس تجربیات دوران کودکی، می‌آموزد که به دیگران اطمینان کند و دنیای اطراف خود را با امنیت تلقی کند و یا همواره با بدبینی به محیط اطراف خود بنگرد. بنابراین، این دوره فرصتی حیاتی برای شکل‌گیری هوش هیجانی در افراد است و این توانایی به صورتی محدودتر در تمام طول دوران عمر رشد می‌یابد (سلطانی‌فر،1386). کسب مهارت‌های هوش هیجانی برای افراد، مزایای شناختی، اجتماعی و زیست‌شناختی در بر دارد. سلطانی‌فر (1386) می‌نویسد، پژوهش‌ها حاکی از آن است که افراد با هوش هیجانی بالا، سطوح پایین‌تری از هورمون‌های مرتبط با استرس و دیگر نشان‌گرهای برانگیختگی هیجانی را دارا هستند و توانایی بیشتری برای تمرکز بر مشکل و استفاده از مهارت حل مسأله دارند، که این موجب افزایش توانایی‌های شناختی آنان خواهد شد. وی معتقد است که موفقیت افراد در مدارس و در سال‌های بعدی دانشگاه، تنها با هوشبهر آنها ارتباط ندارد بلکه با مهارت‌های هیجانی و اجتماعی هوش هیجانی مانند داشتن انگیزۀ لازم، توانایی منتظر ماندن، اطاعت از دستورات و کنترل تکانه، مهارت کمک خواستن از دیگران و بیان نیازهای هیجانی و آموزشی مرتبط می‌باشد.

 

بدان سبب که دوره‌ی نوجوانی، از بحرانی‌ترین و حساس‌ترین دوره‌های رشد انسان است، نوجوان با تنش‌های درونی و بیرونی بسیاری مواجه می‌گردد. وی به‌دنبال کشف هویت، و جدایی از وابستگی‌های دوران کودکی است و متعاقب آن، مشکلات رفتاری در این دوره شیوع بیشتری دارد. یکی از ویژگی‌های بارز نوجوانی میل به استقلال است که اغلب در ارتباط با والدین به شکل تعارض جلوه‌گر می‌شود. نوجوان از والدین خود انتقاد می‌کند و از محبت کردن آنها ممکن است تعبیر نادرستی داشته باشد. او بیشتر تمایل دارد به والدینش از دید دوستان و همسالان بنگرد که امکان دارد برای وی مشکلاتی را به وجود آورد. پژوهش‌ها نشان داده است، نوجوانانی که با والدین خود ارتباط مثبت دارند، کمتر دچار مشکلات رفتاری می‌شوند. در رابطه با مشكلات نوجوان با گروه همسالان می‌توان گفت كه نیاز به پذیرش توسط همسالان در دوره نوجوانی افزایش می‌یابد. نتایج پژوهش‌ها نشان داده‌ است، نوجوانانی كه از گروه همسالان جدا شده‌اند و یا با آنها در تعارض هستند، مشكلات رفتاری بیشتری را تجربه می‌نمایند (انیسی،1376).

 

افراد با کفایت هیجانی بالا، مهارت اجتماعی بهتر، روابط دراز مدت پایدار و حل تعارض مناسب‌تری دارند (سلطانی‌فر،1386). از سویی، به کمک آموزش و تجربه امکان افزایش این مهارت‌ها وجود دارد و محیط خانواده اولین محیط برای آموزش این مهارت‌های هیجانی است. این آموزش، با گفتار و رفتار مستقیم والدین با کودکان و الگوبرداری فرزندان از مهارت‌های هیجانی پدر و مادر صورت می‌گیرد. این توانایی‌ها، موجب می‌شود کودکان احساسات خود را بشناسند و در ابراز این هیجان، به صورتی مناسب عمل کنند. الگوبرداری از والدین به کودکان کمک می‌کند تا روش‌هایی برای آرام کردن خود و کنترل احساسات ناخوشایند پیدا نمایند. هم چنین، در درک احساسات دیگران و همدلی با آنان موفق‌تر باشند (سلطانی‌فر،1386).

 

2-3- انواع مواد مخدر و اثرات جسمی و روانی آنها 24

 

2-4- روش­های مصرف مواد اعتیادآور. 25

 

2-5- مشکلات ناشی از اعتیاد به مواد مخدر. 26

 

2-5-1- مشکلات جسمی.. 26

 

2-5-2- مشکلات روانی.. 26

 

2-5-3- مشکلات اجتماعی.. 27

 

2-6- سوابق روانی و صفات خلقی معتادان.. 27

 

2-7- اشکال درمان سوءمصرف مواد. 29

 

2-7-1- روش­های دارویی.. 29

 

2-7-2-  روش­های غیردارویی.. 29

 

2-8- درمان دارویی اعتیاد به مواد مخدر. 30

 

2-8-1- سم­زدایی.. 30

 

2-8-2- درمان نگهدارنده. 32

 

2-9- باورهای ارتباطی ناکارآمد.. 39

 

