. 37

 

.. 39

 

.. 40

 

.. 41

 

. 48

 

  49

 

.. 49

 

.. 49

 

. 51

 

.. 57

 

59

 

… 59

 

60

 

.. 62

 

… 64

 

… 66

 

  70

 

71

 

               فطرت… 72

 

. 87

 

88

 

97

 

   111

 

… 112

 

… 112

 

… 112

 

. 114

 

. 120

 

. 120

 

.. 125

 

… 135

 

. 135

 

… 135

 

.. 143

 

… 143

 

… 147

 

… 156

 

… 157

 

… 158

 

.. 160

 

… 161

 

… 161

 

… 166

 

. 169

 

.. 172

 

. 173

 

.. 176

 

… 178

 

… 178

 

… 179

 

3) .. 181

 

4) . 182

 

… 191

 

 

.. 192

 

… 192

 

… 192

 

… 193

 

194

 

… 195

 

… 196

 

… 196

 

… 197

 

.. 197

 

.. 205

 

. 209

 

  214

 

215

 

.. 216

 

  223

 

  225

 

  225

 

. 227

 

230

 

  233

 

.. 234

 

… 239

 

. 239

 

240

 

   241

 

3) .. 242

 

.. 243

 

. 245

 

               2) وظایف و اختیارات حکومت اسلامی.. 248

 

  256

 

. 257

 

.. 259

 

.. 261

 

.. 263

 

.. 265

 

.. 265

 

.. 270

 

  277

 

. 277

 

.. 278

 

.. 280

 

3) 285

 

4) . 291

 

5) … 295

 

  302

 

  305

 

… 305

 

2) 307

 

311

 

نتیجه گیری.. 316

 

منابع. 320

 

 

 

 بخش نخست: کلیات

 

 

 

  فصل نخست: مقدمه و تبیین نمایه کلی پژوهش

 

 

 

مقدمه

 

بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم. اذا جاء نصر الله و الفتح. و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا. فسبح بحمد ربک و استغفره انه کان توابا.

 

اللهم لا حول لنا الا بقوتک ولا قوه لنا الا بعونک فایدنا بتوفیقک و سددنا بتسدیدک و اعم ابصار قلوبنا عما خالف محبتک و لا تجعل لشیء من جوارحنا نفوذا فی معصیتک فصل علی محمد و آله.

 

رساله پیش رو با عنوان «راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر گفتمان مهدویت»، به منظور بررسی نسبت میان «شریعت مقدس اسلام»، «فرهنگ جامعه اسلامی» و «اقتضائات جامعه مهدوی» در دستور کار قرار گرفت و در جریان این پژوهش، ضرورت نهادینه کردن فرهنگ آرمانی اسلام در جامعه و تاثیر این مهم در استحکام پایه های حاکمیت سیاسی اسلام در عصر غیبت و نیز نقش آن در تمهید شرایط ظهور منجی عالم بشریت ارواحنا فداه به موضع فحص و بررسی نهاده شد.

 

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یگانه پرچمدار حاکمیت تشیع در عصر حاضر که بی شباهت به عصر آخر الزمان نیست، نقش و اهمیت ویژه ای در تحقق اهداف آرمانی شیعه دارد. بدیهی است این اهداف آرمانی که ریشه در معارف حقه اسلام و آموزه های اصیل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد، تحت ولایت، زعامت و درایت «فقیه جامع الشرایط» و نیز رهنمودهای علمای ربانی و عرفای الهی کیان اسلامی پیگیری می شود. در این راستا باید متذکر شد که اهداف آرمانی و آموزه های ربانی در اعماق خود با حقیقت و واقعیت پیوندی ژرف و ظریف دارد که نیل به ژرفای این حقایق جز از راه سیر انفسی و آفاقی بسی سخت و دشوار خواهد بود و لازمه آن نیز حرکت زیر لوای پیران طریق و حکیمان رشید است تا از رهگذر آن حقایق الهیه درونی افراد شود و فهمی عمیق نسبت به معارف دین برای آحاد حاصل آید و در پرتو آن، ایمان عمیق و خلق کریم در قلب آحاد مستقر شود و زمینه برای تجلی فرهنگ آرمانی اسلام مهیا گردد.

 

در این رساله اصل بر آن است که فرهنگ اسلام در شکل آرمانی خود زمانی بر جامعه مستولی می شود که اعمال آحاد مسلمین از حدود الهی تجاوز نکند و مکارم اخلاق در سطح گسترده به صورت نهادی شده در جامعه عینیت یابد و به تبع آن مطالبات حضرت حق ـ عز اسمه ـ به مطالبات مردمی مبدل شود. بدیهی است در شرایطی که زمامداران صالح مسلمان، زمام امور حاکمیتی را به دست دارند و به دنبال عینیت بخشیدن به مطالبات الهی هستند، تبدیل شدن مطالبات ذات اقدس الهی به مطالبات مردمی (این امر نتیجه پروسه نهادینه کردن شکل صحیح فرهنگ اسلامی در جامعه خواهد بود)، پیکره امت و امامت را به پیکره ای واحد و منسجم مبدل کرده و میان دو روی سکه سیاست که «مردم» اند و «حاکمیت» پیوندی ناگسستنی برقرار می کند. پس دور از حقیقت نیست که نهادینه شدن شکل صحیح «فرهنگ اسلام» در جامعه را به مثابه عنصری اساسی تلقی کنیم که تحقق آن در جامعه به اصلاح مناسبات «مردم ـ مردم»، «مردم ـ حاکمیت» و «حاکمیت ـ مردم» منجر شود و انسجام ملی و ثبات سیاسی را نتیجه دهد.

 

از سوی دیگر باید تاکید کرد که یکی از کارویژه های اساسی حکومت اسلامی در نظام ولایی شیعی، تنظیم رابطه معنوی ولایت محور میان حاکمیت و آحاد ملت است. (ضرورت ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم در عقیده و رفتار) بر این اساس می توان مدعی شد، این مهم نیز جز از طریق نهادینه کردن فرهنگ اسلامی (اسلام ناب محمدی) در جامعه و تربیت نفوس متقی، مهذب و متکامل میسر نمی باشد. بدیهی است تحصیل توفیق در این زمینه نیازمند اراده دستگاه حاکمیت و نظام سیاسی است که با نگاهی فعال و پویا به پدیده فرهنگ، آن را به گونه ای سامان بخشد که از طرفی موجب تعالی و تکامل فرهنگ دین بنیاد شود و از طرف دیگر فرهنگ تکامل یافته موجب استحکام پایه های اقتدار ملی و برقراری پیوند حداکثری میان حاکمیت و مردم گردد. از این حیث تحقق هدف مذکور مستلزم اتخاذ راهبرد فرهنگی ـ سیاسی از سوی دستگاه حاکمیت است تا از رهگذر آن زمینه های لازم برای اصلاح و بهسازی حداکثری در دو حوزه: 1) مناسبات میان حاکمیت و مردم (جامعه با حاکمیت) و 2) مناسبات فردی – اجتماعی در جامعه (مناسبات جامعه با خود) فراهم آید. ضمنا متذکر می شود در رساله پیش رو جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) به مثابه هدف غایی مورد توجه بوده و حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) معرفی خواهد شد و افق مهدویت در این حوزه مورد تاکید است.

