2-2) تفاوت جغرافیای سیاسی وژئوپلتیک… 21

 

2-3) پیشینه تاریخی حکومت.. 21

 

2-3-1)پیدایش حکومت.. 22

 

2-4) پیدایش دولت.. 23

 

2-4-1) نظریه های پیدایش دولت در ایران. 24

 

2-4-1-1) نظریه استبداد شرقی مونتسکیو و هگل. 24

 

2-4-1-2) نظریه وجه دولت تولید آسیایی. 24

 

2-4-1-3) نظریه دولتهای آبی ( هیدرولیک) 25

 

2-4-1-4) نظریه ضرورت امنیت و دفاع. 25

 

2-4-1-5) نظریه انسان شناسی. 26

 

2-4-1-6) نظریه حکومت ملکوتی – مردمی. 26

 

2-5) نظریه پردازن جغرافیای سیاسی. 27

 

2-5-1) فردریک راتزل. 27

 

2-5-2) آلفرد تایرماهان. 30

 

2-5-3) سر هالفورد مکیندر. 31

 

2-5-4) هاوس هوفر. 32

 

2-5-5) کیلن. 33

 

2-5-6) دونالدماینگ… 35

 

2-5-7) الکساندر دو سورسکی. 35

 

2-5-8) موگنتنا 36

 

2-5-9) ژان ژاک روسو. 36

 

2-5-10) سوئل بی کوهن. 36

 

2-5-11) زیبگنیو برژینسکی. 37

 

2-5-12) یوردیس فون لوهازن. 38

 

2-5-13) فرانسیس فوکویاما 39

 

2-5-14) سامول بی هانتیگتون. 40

 

2-6) نظریه های جغرافیای سیاسی. 41

 

2-6-1) نظریه های اروپای جدید 42

 

2-6-2)مکتب های جغرافیایی. 42

 

2-6-2-1)تأثیر پذیرفردریک راتزل. 43

 

2-6-2-2)بسمارک.. 44

 

2-6-2-3)هوس هوفر. 44

 

2-6-2-4)مکتب فرانسوی.. 45

 

2-6-2-5)مکتب انگلیسی. 45

 

2-6-2-6)نظریه الفردتأیرماهان. 46

 

2-6-2-7) نظریه نیکولاس اسپایکمن. 48

 

2-7)ویژگیهای جغرافیایی. 50

 

2-7-1)موقعیت نسبی. 50

 

2-7-2)موقعیت دریایی. 50

 

2-7-3)موقعیت راهبردی / استراتژیک… 51

 

2-7-4)وسعت واهمیت آن. 51

 

2-7-5) شکل واهمیت آن. 52

 

2-7-6)مرزها 52

 

2-7-7)پایتخت واهمیت آن وسیاست.. 52

 

2-8) نظریه تئوری هارتلند (heart land theory) 53

 

2-9)نظریه تئوری ریمیلند (rimland theory) 54

 

2-10) نظریه قدرت دریایی (sea power theory) 55

 

2-11) نظریه کمربند شکننده 56

 

2-12) نظریه فضای حیاتی. 57

 

2-13) نظریه ارگانیکی. 58

 

2-14) نظریه سیلاک.. 59

 

2-15) نظریه شرایبر. 59

 

2-16) موقعیت جغرافیایی. 59

 

 

2-17)دیدگاه روابط مبتنی بر قدرت که به ویژگی سلسله مراتبی دولت ها در درون نظم جهانی تأکید می کند. 61

 

3-1) مشخصات جغرافیایی ایران. 63

 

3-1-1) موقعیت جغرافیایی ایران. 64

 

3-1-2) فلات ایران. 66

 

3-1-3) کشور ایران. 67

 

3-1-4) همسایگان و مناطق مرزی ایران. 69

 

3-1-5) شکل جغرافیایی ایران. 71

 

3-1-6) موقعیت ریاضی. 72

 

3-1-7) موقعیت نسبی. 73

 

3-1-8) موقعیت منطقه ای.. 74

 

3-1-9)موقعیت جهانی. 75

 

3-1-10) موقعیت بری.. 76

 

3-1-11) موقعیت بحری.. 76

 

3-1-12) موقعیت استراتژیکی. 77

 

3-1-13) موقعیت حایل. 78

 

3-1-14) موقعیت ترانزیتی. 78

 

3-1-15) موقعیت ژئوپولیتیك ایران. 80

 

3-1-15-1)تاثیرپذیری مسائل ژئوپلتیکی ایران از موقعیت جغرافیایی. 81

 