2-10- پیشینه نظری.. 43

 

2-10-1- عوامل مؤثر بر سازگاری و ناسازگاری زناشویی.. 49

 

2-10-2- نظریه مبادله در خصوص کیفیت رابطه. 51

 

2-10-3- پیش­آیندها و سبک­های ارتباط زناشویی نگهدارنده اعتیاد. 52

 

2-11- پیشینه پژوهشی.. 54

 

2-12- فرضیه­های پژوهش…. 58

 

فصل سوم. 60

 

روش تحقیق… 61

 

3-1- جامعه، نمونه و روش نمونهگیری.. 61

 

3-2- ابزار تحقیق.. 63

 

3-2-1- مقیاس باورهای ارتباطی ناکارآمد (RBI). 63

 

3-2-2- پرسشنامه رضایت جنسی لارسون.. 65

 

3-2-3- پرسشنامه سازگاری زناشویی اسپنیر فرم اصلاح شده (RDAS). 65

 

3-3- طرح تحقیق.. 66

 

3-4- روش اجرا 67

 

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 67

 

فصل چهارم. 68

 

یافته‌ها و نتایج… 69

 

4-1- نتایج مربوط به سؤالات پژوهش…. 69

 

4-2- نتایج مربوط به فرضیات پژوهش…. 71

 

فصل پنجم.. 77

 

بحث و نتیجه‌گیری… 78

 

5-1- تبیین یافته­ها 78

 

5-2- تلویحات ضمنی برای درمانگران.. 87

 

5-3- محدودیت­ها 89

 

5-4- پیشنهادها 89

 

 

منابع.. 91

 

منابع فارسی… 92

 

منابع انگلیسی 97……

 

1-1-        مقدمه

 

اعتیاد[1] یکی از بزرگترین معضلات و مشکلات جوامع بشری از دیرباز تاکنون بوده است که از جنبه­های مختلف رفتاری، اجتماعی، اقتصادی بر زندگی افراد تأثیر منفی می­گذارد و مهم­تر از همه با تأثیر بر ابعاد مختلف سلامت جسمی، مشکلات فراوانی را برای فرد، خانواده و جامعه به وجود می­آورد. کمتر پدیده­ای را می­توان یافت که همانند اعتیاد به طریقی خاموش و تدریجی، تخریبی چنین شگرف بر حیات یک جامعه داشته باشد. همواره محققان در پی کشف تأثیر مصرف موادی چون سیگار، هروئین، الکل، حشیش و … بر ابعاد مختلف سلامتی انسان بوده­اند.

 

مصرف مواد مخدر سابقه­ای طولانی دارد و از زمان باستان به اشکال خاص و تحت دلایل گوناگون وجود داشته است. اما «اعتیاد به مواد مخدر» به مثابه وضعیتی خاص، پدیده نسبتاً جدیدی است که از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی شناخته شده است (لوین[2]، 1979).

 

سوءمصرف مواد[3] و اعتیاد –که به حق در میان مردم به بلای خانمان­سوز شهرت یافته است- پدیده­ای است که ماحصل تعامل عوامل متعدد می­باشد. تمامی صاحب­نظران و متخصصان حوزه اعتیاد بر این امر اتفاق نظر دارند که سوءمصرف مواد را نمی­توان صرفاً مشکلی جسمانی، روانی یا اجتماعی دانست و پیدایش آن را بایستی نتیجه تعامل چندین مشکل دانست (مؤسسه ملی سوء مصرف مواد[4]، 2007؛ به نقل از اکبری زردخانه و جوادی، 1388). یکی از مفاهیم روانی- اجتماعی که در بروز اعتیاد باید به آن توجه داشت، نهادها و شبکه روابط متقابل فرد معتاد است. از مهم­ترین نهادها در پدیده اعتیاد، خانواده است (اکبری زردخانه و جوادی، 1388).

 

یکی از مهمترین عوامل در سوءمصرف و همچنین پرهیز از مواد مخدر، خانواده و نحوه عملکرد آن می­باشد. پژوهش­ها نشان داده­اند که مشکلات در عملکرد خانواده با رفتار ضد اجتماعی، پرخاشگری و اعتیاد ارتباط دارد. در مجموع، رابطه بین اختلال در عملکرد خانواده و اعتیاد معنادار است (قمری، 1390). بسیاری از تعارضات خانوادگی موجب روی آوردن به مصرف مواد و به صورت متقابل مصرف مواد موجب دامن زدن به آن­ها می­شود. از جمله می­توان به مشکلات و اختلال­ها در برقراری رابطه جنسی با همسر اشاره کرد که پژوهش­های پیشین اهمیت این بعد از روابط خانواده و تأثیر آن بر افزایش تعارضات و کاهش سازگاری زناشویی[5] را نشان داده­اند.