 

مطالبات آرمانی مذکور در شرایطی بیان می شود که ما به این مسئله اذعان داریم که با وجود اینکه انقلاب اسلامی ایران پدیده ای ذاتا فرهنگی ـ سیاسی بوده، به نظر می رسد پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران تداوم بعد فرهنگی آن برای تحقق جامعه آرمانی شیعی تا حد زیادی مغفول واقع شده و یا در مسیر صحیح و کارشناسی شده هدایت نشده است. این در حالی است که طی این سال ها بر بعد سیاسی انقلاب بیشتر پای فشرده شده است. در همین راستا باید متذکر شد بازتاب عملکرد دستگاه های فرهنگی در طول 30 سال گذشته بیانگر آن است که وضعیت مناسبات فردی ـ اجتماعی جامعه کنونی ما فاصله ای چشمگیر با جامعه مطلوب و ایده آل شیعی دارد و از سوی دیگر هجمه های نرم فرهنگی و رویارویی نامتناسب و نامتقارن نهادهای فرهنگی داخلی با این هجمه ها همواره بر این فاصله چشمگیر می افزاید و این رویارویی خطیر این اصل را بر ما مسلم می کند که بهینه سازی اوضاع کنونی نیازمند تبیین ساختارهای فرهنگی کار آمد است که این ساختار باید با افق مهدویت و آرمان شهر اسلامی قابل انطباق باشد.

 

با این وصف نگارنده معتقد است تحصیل توفیق در بعد سیاسی ارتباطی تنگاتنگ با کسب موفقیت های روز افزون در حوزه فرهنگ و نهادینه سازی بنیادهای فرهنگ دینی در بستر جامعه دارد. چه، یکی از کارویژه های اساسی و مهم حکومت اسلامی بسط فرهنگ و اندیشه اسلامی در جامعه است. به همین منظور وجود نگاه راهبردی به این دو حوزه از سوی حاکمیت اسلامی عصر غیبت ضرورتی انکارناپذیر است و در حاکمیت سیاسی شیعی تمام جهت گیری ها باید با توجه به آرمان مهدویت صورت پذیرد. بنابر این پیشینه تحقیق حاضر، ناظر بر تمام پژوهش های حوزه مهدویت است که در این میان غیر از شیعیان بسیاری از بزرگان و علمای اهل سنت نیز در این باب آثاری بر جای گذاشته اند و طی سال های اخیر این پژوهش ها وجه پویاتری به خود گرفته است. برگزاری همایش های بین المللی مهدویت طی سالیان اخیر شاهد بر این مدعا است که طی آن پژوهش هایی در باب «زمینه سازی ظهور»، «وظایف دولت زمینه ساز»، «مهدویت و رسانه» و … مورد بررسی قرار گرفته اند و در سال های آتی نیز این محورها پیگیری خواهند شد. بر این اساس، فضای گفتمانی برای طرح موضوع این رساله تا حدود زیادی فراهم بوده و بلکه پرداختن به آن را می توان امری ضروری تلقی کرد چراکه به نظر می رسد نوع نگاه حاکمیت شیعی به حوزه فرهنگ و سیاست باید ملهم از آرمان مهدویت باشد و این مسئله را می توان یکی از نیازهای تئوریک کشور دانست.

 

بر این مبنا رساله حاضر کوشش می کند این کارویژه را در چارچوب سیاست های جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار دهد؛ امید که بتواند برای متولیان سیاستگذاری در این عرصه مفید واقع شود.

 

در این مجال با توجه به توضیحات ارائه شده در بالا و همچنین برای روشن تر شدن فضای گفتمانی پژوهش حاضر، در زیر به طرح سوال اصلی و سوالات پیرامونی و بیان فرضیه اصلی و فرضیات پیرامونی می پردازیم.

 

این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال اصلی است که رویکرد سیاسی مطلوب به حاکمیت، جامعه و فرهنگ در جهت گذار از وضع موجود (جامعه و حکومت فعلی) به وضع مطلوب (جامعه و حکومت مهدوی) چه اقتضائاتی در طراحی راهبرد فرهنگی سیاسی مطلوب دارد؟

 

و به تبع آن سوالاتی از قبیل:

 

1) فرهنگ اسلامی در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران چه جایگاهی دارد؟

 

2) حاکمیت اسلامی در عصر غیبت از چه جایگاهی برخوردار است؟

 

3) اهداف و کارویژه های حکومت اسلامی در عصرغیبت چیست؟

 

4) حاکمیت سیاسی جهت نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه از چه ابزارهایی می تواند استفاده کند؟

 

در طرح اولیه تحقیق برای سوالات مذکور پاسخ های ابتدایی در قالب فرضیه های تحقیق بیان شد به این ترتیب که در پاسخ به سوال اصلی، این فرضیه اصلی ایراد شد که ایجاد جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) مستلزم تحقق نظام سیاسی ـ اجتماعی متکامل شیعی است که در  شکل ایده آل این نظام، میان امام معصوم علیه السلام به عنوان ولی علی الاطلاق و مامومین به مثابه امت اسلامی، سنخیت و همگونی بنیادی وجود دارد. بر این اساس بدیهی است که در عصر غیبت این مهم (ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم) می تواند از مجرای اراده حاکمیت اسلامی محقق شود تا از این راه بستر های لازم برای پذیرش ولایت کلیه الهیه ـ که در وجود مقدس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف متجلی است ـ از جانب مردم فراهم شود. از این رو توجه به گفتمان مهدویت در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با رویکردهای ذکر شده اهمیتی مضاعف می یابد.

 

همچنین در طرح تحقیق پاسخ هایی برای سوالات فرعی در نظر گرفته شد که در اینجا با رعایت ترتیب و توالی آن ها تحت عنوان فرضیه های فرعی تحقیق مورد اشاره قرار می گیرد:

 

1) فرهنگ اسلامی از یک سو به مثابه منشا و خاستگاه راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران است و از سوی دیگر اجرای راهبرد فرهنگی ـ سیاسی، نهادینه شدن فرهنگ اسلامی در جامعه را در پی خواهد داشت.

 

2) حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) محسوب می شود که در این راستا باید تمام ظرفیت های مادی و معنوی خود را برای تحقق جامعه آرمانی شیعه بسیج کند.

 

3) توجه به مقوله تربیت دینی آحاد ملت و نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه، از کاروی‍‍‍‍‍ژه های اصلی حکومت اسلامی در عصر غیبت است.

 

4) از میان نهادهای فرهنگی موجود در کشور، نهاد تعلیمی ـ تربیتی (نظام آموزش و پرورش) ابزاری مناسب، سریع و زود بازده جهت برقراری ارتباط پایدار و فراگیر میان حکومت و بدنه جامعه است که از طریق ایجاد اصلاحات ساختاری در آن و طراحی نظام تعلیمی ـ تربیتی نوین می توان تا حدود زیادی فرهنگ اسلامی را در جامعه نهادینه کرد.

 

همچنانکه ملاحظه می شود ایده اولیه این رساله با هدف حرکت در جهت ایجاد یک نظام سیاسی ـ اجتماعی متعالی شیعی در مقام طرح و تبیین قرار گرفته و از این حیث رساله وجه کاربردی دارد اما از سوی دیگر باید توجه داشت که ترسیم وجه متعالی نظام سیاسی ـ اجتماعی شیعی نیازمند باریک بینی و مداقه در باب مسایل نظری و اعتقادی است. در این میان با عنایت به رویکرد اصلی رساله، توجه به مبانی انسان شناسی اسلامی و نیز مبانی اندیشه های ولایی تشیع و طرح مسایل نظری پیرامون گفتمان مهدویت از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از این منظر رساله وجه نظری دارد.

 

بنابراین پژوهش حاضر در 5 بخش اصلی تدوین شده است که عبارتند از:

 

الف) کلیات

 

در این بخش مطابق عرف کارهای تحقیقی ـ پژوهشی به تعریف و تبیین مفاهیم به کار رفته در عنوان رساله پرداخته شده است که در سایه آن نمایه و صورت بندی گفتمانی رساله تا حدودی روشن شده است.