3-1-15-2) عوامل جغرافیایی که در افزایش یا کاهش ژئوپلتیکی قدرت ایران نقش داشته و دارند 82

 

3-1-16) مسائل سیاسی و جنگ… 83

 

3-1-17) مسائل ژئواکونومی. 84

 

4-1) سیر تحولات حکومت در ایران. 87

 

4-2) سیر تكوین و تحول حكومت در ایران. 92

 

4-3)ویژگی‌های عمده نظام‌های حکومتی ایران. 102

 

4-4) جایگاه موقعیت جغرافیایی ایران در نظریه های ژئوپلتیکی. 104

 

4-4-1)جایگاه ایران در تئوری ماهان. 104

 

4-4-2)جایگاه موقعیت ایران در تئوری هارتلند مکیندر. 105

 

4-4-3)جایگاه ایران در تئوری ریملند اسپایکمن. 106

 

4-4-4)جایگاه ایران در تئوری کمربندهای شکننده کوهن. 106

 

4-4-5)جایگاه ایران در تئوری مرکز مرکز های یوردیس فون لوهازن. 108

 

4-4-6)جایگاه ایران در تئوری جهان بینی برژینسکی. 108

 

4-4-7)جایگاه ایران در نظریه های جدید ژئوپلیتیکی. 109

 

4-4-8)جایگاه ایران در تئوری ژئوکالچرایمانوئل والرشتاین. 110

 

4-4-9)جایگاه ایران در تئوری برخورد تمدن های هانتیگتون. 111

 

4-5)تحلیل حکومت یا نظام سیاسی از منظر فضایی. 112

 

4-5)هویت‌سازی ملی در دوران پهلوی اول. 117

 

4-6) نوسازی در عصر پهلوی.. 117

 

4-7)دولت مطلقه، تجدد و هویت‌سازی ملی. 119

 

4-8)فرآیند شکل‌گیری دولت مدرن. 120

 

4-9)پهلویسم (ایران‌گرایی و شاه‌پرستی) 124

 

4-10)جنبش دانشجویی در ایران. 125

 

5-1) مقدمه. 127

 

5-2)ارزیابی فرضیه ها 128

 

5-2-1) فرضیه اول. 128

 

5-2-2) فرضیه دوم 129

 

5-3) نتیجه گیری.. 129

 

منابع و مأخذ 131

 

چكیده

 

دراین پژوهش سعی شده که با بررسی نظریه های جغرافیای سیاسی و تحولات آتی که در روند این نظریه‎ها گذشته است یک بررسی اجمالی صورت گیرد. آلفرد ماهان بر نقش مناطق دریایی و هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند. سایر نظریه ها ملهم از این دو نفراست. هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند هالفرد مکیندر، نظریه «هارتلند» یا قلب زمین را مطرح کرد. به نظر وی منطقه اروپا شرقی، هارتلند محسوب می شد. در نظریه مکیندر: خاور میانه جزء مناطق هلالی شکل محسوب می شد و به همین دلیل همواره جز مناطق کلیدی کشمکش بین شوروی و امریکا بود. دکتری معروف رواسای جمهوری امریکا مانند دکترن ترومن و آیزنهاور در همین جهت بود. در سالهای بعد یکی دیگر از نظریه پردازان ژئوپولیتیک به نام ان. جی. اسپایکمن با ایجاد تغیراتی در نظریه هارتلند نظریه ریمیلند (مناطق حاشیه ای) را ارائه کرد. وی بر این باور که هر دولتی مناطق ریمیلند را کنترل کند بر جهان حکومت خواهد کرد. اس. بی کوهن نظریه« کمربندهای شکننده» را مطرح کرد.

 

این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی، تحلیلی می باشد و مبتنی بر روش كتابخانه ای انجام می پذیرد. اطلاعات اسنادی و كتابخانه ای از طریق مراجعه به كتب ، مجلات علمی و پژوهشی ، مقالات و سایت های اینترنتی گردآوری شده است. مطالعات كتابخانه ای ، بعنوان محور اصلی و اساسی در زمینه دسترسی به اطلاعات و منابع مورد نظر قرار گرفته است و سعی گردیده با فیش برداری از منابع مختلف و تاكید بر منابع مهم كتابخانه ای زمینه قوام یابی اطلاعات تحقیق بیشتر گردد. اطلاعات به دست آمده بعد از طبقه بندی، مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در این رابطه از جداول و نقشه های مربوط به موضوع نیز استفاده گردیده است. به طور کلی محتوا، قلمرو و موضوعات مورد بحث را می توان در چند مورد زیر بیان داشت:

 

الف. نظرات و اندیشه های جغرافیای سیاسی (از جمله مباحث پیرامون تأثیر جغرافیا بر سیاست) و ژئوپلتیک.