 

همچنین می­توان برای مسائل و مشکلات جنسی و زناشویی اثری متقابل بر روی پدیده­ی اعتیاد درنظر گرفت به طوری­­که دلایل گوناگونی برای گرایش به مصرف مواد ذکر شده است: برخی از افراد در پی پذیرفته شدن در جامعه هستند و بعضی دیگر بدین وسیله سعی می­کنند خود را رشدیافته­تر نشان دهند (جسور[6]، 1984). پژوهش­های پیشین از جمله زینالی، وحدت و حامدنیا (1386) در بررسی زمینه­های روی آوردن به مواد مخدر دلایل مختلفی مانند ناراحتی عصبی و روانی، دردهای جسمی، مشکلات جنسی و … را دروازه­های ورود به مواد مخدر معرفی می­کنند. همچنین تحقیقات نشان می­دهد که طردشدگی و فقدان رابطه گرم و عاطفی در بین خانواده­های معتادین بسیار بالاست (املکام و هیرس[7]، 1988). دفتر مطالعات و پژوهش­های ستاد مبارزه با مواد مخدر (1379) در بررسی مشخصات دموگرافیک معتادان، احساس عدم کفایت و ناتوانی، جدایی و طرد شدن را جزء مهمترین علل گرایش به مصرف مواد مخدر معرفی کرده است.

 

در بررسی رابطه بین مصرف مواد مخدر و مشکلات روانی، اجتماعی و رفتاری تحقیقات زیادی صورت گرفته است. در سطح روان­پریش­گرایی (گوسوپ[8]، 1978، به نقل از آیزنک[9]، 1997) و روان­رنجورخویی نظام شخصیتی آیزنک (ویجرز[10]، ویسبک[11]، وودرز[12]، کلر[13]، میشل[14] و بونینگ[15]، 2003) در معتادان به مواد مخدر و افراد عادی تفاوت معنادار وجود دارد. به طوریکه سطح آن­ها در معتادان به مواد مخدر بالاتر است. مصرف داروهایی چون هروئین، کوکائین، آمفتامین، الکل و نیکوتین موجب آزادسازی دوپامین در مسیرهای عصبی می­شوند (میچل[16]و همکاران، 1989، به نقل از آزاد فلاح، 1379). بنابراین می­توان فرض کرد که آزادسازی دوپامین در مسیرهای عصبی نظام فعال­سازی، ارتباط نزدیکی با حالت­های هیجانی ناشی از مصرف این داروها دارد (آجیل­چی، نادری و قائمی، 1389). بنابراین با توجه به فعالیت و حساسیت بیشتر نظام فعال­ساز رفتاری و ضعف نظام بازداری رفتاری در افراد مصرف­کننده مواد رفتارهای مهارنشده فرد را افزایش می­دهد که شامل رفتارهای جنسی نیز می­شود که در اکثر موارد ناخشنودی شریک جنسی را به همراه دارد.

 

یکی از متغیرهای بسیار مؤثر و مهم در رضایت جنسی[17]، کیفیت و چگونگی ارتباط زوجین با یکدیگر است. پژوهش­های متعدد، ارتباط معنی­دار بین رضایت جنسی و رضایت از تعاملات و ارتباطات زناشویی را به اثبات رسانده است (بانمن و واجل[18]، 1985؛ آکر، 1992؛ داک و بارنس[19]، 1994؛ سیمون و گاگنوس[20]، 2000؛ ویلیام و ساندرا[21]، 2005؛ کولاتا، 2006؛ متز[22]، 2007 به نقل از الیوت و آمبرسون[23]، 2008). بارینتوس[24] (2006) معتقد است که از میزان رضایت جنسی زوجین می­توان به عنوان وسیله اندازه­گیری تعاملات آنان استفاده نمود. بسیاری از مطالعات نشان می­دهد که زوج­ها، بالقوه و پنهانی تعارضاتی پیرامون مسائل جنسی دارند اما آن را به عنوان یک راز تلقی کرده و از بیان آن اجتناب می­نمایند (اسپوتن[25]، 1996؛ لارسون[26]، 1998؛ سیمون و گاگنوس؛ 2000؛ متز، 2005؛ به نقل از کرو[27]، 2007).

 

1-7-3- سرمایه فرهنگی…………………………………………………………………………………………………. 15

 

1-7-4- سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………….. 15

 

1-7-5- سرمایه اقتصادی………………………………………………………………………………………………… 16

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل دوم : مبانی نظری و تحقیقات پیشین

 

2-1- مبانی نظری…………………………………………………………………………………………………. 18

 

2-1-1- مفهوم خودکارآمدی………………………………………………………………………………………….. 18

 

2-1-2- رضایت از زندگی……………………………………………………………………………………………….. 23

 

2-1-3- سرمایه فرهنگی…………………………………………………………………………………………………. 26

 

2-1-4- سرمایه اجتماعی……………………………………………………………………………………………….. 32

 

2-2- تحقیقات پیشین………………………………………………………………………………………… 37

 

2-2-1- تحقیقات پیشین مربوط به خودكارآمدی و سرمایه‌ها……………………………………. 37

 