 

ب) بنیادهای معرفتی انسان شناسانه در اسلام

 

در این بخش مبانی انسان شناختی در اسلام و قرآن تشریح و عوامل تاثیر گذار در سیر تکاملی انسان که منجر به ایجاد سنخیت و همگونی میان امام و ماموم ـ در نظام ولایی شیعه ـ می شود تبیین خواهد شد.

 

ج) بنیادهای معرفتی ولایت در اندیشه تشیع و ارتباط آن با مقوله مهدویت

 

1- مساجد.. 26

 

2- حوزه‌های علمیه.. 27

 

3- دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی.. 27

 

گفتار چهارم: ساختار جامعه روحانیت مبارز. 28

 

دبیر کل.. 28

 

اعضای شورای مرکزی.. 29

 

گفتار اول. 33

 

گفتار دوم: جامعه روحانیت مبارز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی. 40

 

شرایط و مقتضیات استمرار فعالیت جامعه بعد از انقلاب.. 40

 

بهره اول: تأسیس حزب جمهوری اسلامی و فعالیت تحت‌الشعاع آن   41

 

گفتار سوم: مبانی فکری جامعه روحانیت مبارز. 50

 

1- جامعه اسلام.. 50

 

2- وحدت دین و سیاست (نفی سکولاریزم).. 50

 

3- نظام ولایی.. 51

 

4- ولایت مطلقه فقیه.. 52

 

5- دفاع از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران.. 53

 

ادامه فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

6- پیروی از خط امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای.. 54

 

7- ستیز با استبداد و استکبار.. 55

 

8- دفاع از مظلومان جهان بویژه مردم فلسطین.. 56

 

9- دفاع از استقلال و تمامیت ارضی.. 57

 

10- مردم سالاری دینی.. 58

 

11- نفی سوسیالیزم و لیبرالیزم.. 58

 

12- نفی التقطاط.. 61

 

13- دفاع از حقوق زن.. 62

 

14- اصول گرایی.. 62

 

گفتار چهارم: اهداف و سیاست‌های (مواضع) جامعه روحانیت مبارز. 63

 

1- اهداف.. 64

 

1-1- تلاش در جهت تحقق اسلامیت نظام.. 64

 

2-1 حمایت و دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی   64

 

3-1- تبعیت و حمایت همه جانبه از ولایت فقیه و مقام معظم رهبری   65

 

4-1- سایر اهداف.. 67

 

2- سیاست‌های داخلی.. 68

 

1-2- بخش سیاسی.. 68

 

ادامه فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

یک- روحانیت و تحزب.. 68

 

دو- نگرش به نظام حزبی مطلوب.. 69

 

سه- سیاست‌های انتخاباتی.. 70

 

چهار – مجاری ارتباطی داخلی.. 71

 

الف- تریبون‌های نماز جمعه، مساجد، ائمه جمعه و جماعات.. 71

 

ب- بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها و بولتن‌ها.. 72

 

ج- صدا و سیما.. 73

 

د- مجالس، مجامع و شوراهای سیاستگذاری و مشورتی.. 73

 

2- 2- بخش اقتصادی.. 74

 

3-2- سیاست‌های فرهنگی.. 75

 

چهار. اسلامی کردن دانشگاه‌ها.. 77

 

3- سیاستهای خارجی.. 78

 

1-3- ایالات متحده آمریکا.. 79

 

2-3- رژیم صهیونیستی.. 81

 

فصل سوم: عملکرد و تأثیر جامعه روحانیت مبارز  در تحولات سیاسی- اجتماعی ج.ا.ا

 

گفتار اول: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی. 84

 

 

گفتار دوم: عملکرد جامعه روحانیت مبارز بعد از انقلاب اسلامی. 89

 

ادامه فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

گفتار سوم: میزان و سطح حضور جامعه روحانیت مبارز در ارکان تاثیر گذار نظام جمهوری اسلامی ایران. 95

 

1- شورای انقلاب.. 98

 

2- نهاد رهبری.. 99

 

3- قوه مجریه.. 100

 

4- قوه مقننه.. 103

 

5- قوه قضائیه.. 105

 

6- مجمع تشخیص مصلحت نظام.. 106

 

7- شورای نگهبان.. 107

 

8- مجلس خبرگان رهبری.. 108

 

9- نیروهای مسلح.. 109

 

10- شورای عالی امنیت ملی.. 110

 

11- شورای عالی انقلاب فرهنگی.. 111

 

12- حوزه‌های علیمه.. 112

 

13- دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی.. 113

 

14- نماز جمعه و نمایندگی ولی فقیه در استان‌ها.. 113

 

 

 

ادامه فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

گفتار چهارم: پایگاه اجتماعی جامعه روحانیت مبارز. 123

 

1- پایگاه اجتماعی در کل کشور.. 123

 

2- پایگاه اجتماعی در پایتخت کشور.. 125

 

فصل چهارم : نتایج

 

نتیجه گیری.. 130

 

منابع و مآخذ.. 134

 

 

 

 

 

 فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

جدول شماره(1): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای انقلاب از دی‌ماه 1356 هـ.ش تا پایان فعالیت آن.. 115

 

جدول شماره(2): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نهاد رهبری از بهمن 57 تا اردیبهشت 1385.. 116

 

جدول شماره(3): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مجریه از ابتدای پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 116

 

جدول شماره(4): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مقننه طی هفت دوره مجلس تا اردیبهشت 1385.. 117

 

جدول شماره(5): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه قضائیه طی دو دهه انقلاب اسلامی تا اردیبهشت 1385.. 118

 

جدول(6): مسئولیت‌های شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجمع تشخیص مصلحت نظام تا اردیبهشت 1385.. 118

 

جدول(7):  مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای نگهبان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

 

جدول(8): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجلس خبرگان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

 

جدول(9): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نیروهای مسلح طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 120

 

 

 

ادامه فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                        صفحه

 

جدول(10): مسئولیت اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در  شورای امنیت ملی از تأسیس تا اردیبهشت 1385.. 121

 

جدول(11): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای عالی انقلاب فرهنگی بعد از پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 121

 

جدول(12): مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در حوزه‌های علمیه تا اردیبهشت1385.. 122

 

جدول(13):  مسئولیت‌های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در امامت جمعه و نمایندگی ولی‌فقیه در استان‌ها تا اردیبهشت ماه 1385.. 122

 

 

 

رویکرد و عملکرد جامعه روحانیت مبارز در فرایند سیاست و حکومت

 

جمهوری اسلامی ایران

 

 

 

 

چکیده:

 

انقلاب اسلامی ایران که در سال 1357 و در پرتو رهبری امام خمینی به پیروزی رسید، نتیجه سال ها مبارزه با رژیم پهلوی بود. در این مبارزه و پیروزی، گروهها و احزاب بسیاری مشارکت داشتند که البته سهم آنها در هدایت و پیروزی انقلاب اسلامی به یک اندازه نبود. یکی از این جریانات فعال در انقلاب روحانیت بود. اکنون با گذشت بیش از سه دهه از وقوع انقلاب اسلامی، ما به دنبال فهم نقش و تاثیر این تشکل در فردای پیروزی انقلاب اسلامی متوجه شدیم که، همین جریان در فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا سال مورد بررسی ما 1388 در تمامی سطوح و ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران حضور و نفوذ فعال داشته اند (و هنوز نیز دارند). بگونه ای که آقای هاشمی رفسنجانی، ناطق نوری، محمد یزدی و… از اعضای جامعه روحانیت مبارز، برای چندین دوره ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری و قوه قضاییه را بر عهده داشته اند. همین امر موجب می گردد تا ما بیان داریم که این جامعه بیشترین نقش و تاثیر را در تحولات سیاسی اجتماعی جمهوری اسلامی داشته است.