 

ب. چون هدف بررسی جغرافیای سیاسی یک واحد سیاسی خاص می باشد، باید حداقل به چند زمینه و عامل توجه نمود که عبارتند از:1. علت وجودی. 2. جغرافیای سیاسی سرزمین و ویژگی های طبیعی آن شامل مباحثی مانند موقعیت و انواع آن، وسعت، شکل، ناهمواری ها، آب و هوا، منابع معدنی، و غیره. 3. جغرافیای سیاسی مرزهای بین المللی. 4. اهمیت مراکز سیاسی یا پایتخت کشور. 5. انواع، میزان و شکل کنترل سرزمینی. 6. جمعیت و ترکیب اجتماعی و نحوة توزیع سرزمینی آن. 7. شبکة راه های ارتباطی.

 

واژگان كلیدی: نظریه های جغرافیای سیاسی، حکومت، ایران،

 

1-1) مقدمه

 

در این فصل پیرامون چارچوب تحقیق ابتدا بیان مسئله تحقیق پرداخته و سپس سوالات تحقیق، فرضیه های تحقیق، ضرورت تحقیق، انگیزه تحقیق، اهداف تحقیق، اهمیت موضوع تحقیق، محدوده مورد مطالعه، سوابق تحقیق، ؛روش تحقیق و مراحل آن ، با تشریح ابعاد هر یك بیان می شود.

 

ایران بزرگ (همچنین ایران زمین و یا ایرانشهر) محدوده جغرافیایی و حوزه تمدنی فلات ایران و جلگه‌های مجاور آن، شامل ایران کنونی، بخش اعظم قفقاز، افغانستان و آسیای مرکزی است، که گهگاه از آن با عنوان پارس بزرگ هم یاد می‌کنند.

 

عنوان ایران صرفا محدود به بخش غربی آن که هم اکنون به این نام خوانده می‌شود، نیست و تمام مرزهای سیاسی کشوری که تحت تسلط ایرانیان بود همچو بین النهرین و اغلب ارمنستان و جنوب قفقاز را هم در بر می‌گیرد. مفهوم ایران بزرگ از جهات گوناگون ریشه در تاریخ چند هزار ساله آن دارد و به دوران نخستین امپراتوری پارس بازمی گردد. در دوران جدید، ایران بسیاری از سرزمینهای خود را از دست داد از جمله واگذاری عراق به امپراتوری عثمانی (۱۵۳۳ میلادی)، واگذاری افغانستان به بریتانیا طی قرار داد پاریس در ۱۸۵۷ میلادی و ۱۹۰۵ میلادی و واگذاری سرزمینهای قفقاز به روسیه در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی؛ عهدنامه ترکمانچای در سال ۱۸۲۸ و پس از نبرد روسیه و ایران، استانهای قفقازی ایران را برای همیشه به روسیه واگذار کرد و مرزهای جدید در طول رودخانه ارس شکل گرفت. بر طبق عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳، مناطق ارمنستان، جمهوری آذربایجان و شرق گرجستان که پیشتر بخشی از ایران بودند، به روسیه واگذار شدند. در اثر این تجزیه تاریخی کشورها و ملت‌های جدیدی تحت نفوذ روسیه و انگلستان شکل گرفتند که اگرچه از طریق زبان یا فرهنگ با ایران پیوستگی داشتند اما جوامع خاص خود را شکل دادند. در سال ۱۹۳۵ در زمان سلطنت رضا شاه، نام ایران رسما در مجامع بین المللی به عنوان نام بخش بجا مانده از سرزمین ایران بکار رفت. ( http://fa. wikipedia. org/wiki )

 