2-2-2- تحقیقات پیشین مربوط به رضایت از زندگی و سرمایه‌ها……………………………… 39

 

 فصل سوم: روش پژوهش

 

3-1- طرح پژوهش……………………………………………………………………………………….. 42

 

3-1-1- جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………. 42

 

3-1-2- نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………………………………………… 42

 

3-2- ابزارهای پژوهش…………………………………………………………………………………………. 43

 

3-2-1- مقیاس خودکارآمدی…………………………………………………………………………………………. 43

 

3-2-2- مقیاس رضایت از زندگی ( BMSLSS)………………………………………………………….. 46

 

3-2-3- مقیاس سرمایه فرهنگی……………………………………………………………………………………. 47

 

3-2-4- مقیاس سرمایه اجتماعی…………………………………………………………………………………… 49

 

3-2-5- مقیاس سرمایه اقتصادی……………………………………………………………………………………. 50

 

3-3- نحوه اجرای آزمون………………………………………………………………………………………………………. 51

 

3-4- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………………………… 51

 

 عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل چهارم: یافته‌ها

 

4-1- یافته­های توصیفی متغیرهای مورد پژوهش……………………………………………………………… 53

 

4-2- یافته های مربوط به سئوالات پژوهش………………………………………………………………………. 54

 

4-2-1- رابطه سرمایه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی با خودکارآمدیو رضایت از زندگی……. 54

 

4-2-2- پیش‌بینی خودکارآمدی بر اساس سرمایه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی….. 55

 

4-2-3- پیش‌بینی رضایت از زندگی بر اساس سرمایه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی……………… 58

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

 

5-1- بحث و بررسی یافته­های پژوهش………………………………………………………………………………. 60

 

 

5-2-کاربردهای نظری و عملی…………………………………………………………………………………………….. 68

 

5-3- محدودیت های تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 70

 

5-4- پیشنهادهای تحقیق……………………………………………………………………………………………………. 71

 

 فهرست منابع و مآخذ

 

منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………………………. 72

 

منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………….. 77

 

کلیات

 

زندگی هر انسان از باورها، هیجان‌ها و عواطف او ساخته شده است. فرایندهای شناختی و هیجانی در جای‌جای زندگی، بر عملکرد انسان تأثیر می‌گذارند. باورهای خودکارآمدی[1] از مفاهیمی هستند که همواره توجه روان‌شناسان را به خود جلب کرده‌اند و در ابعاد گوناگون زندگی انسان متجلی می‌شوند. برای نخستین بار بندورا[2] (1977)، مفهوم خودکارآمدی را به ادبیات روان‌شناسی وارد کرد. خودكارآمدی از مفاهیم مهم در نظریه­ی شناختی-اجتماعی بندورا است‌ (باسول[3]، 2010). ‌در نظریه‌ی شناختی-‌‌اجتماعی خود‌کارآمدی عبارت از احساس شایستگی، کفایت و قابلیت در کنارآمدن با زندگی است (شولدز و شولدز[4]، 1998). بندورا خودکارآمدی را یکی از فرایندهای شناختی می‌داند که ما از طریق آن بسیاری از رفتارهای اجتماعی خود و بسیاری از ویژگی‌های شخصی را گسترش می‌دهیم. رفتارهای اشخاص به این بستگی دارد که خود باور داشته باشند که می‌توانند عمل خاصی را با موفقیت به انجام برسانند (بندورا، 1977؛ ترجمه ماهر، 1372). باورهای فرد نسبت به توانایی‌های خود بر رفتار به شیوه‌های مختلف، از جمله بر انتخاب‌های آن‌ها تأثیر مثبت می‌گذارد و باعث می‌شود که فرد جریان عمل را دنبال یا قطع کند (آب‌نیکی، 1385). خودکارآمدی بالا موفقیت و زندگی شخصی انسان را از طرق بسیار، غنی می‌کند (پرسکیوا، بوتا و پاپاگیانی[5]، 2008)، پژوهش‌های انجام شده، نشان می‌دهند که خودکارآمدی در شکل دهی به رفتار فردی و دستیابی موفق به اهداف نقش قدرتمندی دارد (استیس[6] و همکاران، 2006). 

 

    از نظر بندورا، خودکارآمدی تنها زمانی بر کارکرد تأثیر می‌گذارد که شخص، مهارت‌های لازم را برای انجام کاری ویژه دارا باشد و برای انجام آن کار به­ اندازه‌ی کافی برانگیخته شود (فراری 1991، به نقل از پاجارس[7]، 1996). خودکارآمدی به عنوان یکی از مفاهیم محوری در مبحث شناختی­- اجتماعی، کانون توجه بسیاری از متخصصان تعلیم و تربیت می­باشد و سهم مهمی در روانشناسی تربیتی دارد، چرا که باور افراد از توانمندی­ها و شایستگی­هایشان و همچنین تفکر، استدلال و تفسیر آنان هنگام مواجه شدن با مسائل و موقعیّت­ها، جنبه­های مختلف زندگی آنان را تحت الشعاع قرار می­دهد (نیکنام، 1390).