 

کلمات کلیدی: جامعه؛ حزب؛ روحانی

 

 

 

• اقاله………………………………… 9

 

• انفساخ………………………………… 11

 

مبحث دوم: اسباب انحلال عقود………………………………… 12

 

گفتار اول: فسخ………………………………… 13

 

بند اول: ماهیت و مبنای فسخ………………………………… 13

 

 

1. ماهیت فسخ………………………………… 13

 

1. مبنای فسخ………………………………… 13

 

2-1. توافق طرفین……………………………….. 13

 

2-2. جبران ضرر ناروا ………………………………..14

 

بند دوم: خیارات…………………………………. 16

 

الف: خیار……………………………….. 16

 

 

1. مفهوم خیار……………………………….. 16

 

1. واقعیت خیار چیست؟………………………………… 18

 

ب: تعداد و اقسام خیارات…………………………………. 20

 

گفتار دوم: اقاله………………………………… 23

 

بند اول: ماهیت و مبنای اقاله………………………………… 24

 

 

1. ماهیت اقاله………………………………… 24

 

1-1. ماهیت اقاله در فقه………………………………… 24

 

1-2. ماهیت اقاله در حقوق مدنی ایران………………………………… 27

 

1-3. آیا اقاله عقد است؟………………………………… 28

 

 

2. مبنای اقاله………………………………… 30

 

بند دوم: قلمرو اقاله………………………………… 32

 

گفتار سوم: انفساخ………………………………… 33

 

بند اول: ماهیت و مبنای انفساخ………………………………… 33

 

 

1. ماهیت انفساخ………………………………… 33

 

1. مبنای انفساخ………………………………… 33

 

بند دوم: اقسام انفساخ………………………………… 33

 

 

1. شرط فاسخ (انفساخ ناشی از تراضی)……………………………….. 33

 

1. انفساخ ناشی از قانون………………………………… 34

 

مبحث سوم: نگاهی به شخصیت فقهی حضرت امام خمینی (ره)…………………. 36

 

فصل دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقود در فقه و حقوق موضوعه ایران…….40

 

مبحث اول: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد بیع…………………….. 42

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد بیع………………………………… 42

 

 

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد بیع……………………… 42

 

1-1. تعذر تسلیم به واسطه تلف مبیع به وسیله بایع یا شخص ثالث…………….. 43

 

1-2. نایاب شدن مبیع یا ثمن در زمان تسلیم………………………………… 46

 

1-3. امتناع طرفین از تسلیم عوضین…………………………………. 47

 

 

2. آثار و احکام خیار تأخیر ثمن در عقد بیع……………………………….. 48

 

2. آثار و احکام خیار مجلس در عقد بیع………………………………… 49

 

2. آثار و احکام خیار حیوان در عقد بیع………………………………… 50

 

2. آثار و احکام خیار شرط در عقد بیع………………………………… 53

 

5-1. آثار وجودی شرط خیار……………………………….. 53

 

5-2. آثار و احكام ناشی از اعمال حق خیار شرط…………………………………. 54

 

 

6. آثار و احکام خیار رؤیت و تخلف از وصف در عقد بیع………………… 56

 

6. آثار و احکام خیار غبن در عقد بیع………………………………… 58

 

6. آثار و احکام خیار عیب در عقد بیع………………………………… 65

 

8-1. مواردى كه مشترى تنها باید ارش بگیرد………………………………… 68

 

8-2. موردى كه مشترى حق ارش نداشته و فقط مى‌تواند فسخ نماید………….. 70

 

 

8-3. حکم خیار عیب در بایع متعدّد………………………………… 70

 

8-4. حكم خیار عیب در مشترى متعدّد………………………………… 71

 

8-5. تعدد مبیع در معامله واحد………………………………… 71

 

 

9. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد بیع………………………………… 72

 

9-1. انواع تدلیس در عقد بیع………………………………… 74

 

 

10. آثار و احکام خیار تبعّض صفقه در عقد بیع………………………………… 75

 

10-1. شیوه‌ی محاسبه خیار تبعض صفقه………………………………… 77

 

 

11. آثار و احکام تخلف از شرط (اشتراط) در عقد بیع…………………… 71

 

11-1. اقسام تخلف از شرط…………………………………. 79

 

 

12. آثار و احکام خیار تفلیس در عقد بیع………………………………… 81

 

12-1. اجرای آثار افلاس در مورد اعسار و ورشکستگی………………….. 84

 

 

13. آثار و احکام خیار ما یفسد لیومه در عقد بیع…………………….. 85

 

13. آثار و احکام خیار شرکت در عقد بیع………………………………… 86

 

14-1. مال مشاع………………………………… 86

 

14-2. مال ممتزج………………………………… 87

 

14-3. خیار مشترک…………………………………. 87

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد بیع………………………………… 89

 

 

1. تلف یكی از عوضین یا هر دو آن‌ها و تأثیر آن در اقاله عقد بیع……… 89

 

1. نمائات حاصل از عوضین از زمان عقد بیع تا اقاله……………………. 91

 

1. تبعیض در اقاله………………………………… 92

 

1. استرداد مال اقاله با شرط در ضمن آن………………………………… 93

 

1. استرداد عوضین معیوب در اقاله………………………………… 95

 

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد بیع………………………………… 96

 

 

1. تلف مبیع………………………………… 96

 

1. تلف مبیع در زمان خیار مجلس و حیوان و شرط اگر خیار مختص مشترى باشد…….. 96

 

مبحث دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد اجاره…………….. 98

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ اجاره……………………………….. 98

 

 

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد اجاره……………………………….. 98

 

1-1. معیوب بودن عین مستأجره در حین عقد………………………………… 98

 

1-2. معیوب شدن عین مستأجره بعد از عقد و قبل از قبض……………….. 99

 

1-3. معیوب شدن عین مستأجره در اثنای مدت اجاره………………….. 101

 

 

2. آثار و احکام خیار تخلف شرط در عقد اجاره……………………… 101

 

2. آثار و احکام خیار شرط در عقد اجاره……………………………….. 101

 

3-1. خیار شرط در قانون روابط موجر و مستأجر………………………. 102

 

 

4. آثار و احکام خیار تبعض صفقه در عقد اجاره………………….. 102

 

4. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد اجاره ………………………103

 

4. آثار و احکام خیار شرکت در عقد اجاره…………………………….. 103

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد اجاره……………………………….. 104

 

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد اجاره……………………………. 104

 

 

1. تلف مورد اجاره ………………………………..104

 

1. خروج عین مستأجره از قابلیت انتفاع……………………………….. 106

 

1. فوت موجر یا مستأجر در صورت شرط مباشرت……………………… 106

 

1. پایان مدت اجاره……………………………….. 106

 

مبحث سوم: آثار و احکام فسخ و انفساخ در عقد نکاح……………………. 108

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد نکاح………………………………… 108

 

 

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد نکاح………………………………… 108

 

1-1. عیوب مشترک بین مرد و زن………………………………… 108

 

1-2. عیوب مختص مرد………………………………… 110

 

1-3. عیوب مختص زن………………………………..113

 

1-4. تبعیض قانون مدنى و بررسى مبناى فقهى آن…………………………. 115

 

 

2. آثار و احکام خیار تخلّف از وصف در عقد نکاح…………………….. 119

 

2. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد نکاح………………………………… 121

 

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ در عقد نکاح………………………………… 122

 

 

1. لعان………………………………… 122

 

1. اسلام آوردن زن یا شوهر کافر………………………………… 123

 

1. ارتداد………………………………… 124

 

1. موت یکی از زوجین…………………………………. 125

 

مبحث چهارم: آثار و احکام (حق) فسخ و انفساخ عقد وکالت………………. 128

 