 

    از دیدگاه پاستورلی و همکاران (2001)، خودکارآمدی سازه­ای چند بعدی است و باید در زمینه­های مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد. خودکارآمدی به توان فرد در رویارویی با مسائل برای رسیدن به اهداف و موفقیت او اشاره دارد.

 

تحقیقات نشان داده­اند که خودکارآمدی بیشتر از این که تحت تأثیر ویژگی‌های هوش و توان­ یادگیری دانش‌آموزان باشد، تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی از جمله باور داشتن خود (اعتماد به نفس)، تلاشگر بودن و تسلیم نشدن (خودباوری)، وارسی علل عدم موفقیت به هنگام ناکامی (خودسنجی)، آرایش جدید مقدمات و روش‌های اجتماعی رسیدن به هدف (خودتنظیمی) و تحت کنترل درآوردن تکانه‌ها (خودرهبری)، قرار دارد. این عوامل در برخی از دانش‌آموزان حتی بیشتر از توان یادگیری موجب پیشرفت آنها می‌شود (بهرامی، 1386؛ به نقل از پور جعفردوست، 1386).

 

ارتباط خودکارآمدی با بافت اجتماعی، انکارناپذیر است. به بیان لینن‌برینک و پینتریچ[8] (2003)، خودکارآمدی به عنوان قضاوت فرد درباره توانایی انجام یک فعالیت خاص، تحت تأثیر تفاوت‌های درون فردی و محیطی قرار دارد؛ به طوری که برای تکالیف یکسان، ادراک خودکارآمدی افراد با توجه به بافت محیطی، متفاوت است. بنابراین، خودکارآمدی می‌تواند با انواع مختلف سرمایه (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) رابطه منطقی و نزدیکی داشته باشد. با توجه به پیشینه­ی موجود، این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته است و بر همین اساس پژوهش حاضر تلاش کرده است رابطۀ خودکارآمدی را با انواع مختلف سرمایه (فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی[9]) بررسی کند تا در جهت پیوند مفاهیم جامعه­شناختی با مفاهیم روان­شناختی و ارائه‌ی دید سیستمی به مفاهیم یادشده گام کوچکی برداشته باشد. در عین حال، یادکرد این نکته بایسته است که تمام سرمایه­های زندگی انسان، اگر در او احساس رضایت درونی ایجاد نکنند، از کارکرد اصلی خود دور مانده‌اند. بنابراین، دیگر متغیر این پژوهش، که به عنوان یکی از پیامدهای  سرمایه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی محسوب می­­شود، «رضایت از زندگی[10]» است.  

 

رضایت از زندگی بیانگر نگرش مثبت فرد نسبت به جهانی است که در آن زندگی می‌کند. اینگلهارت[11] (1998) مفهوم رضایت را این گونه تعریف می‌نماید: احساس رضایت از بازتاب توازن میان آرزوهای شخصی و وضعیت عینی فردی به وجود می‌آید.

 

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

 

2-1. مبانی نظری……………………………………………………………………………………………………. 11

 

2-1-1. مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 11

 

2-1-2. تولید علم…………………………………………………………………………………………………. 11

 

2-1-3. شاخص های کمی و کیفی علم………………………………………………………………….. 12

 

2-1-3-1. استناد…………………………………………………………………………………………………………. 12

 

2-1-3-2. انواع استناد در مطالعات تحلیل استنادی………………………………………………………………….. 14

 

2-1-4. رفتار استنادی…………………………………………………………………………………………………. 15

 

2-1-4-1. نظریه‌های رفتار استنادی…………………………………………………………………… 16

 

2-1-4-1-1. نظریه هنجاری استناد …………………………………………………………………………….. 17

 

2-1-4-1-2 . رهیافت ساختار اجتماعی رفتار استنادی……………………………………….. 18

 

2-1-4-1-3. نظریه چند بعدی استناد……………………………………………………………….. 19

 

2-1-4-1-4. سایر تحلیل ها………………………………………………………………………………… 21

 

2-1-5. پیچیدگی انگیزه های استناد……………………………………………………………….. 22

 

2-1-6. انگیزه های عدم استناد…………………………………………………………………………… 23

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

2-1-7. روش‌های بررسی انگیزه‌های استناد……………………………………………………….. 24

 

2-1-7-1. بررسی رفتاراستنادی بر اساس میزان استفاده ازمنابع مورد استناد……………………….. 27

 

2-1-8. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………. 30

 

2-2. پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 32

 

2-2-1. مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 32

 

2-2-2. تولید علم در ایران……………………………………………………………………………………. 33

 

2-2-2-1. اثرگذاری علم ایران……………………………………………………………………. 35

 

2-2-2-2. تولید علم ایران در حوزه شیمی……………………………………………………………. 36

 

2-2-2-2-1. اثرگذاری مقالات ایران درحوزه شیمی……………………………………………….. 38

 

2-2-3. ارزش استنادها به آثارایرانی به طور كلی و در حوزه شیمی ………………………… 39

 

2-2-4. بررسی ارزش استنادها درجهان…………………………………………………………………… 40

 

2-2-4-1. سنجش ارزش استنادی بر پایه نوع استناد………………………………………… 40

 

2-2-4-2.  سنجش ارزش استنادی بر پایه جایگاه استناد …………………………………… 44

 

2-2-4-3. سنجش ارزش استنادی بر پایه بسامد متنی استناد…………………………….. 47

 

2-2-5. بررسی انگیزه های استناد……………………………………………………………………………. 48

 

2-2-6. بررسی انگیزه‌‌های عدم استناد…………………………………………………………. 49

 

2-2-7. خود استنادی………………………………………………………………………………………….. 49

 

2-2-8. نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 51

 

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

 

3-1. مقدمه………………………………………………………………………………………….. 55

 

3-2. روش پژوهش……………………………………………………………………………………….. 55

 

3-3. جامعه پژوهش …………………………………………………………………………………… 55

 

3-4.  منبع و ابزار گردآوری داده ها………………………………………………………….. 56

 

3-5. روش گردآوری داده ها……………………………………………………………………. 57

 

3-5-1. تولیدات علمی ایران…………………………………………………………………… 57

 

3-5-2. استنادها به مقالات ایران………………………………………………………….. 57

 

3-6 . تعاریف  عملیاتی……………………………………………………………………………… 58

 

3-7. ابزار تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………………. 60

 

3-8. روش تجزیه وتحلیل داده‌ها………………………………………………………… 60

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

3-8-1 . روش محاسبه شاخص‌ها……………………………………………………………………. 60

 

3-8-1-1. شاخص بسامد متنی استناد …………………………………………………………… 60

 

3-8-1-2. شاخص سهم استناد متنی……………………………………………………………. 61

 

3-8-1-3. شاخص جایگاه استنادی ……………………………………………………….. 61

 

3-8-1-3-1. ارزش‌گذاری مقالات بر اساس شاخص جایگاه استنادی…………………… 62

 

3-8-1-4. ضریب تاثیر مجلات استنادكننده ………………………………………………….. 63

 

3-8-1-5. كنترل متغیر خوداستنادی در نتایج پژوهش …………………………………… 63

 

 

فصل چهارم: یافته ها

 

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………………. 65

 

4-2. یافته های توصیفی………………………………………………………………… 65

 

4-3.  بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و بسامد متنی استناد ……………………….. 67

 

4-4. وضعیت سهم استناد متنی مقالات ایرانی حوزه شیمی ……………………….. 69

 

4-5. بررسی رابطه‌ی میان فراوانی استناد و سهم استناد متنی……………………………. 70

 

4-6.  وضعیت مقالات ایرانی به لحاظ شاخص جایگاه  استنادی……………………………. 70

 

4-7. بررسی رابطه‌ی بین فراوانی استناد و ارزش جایگاهی استناد ……………………….. 73

 

4-8.  بررسی رابطه‌ی بین بسامد متنی استناد و ارزش جایگاهی استناد………………….. 74

 

4-9. مقالات برتر…………………………………………………………………………… 75

 

4-9-1. رتبه بندی مقالات برتر به لحاظ سهم استناد متنی…………………………… 75

 

4-9-1-1. رتبه بندی نویسندگان ایرانی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی ……………………….. 77

 

4-9-2 . برترین مقالات به لحاظ شاخص استناد ………………………………………. 79

 

4-12-3. برترین مقالات به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد……………………. 81

 

4-9-3-1. نویسندگان برتر به لحاظ شاخص بسامد متنی استناد…………… 83

 

4-9-4. مقالات برتر به لحاظ شاخص جایگاهی استناد…………………………………….. 84

 

4-9-5. برترین مقالات در چهار شاخص مورد بررسی……………………………………. 86

 

4-10. رابطه میان ارزش سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده        88

 

4-11. رابطه میان جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات

 

استناد كننده ………………………………………………………………………… 88

 

4-12. رابطه میان فراوانی استناد مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد كننده …………… 89

 

عنوان                                                                                              صفحه

 

فصل پنجم: بحث،نتیجه گیری و پیشنهادات

 

5-1. مقدمه…………………………………………………………………… 91

 

5-2. آیا رابطه معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات شیمیدانان ایرانی و بسامد متنی استناد آنها وجود دارد؟      91

 

5-3. وضعیت مقالات ایرانی حوزه شیمی به لحاظ شاخص سهم استناد متنی چگونه است؟.. 94

 

5-4. آیا رابطه معنی داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و سهم استناد‌ متنی آنها وجود دارد؟          97

 

5-5. فراوانی استناد به مقالات ایرانی به لحاظ ارزش جایگاه استنادی آنها چگونه است؟………. 98

 

5-6. آیا رابطه  معنی‌داری میان فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟     102

 