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ عقد وکالت………………………….128

 

 

1. عزل وکیل………………………………… 128

 

1. استعفای وکیل………………………………… 129

 

1. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 131

 

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد وکالت…………………………………. 132

 

 

1. موت وکیل یا موکل………………………………… 132

 

1. جنون وکیل یا موکل………………………………… 134

 

2-1. تأثیر آگاهی وکیل به موت یا جنون موکل………………………………… 135

 

 

3. حجر و اغماء یکی از طرفین…………………………………. 135

 

3. از بین رفتن متعلق وکالت…………………………………. 136

 

3. پایان مدت وکالت…………………………………. 136

 

3. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 136

 

مبحث پنجم: آثار و احکام فسخ و انفساخ عقد شرکت……………………. 137

 

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ در عقد شرکت…………………………138

 

 

1. انحلال اذن در اداره شرکت…………………………………. 138

 

1. انحلال مال مشاع به‌وسیله تقسیم آن………………………………… 138

 

2-1. خیارات در تقسیم مال مشاع………………………………… 140

 

2-2. اقاله تقسیم مال مشاع………………………………… 140

 

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد شرکت…………………………………. 142

 

 

1. تلف شدن تمام مال مشترک…………………………………. 142

 

1. فوت و جنون و سفه هر یک از شرکا ………………………………..142

 

مبحث ششم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقد كفالت…………….. 143

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ عقد كفالت…………………………………. 143

 

 

1. آثار و احکام خیار شرط در عقد کفالت…………………………………. 143

 

1. آثار و احکام خیار تخلف از شرط در عقد کفالت…………………….. 143

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله عقد كفالت…………………………………. 144

 

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ عقد كفالت…………………………………. 144

 

مبحث هفتم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد حواله……………. 145

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد حواله………………………………… 145

 

 

1. آثار و احکام خیار تفلیس (اعسار محال‌علیه) در عقد حواله…………. 145

 

1. آثار و احکام خیار شرط در فسخ حواله………………………………… 145

 

1. آثار و احکام تخلف از شرط در فسخ حواله………………………………… 146

 

3-1. اثر فسخ بیع در حواله………………………………… 146

 

گفتار دوم: اقاله و انفساخ عقد حواله………………………………… 147

 

مبحث هشتم: آثار و احکام فسخ و اقاله و انفساخ در عقد مزارعه و مساقات……… 148

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد مزارعه………………………………… 148

 

 

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد مزارعه………………………………… 148

 

1. آثار و احکام خیار تخلّف از شرط (فعل) در عقد مزارعه……………………… 148

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد مزارعه………………………………… 149

 

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد مزارعه………………………………… 149

 

 

1. خروج زمین از قابلیت انتفاع……………………………….. 149

 

1. شرط مباشرت عامل و فوت او در اثنا……………………………….. 149

 

1. كشف عدم مالکیت مالك نسبت به مقدارى از مدت مزارعه…………… 149

 

1. انقضاى مدّت عقد مزارعه………………………………… 150

 

مبحث نهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد ضمان………………………………… 150

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد ضمان………………………………… 150

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد ضمان………………………………… 151

 

مبحث دهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد صلح………………………………… 152

 

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد صلح………………………………… 152

 

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله‌ در عقد صلح………………………………… 153

 

مبحث یازدهم: آثار و احکام فسخ عقد قرض………………………………….. 153

 

 

1. تلف و نقص مورد قرض………………………………….. 153

 

1. تعذر رد مثل مورد قرض………………………………….. 153

 

1. شرط در ضمن عقد قرض………………………………….. 153

 

1. افزایش یا كاهش ارزش پول………………………………… 154

 

مبحث دوازدهم: سایر عقود………………………………… 155

 

گفتار اول: حق فسخ در عقود جایز………………………………… 155

 

گفتار دوم: انفساخ عقود جایز………………………………… 155

 

نتیجه‌گیری…………………………………. 156

 

فهرست منابع………………………………… 158

 

چکیده:

 

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمارمی آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ بنابراین متعاملین برای تأمین منافع و نیازهای خود، عقد را منعقد می‌سازند، این عقد دارای آثار حقوقی و شرعی می‌باشد و پس از انعقاد آن هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند حال اگر دوام این عقد به هر سببی ناممکن یا باعث عسر و حرج یا ضرر باشد، باز باید به عقد ملزم و پایبند ماند. شارع مقدس در تمامی جنبه‌های زندگی انسان‌ها، قوانین راهگشایی قرار داده است که جامعه بشری را از افتادن در بسیاری از تنگناها و ضررهای ناروا نجات دهد. از جمله این راهگشایی­ها، تشریع حق فسخ، اقاله و انفساخ در معاملات حقوقی می‌باشد. مهم‌ترین اثر انحلال، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال پایان‌یافته و آثار آن برطرف می‌شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگری منتقل‌شده، به او باز می‌گردد. این آثار نسبت به آینده است و اثری نسبت به گذشته ندارد. همچنین منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال، مال کسی است که به‌واسطه عقد مالک شده است. در این پژوهش، بررسی مباحث گوناگون فقهی و حقوقی و تفکیک آن‌ها از یکدیگر در زمینه انحلال عقود و آثار و احکام ناشی از آن‌ها با تأکید بر دیگاه امام خمینی (ره)، انجام‌شده است. روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی، با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه­­ای و نرم‌افزارهای علوم اسلامی می­باشد.

 

مقدمه:

 

در جامعه اسلامی، معاملات و به‌خصوص عقود لازمه، از مهم‌ترین مسائل زندگی به شمار می‌آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ زیرا اجرای صحیح آن‌ها طبق مقررات شرع و قانون، موجب می‌گردد که هر معامله‌ای عاری از امور حرام و مسائل اختلاف‌برانگیز شود. ولی برخی از موضوعات فقهی حقوقی، به شکلی منسجم و جامعه و در مبحثی مستقل بیان نگردیده و باعث مشکلات عدیده‌ای از قبیل دسترسی نداشتن افراد جامعه، به دستورات شرعی و ضوابط قانونی با روشی سهل و آسان شده است؛ در نتیجه این روش سبب عملی نشدن آن‌ها و ایجاد مرافعات گوناگون در جامعه می‌شود؛ و از سوی دیگر، همین پراکندگی مباحث و عدم جامعیت برخی از قوانین موضوعه، منجر به اطاله دادرسی در محاکم قضایی خواهد شد؛ بنابراین، تلاش در جهت جمع‌آوری مباحث گوناگون فقهی و تفکیک آن‌ها از یکدیگر و تشریح قوانین موضوعه، امری ضروری و لازم می‌باشد. در این راستا از جمله موضوعاتی که دارای چنین معضلاتی می‌باشد، موضوع آثار و احکام انحلال عقود می‌باشد.

 

از آن هنگام که بشر به زندگی اجتماعی روی آورد، برای رفع نیازهای خود و تأمین مایحتاج زندگی به معامله و دادوستد با دیگران پرداخت، همپای تحول در سایر بخش‌های زندگی و به‌موازات تغییر و ازدیاد نیازهای بشر، معاملات نیز دستخوش دگرگونی و تحول شده و اقسام مختلفی از عقود و تعهدات ایجادشده‌اند. پس از انعقاد عقد هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی‌تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند تا طرف دیگر اطمینان داشته باشد که به نتایج و منافع عقد دست خواهد یافت. این ضرورت که از آن به «قاعده لزوم» تعبیر می‌شود، قدمتی دیرین دارد و متون فقهی انعکاس یافته است. در حقوق ایران نیز با پشتوانه عظیم و غنی فقهی خود این قاعده ازجمله قواعد مهم و اساسی حاکم بر معاملات و عقود است.