5-7. آیا رابطه  معنی‌داری میان بسامد متنی استناد به مقالات ایرانی و ارزش جایگاه استنادی آنها وجود دارد؟         104

 

5-8. برترین مقالات ایران در شاخص های مورد بررسی این پژوهش کدامند؟……………………….. 105

 

5-9. آیا رابطه معنی‌داری بین سهم استناد متنی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟         107

 

5-10. آیا رابطه معنی‌داری بین ارزش جایگاه استنادی مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟  108

 

5-11. آیا رابطه معناداری بین فراوانی استناد به مقالات ایرانی و ضریب تاثیر مجلات استناد کننده به آنها وجود دارد؟ 109

 

5-12. نتیجه گیری…………………………………………………….. 111

 

5-13. پیشنهادهای كاربردی……………………………………………. 113

 

5-14. پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آینده………………………………………….. 114

 

منابع و مآخذ

 

منابع فارسی…………………………………………………. 116

 

منابع انگلیسی   119

 

کلیات

 

عصاره اندیشه و نگرش محققین یا حاصل یافته‌های پژوهشی آنان در قالب کتاب یا مقاله مجلات به ظهور می‌رسد. در سال‌های اخیر در نمایه‌های استنادی معتبر، شاخص مقالات ایران به لحاظ کمی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است اما این شاخص کیفیت و اثر گذاری مقالات را نشان نمی‌دهد.

 

موسسه تامسون رویترز (آی.اس.آی.سابق) شاخص‌هایی مانند شمار استنادها، ضریب تأثیر و درصد مدارک استناد شده را برای نشان دادن جنبه‌های مختلف اعتبار مقالات علمی به کار می‌برد. میزان استناد به عنوان شاخص پایه معرفی شده است و اثرگذاری مقاله با آن سنجیده می‌شود. با این حال، شمار استنادها نمی‌تواند به طور مطلق برای سنجش اعتبار آثار به کار رود زیرا انگیزه‌های متفاوتی در استناد یا عدم استناد به یک مقاله دخیل هستند.

 

 همچنین شرایط اجتماعی، نوع مخاطبان، دامنه و هدف نوشته، نوع رشته موضوعی، مشکلات زبانی و غیره می‌تواند رفتار استنادی نویسندگان را تحت تاثیر قرار دهد (حری و شاهبداغی،1383). تحلیل انگیزه‌‌های استنادی با استفاده از روش‌های مصاحبه و پرسشنامه به دلیل ذهنی بودن و داوری فردی تحلیل گر، از فردی به فرد دیگر ممكن است به نتایج متفاوتی منجر شود. لذا بررسی این انگیزه‌ها با استفاده از روش‌های تحلیل محتوا و تحلیل بافتار مورد توجه محققین قرار گرفت. روش تحلیل بافتار، سنجه‌ای عینی‌تر را در اختیار محقق قرار می‌دهد. در روش تحلیل بافتار، نمی‌توان به همه استناد‌ها ارزشی برابر داد. از معیارهایی که در این روش می‌تواند ما را در تعیین ارزش استنادها و در نتیجه تعیین اعتبار مقالات استناد ‌شونده کمک کند، نوع استناد، جایگاه استناد در مقاله استناد کننده و بسامد متنی استناد آنها است. کاربرد این سه معیار در تعیین ارزش استنادها بر این پیش ‌فرض استوار است که استنادی که به تایید محتوا، روش و نتایج مقاله مورد استناد می‌پردازد نشان‌دهنده اهمیت و ربط موضوعی مقاله مورد استناد می‌باشد و استناد‌هایی که سهم عمده‌ای در یک مقاله دارند در بخش های بحث، روش و نتیجه گیری مقاله به دفعات مورد استفاده قرار می گیرند، در حالی‌که استنادی که فقط جنبه آگاهی‌بخشی دارد تنها در بخش مقدمه یا پیشینه مورد اشاره قرار می‌گیرد (بورمن و دانیل،2008. هو، لی و نیو،2011 ). همچنین مقاله‌ای که اثرگذاری بیشتری بر استناد‌گر دارد، به احتمال، به دفعات در آن متن مورد استناد قرار می‌‌گیرد.

 

 بنابراین با توجه به آن که استناد نمی‌تواند به تنهایی معرف اعتبار اثر باشد لازم است ازشاخص‌های  دیگری مانند بسامد متنی استناد و جایگاه استناد برای مطالعه جنبه‌های كیفی این شاخص استفاده نمود. با ارزش‌گذاری استنادها به این روش می‌توان به ابداع و آزمون شاخص‌های جدیدی پرداخت كه به متخصصان علم سنجی در ارزیابی عادلانه‌تر و به دور از قضاوت‌های شخصی كمك می‌كند.

 

 از سوی دیگر، با توجه به اینکه با استفاده از این شاخص‌ها می‌توان مقالات مشابه را از لحاظ موضوعی شناسایی کرد، می‌توان در بازیابی اطلاعات از این شاخص‌ها استفاده نمود. آشكار است کاربرد این شاخص‌ها بازیابی مقالات را کاهش می‌دهد اما دقت جستجو بالا رفته و به بازیابی مقالات مرتبط‌تر خواهد انجامید (هرلچ،1978).

 

1-2-بیان مساله

 

رشد روزافزون تولید علم ایران و استناد به آنها در دو دهه اخیر توسعه علمی ایران را نوید داده است. با این حال، بسیاری از صاحب‌نظران ایرانی بر این باورند که از آنجا که سنجه‌های کمی نمی‌تواند نمایانگر کیفیت علم و توسعه علمی باشد، نباید در ارزیابی پژوهش‌ها به کار گرفته شوند (برای نمونه داوری اردکانی(1386؛ یلپانی،1387الف و ب). به این ترتیب، کاربرد سنجه‌ها و روش‌های کمی علم سنجی در ارزیابی محققان کشور مورد سوال قرار گرفته است. با توجه به آن که روش‌های کیفی مانند ارزیابی بوسیله داوران، فرایندی بسیار هزینه بر، طولانی و در برخی موارد ذهنی است، محققان علم سنجی بر آن هستند تا با رفع کاستی‌های سنجه‌های کمی موجود، به سنجه‌هایی هر چه کیفی‌تر دست یابند.

 

یکی از ویژگی‌هایی که می‌تواند در ارزیابی سطح کیفی استنادها به کار گرفته شود، جایگاه رویداد استناد است. ارزش هر استناد می‌تواند با توجه به جایگاه آن متفاوت باشد. استنادهایی که در ارکان اصلی و مهم مقاله مورد استفاده قرار می‌گیرند مانند استنادهای روش‌شناختییا استناد مقایسه ای(در بخش بحث و نتیجه گیری) ارزش بسیار بالاتری دارند (كانو،1989). در مقابل، استنادهای مفهومی که به هدف تبیین یا تعریف یک مفهوم یا صرفا آگاهی‌رسانی درباره ادبیات رشته صورت گرفته‌اند و در بخش‌های نسبتا کم‌اهمیت‌تر تحقیق مانند پیشینه و مقدمه رخ داده اند، ارزش پایینی دارند (تنگ و سیفر،2008). بنابراین، جایگاه استناد می‌تواند نشانگر عمق استفاده از منبع مورد استناد و میزان اثرگذاری آن بر اثر و در نهایت بر پیشبرد علم باشد. علاوه بر این، بسامد متنی استناد نیز می‌تواند بیانگر گستره استفاده از یک اثر در مدرک استناد‌کننده بوده و گوشه‌ای دیگر از ارزش استناد را بازتاب دهد. آشکار است که مقالاتی که از بسامد متنی استناد برابری برخوردار باشند، با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. زیرا ممکن است در مقالاتی با اندازه، موضوع و نوع متفاوت مورد استناد قرار گرفته باشند که همه این عوامل بر پتانسیل ارجاع مقاله استنادکننده تاثیرگذار است.  بنابراین لازم است بسامد متنی استناد بر اساس پتانسیل ارجاع مقاله به هنجار شود. در این پژوهش، برای نخستین بار سهم استناد متنی، که عبارت است از نسبت بسامد متنی مقاله استناد شونده به پتانسیل ارجاع متنی مقاله استنادکننده، به عنوان شاخصی جهت تعیین ارزش استنادی مقالات ایرانی معرفی و محاسبه می‌شود.

 

از این رو، در پژوهش حاضر استنادها به مقالات ایرانی در حوزه شیمی بر اساس سه شاخص جایگاه استنادی، بسامد متنی استناد و سهم استناد متنی ارزش‌گذاری گردیده و اعتبار مقالات ایرانی بر پایه آنها مورد سنجش قرار خواهد گرفت. بدلیل اشتهار نویسندگان ایرانی به بالا بودن خوداستنادی در مقالات (جوكار،گل‌تاجی، 1389؛كوشا، طباطبایی، 1388؛ مردانی، نیك كار،1388؛ قانع، 1388)، در این پژوهش تحلیل شاخص‌ها قبل و بعد از حذف خود استنادی محاسبه گردیده تا  تاثیر این عامل بر نتایج تا حدودی کنترل گردد.

 

همچنین، رابطه بین فراوانی استنادها و استنادهای ارزش‌گذاری شده مورد مطالعه قرار خواهد گرفت تا روشن شود آیا مقدار مطلق استنادها می‌تواند ارزش استنادی مقالات را پیش‌بینی کند. رابطه ضریب تاثیر مجلات استنادکننده از یک سو و بسامد متنی استناد و جایگاه استنادی مقالات استناد‌شونده نیز از سوی دیگر، بررسی خواهند شد تا روشن شود آیا مقالاتی که ارزش استنادی بالاتری دریافت داشته‌اند، در مجلات معتبرتر مورد استناد قرار گرفته‌اند.

 

1-3.  ضرورت و اهمیت پژوهش