 

عدم ثبات اقتصاد و نوسانات شدید در بازار امروزی و کاهش بی‌رویه ارزش پول، همچنین تلف یا معیوب درآمدن مورد معامله به‌طوری‌که ادامه وجودی آثار عقد، موجب عسر و حرج و ضرر و زیان مالی و غیرمالی به هر یک طرفین معامله می‌شود؛ برای مثال دو فردی که هرکدام هدف خاصی را دنبال می‌کنند و در پی به دست آوردن سود بیشتری، با یکدیگر معامله می‌کنند تا از این معامله به مقصود خود برسند، اگر دریابند که به خواسته و منظور خود نمی‌رسند یا در اثر آفت آسمانی یا به‌واسطه شخص بایع یا شخص ثالثی تلف یا معیوب شود یا در یا شخصی در معامله‌ای فریب بخورد یا دچار غبن شود و… در این موارد شارع مقدس برای رفع این ضرر چه احکام و قوانینی دارد؟

 

دین اسلام، دین عدالت، امانت، احسان، مساوات و ایثار است و با هرگونه ظلم و اجحاف و ضرر و زیان و سایر مفاسد مبازره می‌کند. شارع مقدس اسلام برای رهایی از این زیان و ضرر اسبابی را مطرح کرده است و طرفین عقد را از لزوم به تعهدات عقد می‌رهاند این اسباب عبارت‌اند از:

 

1- انحلال به تراضی که اقاله گویند که آن، برهم زدن معامله است با تراضی و سازش طرفین معامله که به جهت اینکه رضایت طرفین در آن شرط است از آن به تفاسخ و تقابل نیز تعبیر می‌شود.

 

2- انحلال ارادی که فسخ گویند و آن عبارت است از پایان دادن به هستی حقوقی عقد به‌وسیله یکی از دو طرف یا شخص ثالث.

 

3- انحلال قهری که انفساخ گویند که عبارت است از اینکه هرگاه عقد صحیحا واقع شود و سپس به سببی از اسباب قهراً منحل شود به‌طوری‌که قصد و انشاء فعلی بر انحلال لازم نباشد.

 

 بنابراین، معلوم شد که قلمرو لزوم عقود نامحدود نیست، به‌گونه‌ای که طرفین عقد نتوانند تحت هیچ شرایطی آن را منحل نماید؛ بلکه علاوه بر عقد جایز که به‌حکم طبیعت خاصشان قابل‌فسخ بوده و هر یک از طرفین عقد بدون هیچ علتی می‌تواند آن را منحل نماید، در عقود لازم نیز قانون‌گذار دو سبب ارادی (فسخ و اقاله) و یک سبب غیرارادی و قهری (انفساخ) برای انحلال عقد پیش‌بینی کرده است.

 

این تحقیق از دو فصل تشکیل‌شده است، در مبحث اول از فصل اول، ابتدا مفهوم عقد در لغت و اصطلاح را بیان کرده و سپس به مفهوم لغوی و اصطلاحی سه واژه اساسی (فسخ، اقاله و انفساخ) می‌پردازیم. همچنین در مبحث دو این فصل در بیان ماهیت و احکام و مبنای این سه واژه اختصاص یافته است و در مبحث سوم نیز به شخصیت فقهی مختصرا اشاره شده است. فصل سوم نیز که عنوان اصلی پایان‌نامه می‌باشد به احکام انحلال عقود و نتیجه آثاری که بر آن‌ها بار می‌شود، تدوین شده است.

 

ضعف عمده قاب‌های خمشی فولادی در زلزله های سال 1994 نورثریچ[1] و 1995 کوبه[2] این تصور را به چالش کشید. بعد از زلزله مشاهده شد که تعدادی از ساختمان‌های قاب خمشی فولادی متحمل شکست ترد در اتصالات به ویژه در ناحیه جوش شده بال پایین تیر به ستون شده‌اند. دامنه خرابی‌ها بسیار فراگیر بود تا آنجا که ساختمان‌های 1 تا 26 طبقه، ساختمان‌های با عمر ساخت کوتاه و حتی در حال ساخت را شامل می‌شد. نکته قابل توجه این بود که اکثر ساختمان‌های آسیب دیده بر طبق ضوابط آیین نامه‌های معتبر قبل از این زلزله ها طراحی شده بودند و علاوه بر آن در مناطقی با سطح خطر زلزله متوسط قرار داشتند.
پیدایش این قبیل خرابی‌های وسیع و شکست‌های ترد غیر منتظره در اتصالات، منجر به تحقیقات و بررسی‌های بسیاری به منظور بهبود عملکرد لرزه‌ای قاب‌های خمشی فولادی گردید که از نتایج آن‌ها می‌توان به معرفی اتصالات جدیدتر و مقاوم‌تر در برابر بارهای لرزه‌ای اشاره کرد.
اما معرفی اتصالات جدید، تنها رویکرد در پیش گرفته برای جلوگیری از تکرار چنین حوادث تلخی نبود چرا که آسیب‌های سازه‌ای مشاهده شده بعد از زلزله های نورثریچ و کوبه، ضعف روش‌های طراحی و ارزیابی قاب‌های خمشی فولادی را هم آشکار نمود و بر ضرورت ارائه روش‌های جدید در طراحی و ارزیابی ساختمان‌ها با توجه به عملکرد مورد انتظار تاکید نمود. در این راستا فلسفه و مبنای آیین نامه ها مورد بازنگری و دگرگونی کلی قرار گرفت و منجر به پیدایش نسل جدیدی از دستورالعمل‌های طراحی بر اساس عملکرد گردید که در آن‌ها از روش طراحی بر اساس عملکرد[3] استفاده شده است، که هدف اصلی آن‌ها – و اغلب تنها هدفشان- این است که مانع فروریزش کلی سازه شوند، اصلاحات قابل توجهی داشته‌اند، اما کاستی‌هایی نیز دارند: این دستورالعمل‌ها بر مبنای سطوح خطر و عملکردی مجزا می‌باشند و وضعیت کمّی عملکرد را برای خطر لرزه‌ای پیوسته مشخص نمی‌کنند. علاوه بر آن تایید کفایت عملکرد در سطح اجزا صورت می‌گیرد نه در سطح کل سیستم و در نتیجه یک تراز عملکردی خاص در صورتی که معیار پذیرش تنها در یک جزء واحد رد شود، ارضا نخواهد شد و در نهایت اینکه ارزیابی عملکرد در این دستورالعمل‌ها، تعیینی است (به استثنای تعیین طیف خطر یکنواخت) و امکان بررسی صریح عوامل عدم قطعیت (ذاتی و دانش) که باید در ارزیابی عملکرد بر مبنای قابلیت اطمینان بررسی شوند، وجود ندارد.
برای رفع کاستی‌های فوق‌الذکر، در روش‌های طراحی بر اساس عملکرد، تحقیقات با هدف توسعه مهندسی زلزله بر اساس عملکرد (PBEE)[4] در حال انجام است تا روشی جامع جهت جایگزینی نسل اول روش‌های مهندسی زلزله که در بالا به آن‌ها اشاره شد، پیشنهاد شود. چشم انداز این روش توسط مؤسسه [5]PEER در قالب چارچوب زیر ترسیم شده است[8]:
*(کلیه پارامتر های معادله فوق در فصل 4 بخش 4 به طور کامل شرح داده خواهد شد)
اهداف نهایی در این چهار چوب تخمین احتمالاتی خسارت، هزینه ها و مدت زمان توقف کاربری می‌باشند. معادله بالا یک ساختار کلی برای هماهنگ سازی و ترکیب تحقیقات متنوع تحلیل خطر لرزه ای، مهندسی زلزله و تحلیل ریسک است و بدین وسیله، مسئله ابتدا به چهار جزء پایه ای تحلیل خطر، پیش بینی تقاضا، مدل سازی حالت‌های آسیب و گسیختگی و تخمین خسارت از طریق معرفی سه متغیر میانی، [6]IM  ،[7]EDP  و [8]DM  تفکیک می‌شود و سپس این اجزا مجدداً از طریق انتگرال گیر

 

ی روی تمام سطوح متغیرهای میانی به هم مرتبط می‌شوند.
هدف این پایان نامه و یا تحقیقات مشابه یعنی ارزیابی عملکرد با استفاده از تحلیل احتمالاتی تقاضای لرزه‌ای بر مبنای پارامتر IM، جزیی از چشم انداز جامع و کلی پیشنهادی برای ارزیابی اهداف عملکردی توسط PEER است که می‌تواند در چارچوب زیر تعریف شود:
*(کلیه پارامتر های معادله فوق در فصل 4 بخش 4 به طور کامل شرح داده خواهد شد)

2-3. معصرات……………………………….. 16

 

الف) روایات……………………………….. 16

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 17

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 20

 

2-4. أحقاب……………………………….. 20

 

الف) روایات……………………………….. 20

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 22

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 24

 

2-5. مفاز ………………………………26

 

الف) روایات……………………………….. 26

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 26

 

ج) نتیجه‌‌گیری………………………………. 28

 

2-6. کواعب……………………………….. 29

 

الف) روایات………………………………. 29

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 29

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 31

 

2-7. روح………………………………. 31

 

الف) روایات………………………………..32

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 32

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 36

 

2-8. صواب……………………………….. 37

 

الف) روایات……………………………….. 37

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 39

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 40

 

2-9. تراب……………………………….. 41

 

الف) روایات……………………………….. 41

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 42

 

ج) نتیجه‌‌گیری………………………………. 44

 

فصل دوم: سوره‌ی نازعات……………………………….. 45

 

3-1. معرفی اجمالی سوره‌ی نازعات……………………………….. 46

 

3-1-1. محتواى سوره‌ی نازعات……………………………….. 46

 

3-1-2. فضیلت تلاوت این سوره……………………………… 47

 

3-2. نازعات……………………………….. 47

 

الف) روایات…………………………….47

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 48

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 50

 

3-3. غرق………………………………. 51

 

الف) روایات……………………………….. 51

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 51

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 55

 

3-4. ناشطات……………………………….. 55

 

الف) روایات……………………………….. 55

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 56

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 59

 

3-5. سابحات……………………………….. 60

 

الف) روایات……………………………….. 60

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 61

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 64

 

3-6. سابقات……………………………….. 65

 

الف) روایات……………………………….. 65

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 65

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 67

 

3-7. مدبرات……………………………….. 68

 

 

الف) روایات………………………………. 68

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 69

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 70

 

3-8. راجفه………………………………. 71

 

الف) روایات……………………………….. 71

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 72

 

ج) نتیجه‌گیری……………………………….74

 

3-9. رادفه………………………………. 74

 

الف) روایات……………………………….. 75

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 75

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 77

 

3-10. حافره……………………………… 77

 

الف) روایات……………………………….. 78

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 78

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 81

 

3-11. کره……………………………… 82

 

الف) روایات……………………………….. 82

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 83

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 84

 

3-12. خاسره……………………………… 85

 

الف) اقوال لغویان………………………………. 85

 

ب) نتیجه‌گیری………………………………. 87

 

3-13. ساهره……………………………… 87

 

الف) روایات……………………………….. 87

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 88

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 91

 

3-14. دحاها……………………………… 92

 

الف) روایات……………………………….. 92

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 94

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 96

 

3-15. طغی………………………………. 96

 

الف) روایات……………………………….. 96

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 97

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 100

 

فصل سوم:  سوره‌ی عبس………………………………… 101

 

4-1. معرفی اجمالی سوره‌ی عبس………………………………… 102

 

4-1-1. محتواى سوره‌ی “عبس”………………………………. 102

 

4-1-2. فضیلت تلاوت این سوره……………………………… 102

 

4-1. سفره……………………………… 103

 

الف) روایات………………………………. 103

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 103

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 108

 

4-3. قتل………………………………. 109

 

الف) روایات……………………………….. 109

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 110

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 112

 

4-4. انسان………………………………. 112

 

الف) روایات……………………………….. 112

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 113

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 117

 

4-5. طعام………………………………. 117

 

الف) روایات……………………………….. 117

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 118

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 120

 

4-6. أَبّا ………………………………120

 

الف) روایات……………………………….. 121

 

ب) اقوال لغویان………………………………. 121

 

ج) نتیجه‌گیری………………………………. 124

 

نتیجه‌گیری……………………………….. 125

 

فهرست منابع………………………………. 126

 

الف. منابع فارسی………………………………. 126

 

ب. منابع عربی………………………………. 127

 

چکیده:

 

شناخت و فهم دقیق مفردات قرآن کریم از مقدمات مهم فهم و تفسیرِ آن است. در ضمنِ برخی از روایات منسوب به معصومان:، که مفسران حقیقی قرآن کریم‌اند، توضیحاتی درباره‌ی برخی از مفردات قرآن کریم آمده است. ارزیابی تطبیقی این توضیحات با اقوال لغویان درباره‌ی مفردات مورد نظر برای بهره‌مندی هر چه بهتر از آنها، سودمند است. در این پژوهش، توضیحاتی که به معصومان: درباره‌ی مفردات سوره‌های مبارکه‌ی نبأ، نازعات و عبس منسوب است، با اقوال لغویان ارزیابی تطبیقی شده است. برای این منظور، ابتدا روایاتِ متضمن توضیح درباره‌ی یکی از مفردات سوره‌های مذکور از منابع روایی و تفسیری استخراج و ترجمه شد. سپس اقوال برخی از لغویان درباره‌ی آن مفردات بر اساس ترتیب تاریخی گزینش و ترجمه شد. و سرانجام ذیل هر یک از آن مفردات، توضیحات روایی با اقوال لغویان مقایسه و نتیجه‌گیری شد. در این سه سوره، روایات منسوب به معصومان: 27 واژه را توضیح داده‌اند که با ارزیابی تطبیقی آنها با اقوال لغویان نتایج ذیل به دست آمد: (1) در شش واژه روایات معنای لغوی را ذکر کرده‌اند که با اقوال لغویان مطابق است؛ (2) در دو واژه روایات، معنایی را ذکر کرده‌اند که تا حدودی با اقوال لغویان اختلاف دارد، ولی با هم نقطه‌ی اشتراک دارند؛ (3) در شش واژه روایات مصداق واژه را ذکر کرده‌اند که با معنای لغوی سازگار است؛ (4) در پنج واژه روایات هم معنا و هم مصداق را ذکر کرده‌اند که با معنای لغوی سازگار است؛ (5) در هشت واژه، روایات به تأویل آن واژه پرداخته‌اند.

 

مقدمه:

 

قرآن کریم، برترین و آخرین پیام خداوند، ارزشمندترین گوهر گران بهای به جای مانده از پیامبر اکرم 9، سرچشمه و مدار محوری فکری تمام مسلمانان جهان است. این اقیانوس بی کران که به ژرفای حقایق آن نمی توان رسید، و شگفتی هایش را پایانی نیست؛ کتابی است که کلامش زیباترین سخن، ظاهرش در اوج لطافت و زیبایی و مفاهیم بلند و مضامین عالی اش پا به ‌پای زمان، همانند خورشید و ماه بر همه ملت ها در طول زمان می تابد و همگان را از معارف نابش سیراب می کند.

 

نخستین گام برای غور در دریای بی انتهای قرآن و نوشیدن معارف حیات بخش آن، شناخت دقیق این کتاب گران سنگ است، زیرا آنان که قرآن را آن گونه که هست نشناخته اند، آن گونه که باید، به آن ارج نمی نهند و آن چنان که بایسته است، از آن بهره نمی برند و از انس و ارتباط با آن لذتی نصیبشان نمی گردد. درنتیجه از درس های سازنده و مواعظ دل نشین و معارف گران سنگ آن محروم می گردند.

 

اما معارف قرآن، عمیق تر و پیچیدگی هایش بیشتر از آن است که به تنهایی بتوان به تفسیر صحیح و واقعی قرآن رسید. نابخردی است که کسی برای رسیدن به مقصدی، راه را رها نموده و از بیراهه‌ها بخواهد به مقصد برسد و در را رها نموده و بخواهد از روزنه های دیوار وارد خانه شود، اهل بیت پیامبر:، به مثابه در ورود به معارف الهی قرآن و اسلام ناب می باشند، همان گونه که حضرت امیر7 می فرمایند: «ما خاصگان‏، یاران و گنجوران نبوّت، و درهاى‏ رسالتیم‏. در خانه‏ها جز از درهاى آن نتوان در شد، و آن كه جز از در، به خانه در آمد به دزدى سمر(مشهور) شد.»

 

پس عاقلانه ترین راه برای دریافت معانی و مفاهیم قرآن، پناه بردن به خاندان و اهل بیت پیامبر است که در طول عمر پربهای خویش پیوسته به تبیین معارف و احکام الهی پرداخته‌اند.

 

حال که اهمیت و جایگاه منابع روایی در تبیین حقایق ناب قرآنی اندکی روشن شد نوبت آن است که بدانیم گام نخست در فهم و تفسیر معانی آیات، به دست آوردن معانی الفاظ و تک واژه های آیات است. به عبارت دیگر اگر معنای الفاظ به خوبی روشن نباشد، کشف مراد حقیقی از آن ها امکان پذیر نخواهد بود. پس ابتدا باید این واژگان در لغت‌نامه ها مورد واکاوی و ریشه یابی قرار گیرد یا معنای لغوی آن‌ها مشخص شود، در این مرحله وجود برخی تفاوت ها در تفسیر و توضیح مفردات قرآنی در منابع روایی و لغت نامه های عربی، انگیزه ارزیابی تطبیقی این دو را به منظور فهم عمیق آیات قرآن، تقویت می‌کند.

 

نکته دیگری که باید در بحث چرایی این ارزیابی تطبیقی مورد توجه قرار گیرد، این است که اساساً این مقایسه و تطبیق می‌تواند با انگیزه پاسخ به این سؤال باشد که آیا مفاهیم و الفاظ قرآنی به همان معنایی به کار رفته است که در عصر نزول قرآن کاربرد داشته و یا قابل توسعه به معانی تطور یافته آن تا به امروز می باشد؟ برای پاسخ به این سؤال باید دقت داشت که ما در فرایند ارزیابی تطبیقی، اصل را در فهم متون قرآن و مفاهیم آن، بیانات و تعالیم رسیده از جانب معصومین: قرار داده و کتاب های لغوی معتبر را به عنوان منبعی برای دست یابی به مفهوم واژگان مورداستفاده در عصر نزول و به عنوان شاهدی برای کاربرد کلمات در آن دوره، مورد مطالعه قرار می دهیم، هرچند که تمامی لغت نامه های مورداستفاده بعد از عصر نزول نگاشته شده است.

 

این رساله در چهار فصل تنظیم گردیده است. فصل اول که در آن به کلیات بحث پرداخته شده است شامل تبیین موضوع، اهمیت و ضرورت آن، پیشینه تحقیق، روش تحقیق می باشد. در فصل دوم به ارزیابی تطبیقی روایات با اقوال لغویان در مفردات سوره نبأ و در فصل سوم سوره‌ی نازعات و در فصل چهارم سوره‌ی مبارکه‌ی عبس پرداخته شده است.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- بیان مسأله

 

قرآن کتابی است که برای راهنمایی مسلمانان به سوی سعادت ابدی نازل شده است و لذا باید برای هر مسلمانی قابل فهم باشد. قرآن کریم به زبان عربی روشن نازل شده و مخاطبان اولیه قرآن یعنی اعراب در فهم ظاهر بیشتر آیات قرآن مشکلی نداشتند و بر پایه حجت عقلایی ظواهر قرآنی، به فهم ساده خود از آیات اعتماد داشتند. همچنین ریز‌بینی برخی صحابه‌ی قرآن پژوه، دقت در کشف لایه های دیگری از ظواهر را در پی داشته است

 

در قرن دوم لغت نگاران بر پایه مطالعه میدانی کاربردهای عربی به جهت خدمت به قرآن و درک مفاهیم آن شروع به تدوین لغت نامه های عربی نمودند و کم کم این کار وسعت گرفت. غالب این منابع اکنون در دسترس ما بوده و نقش مؤثری در فهم آیات الهی دارند.

 

از سوی دیگر اهل بیت: که معلمان و مفسران حقیقی قرآن کریم هستند و علم کامل قرآن در نزد ایشان جمع است، در روایات خود به تبیین معانی آیات و مراد الهی از آن ها پرداختند. لذا این روایات، منبع اصیلی در شناخت معارف و احکام دینی برداشت شده از قرآن است. دسته ای از این روایات در جهت تبیین معنای مفردات قرآنی صادر شده است که راه‌گشای مناسبی برای فهم بهتر معنای آیات الهی هستند. وجود برخی تفاوت ها درتفسیر و توضیح مفردات قرآنی در منابع روایی و لغت نامه‌های عربی، انگیزه ارزیابی تطبیقی این دو را به منظور فهم عمیق آیات قرآن، تقویت می کند.

 

2-1- سوال های تحقیق

 

در هر پژوهشی، جهت شناخت درست مسیر پژوهش تحقیق نیاز به طرح پرسش‌هایی است تا با در نظر گرفتن آن ها و در پاسخ گویی به آن ها، به هدف صحیح نایل شد. در این تحقیق نیز، سؤالاتی پاسخ داده شده‌اند، که عبارتند از:

 

1-2-1- سوال اصلی

 

در ارزیابی تطبیقی روایات اهل بیت: با اقوال لغویان در مفردات سوره های مبارکه‌ی نبأ، نازعات و عبس به چه نتایجی می‌رسیم؟

 

2-2-1- سوالات فرعی

 

1- معانی واژگان تفسیر شده در روایات اهل بیت: در سوره های مبارکه‌ی نبأ، نازعات و عبس چه ارتباطی با اقوال لغویان دارند؟

 

2- علت اختلاف معانی ظاهر واژگان با ایضاح لفظی آنها در روایات اهل بیت: چیست؟

 

3-1- فرضیه ها

 

1- با بررسی روایات مفردات سوره‌های مبارکه‌ی نبأ، نازعات و عبس رابطه بین این روایات با قول لغویان در مواردی تساوی (عین معنای لغوی واژه)، در مواردی عموم و خصوص من وجه، گاهی عموم و خصوص مطلق بوده و در موارد دیگر نیز روایات به ذکر تأویل یا بطن یا مصداق واژه پرداخته‌اند.

 

2- لغویان در حد کاربردهای اعراب آن عصر به تبیین معانی واژگان پرداختند ولی اهل بیت: غالباً از این حد گذر کرده و گاه با عبور از معانی ظاهری آنها به تبیین مراد خداوند از آن پرداختند، همچنین در تبیین معانی مشترک معنوی و تبیین مصادیق و گاه تأویل مفردات قرآنی میان دیدگاه اهل بیت: و لغویان اختلاف مشاهده می‌شود.