تاریخ ایران به معنی سرزمین آریائیها با مهاجرت گروهی از اقوام آریائی به داخل فلات ایران آغاز می شود. در متون زرتشتی، از سرزمین کهن ایرانیان با نام ایران ویج یاد شده است. (دایره المعارف بزرگ اسلامی ، 1380، 523). ایران سرزمینی نسبتاً مرتفع که بخش عمده ای از فلات ایران را در بر می گیرد در میان 25 درجه تا 5/39 درجه عرض شمالی و 40 تا 63 درجه طول شرقی در قاره آسیا و در جنوب غربی این قاره قرار دارد. ایران کنونی دارای شکل شبه لوزی است که قطر بزرگ آن 2250 کیلومتر از دامنه آرارات در شمال غربی تا بندر گواتر در جنوب شرقی امتداد دارد. مساحت ایران 1,648,195 کیلومتر مربع می باشد. ایران در منطقه خاورمیانه و در همسایگی کشورهای ارمنستان ، آذربایجان و ترکمنستان در شمال و ترکیه و عراق در غرب و افغانستان و پاکستان در شرق مرز خشکی دارد. دریای کاسپین در شمال ایران با روسیه، قزاقستان, آذربایجان و ترکمنستان و در جنوب بوسیله دریای عمان و خلیج فارس با کشورهای عراق، کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربی، عمان و پاکستان همسایه می باشد. (همان، 499)

 

1-2) بیان مسئله

 

جغرافیای سیاسی شاخه‏ای از علم جغرافیاست که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری سیاست و قدرت در محیط جغرافیایی و به بیان دیگر، تأثیر تصمیمات سیاسی بر محیط جغرافیایی را مورد کاوش و بررسی قرار می‏دهد. نقش ویژه جغرافیای سیاسی، سازماندهی سیاسی فضا در سطح محلی، ملی و منطقه‏ای است و ژئوپلیتیک که به طور سنتی بر اساس اطلاعات، دیدگاه‏ها و تکنیک‏های جغرافیایی به مسائل سیاست خارجی کشورها می‏پردازد، یک نوع جغرافیای سیاسی کاربردی قلمداد می‏شود. طرح مدل‏های فضایی براساس الزامات جغرافیایی، به عنوان راهنمایی برای سیاست خارجی کشورها را، ابتدا جغرافی‏دانان ارائه کردند و سپس کاربرد وسیعی در سیاست عملی پیدا کرد. 3 جغرافیای سیاسی پدیده‏های سیاسی را در فضای درونی یک کشور مورد بحث قرار می‏دهد که به طور سنتی شامل مفاهیمی مانند مرز، ملت، حکومت و سرزمین است. نظر به این که یک کشور در بطن مطالعات جغرافیای سیاسی جای دارد از پیوند سه عامل ملت، حکومت و سرزمین، کشور تشکیل می‏شود؛ بنابراین همه موضوعات مرتبط با این مفاهیم، مانند ریشه‏یابی مسائل قومی، جریانات مهاجرت، تحلیل قدرت سیاسی نواحی شهری، تحلیل فضایی قدرت سیاسی در سطح کشور، تقسیمات کشوری و رقابت‏های مکانی، دولت محلی، تمرکز و عدم تمرکز قدرت سیاسی و جغرافیای انتخابات، از جمله مسائل مرتبط با کشور هستند که امروزه در جغرافیای سیاسی مورد توجه و بررسی قرار می‏گیرند. از طرف دیگر، در حوزه مسائل جهانی نیز که قلمرو مطالعات ژئوپلیتیک است، به طور سنتی درباره مناسبات قدرت در سطح جهان و راه‏های دست‏یابی به قدرت جهانی و افزایش آن بحث و بررسی می‏شود.

 

در نظریه سیاسی ـ جغرافیایی، ساختار جغرافیایی منطقه‏ای که در آن اِعمال قدرت می‏شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. استادان فن برای تبیین این اهمیت، از قیاس با شطرنج بهره جسته‏اند که در آن، برای هر بازیکن، علاوه بر نوع و تعداد مهره‏ها، نحوه چیدن آن‏ها در کنار مهره‏های رقیب نیز نقش دارد. بر این اساس، می‏توان گفت: منطقه یا کشوری که به دلیل ساختار جغرافیایی ویژه مورد توجه قدرت‏های رقیب بوده و استعداد برقراری و یا برهم زدن بازی را دارا می‏باشد، حایز اهمیت سیاسی ـ جغرافیایی است.

 

بحث حکومت (دولت) در درجه نخست یکی از بحث‌های جغرافیای سیاسی است چرا که این مفهوم از یک‎سو ساختار سیاسی سازمان‌دهنده محیط جغرافیایی را واقعیت می‌بخشد و یک مبحث جغرافیایی شمرده می‌شود و از سوی دیگر مفهومی است که نقش‌آفرینی سیاسی در محیط جغرافیایی را تمرکز ویژه‌ای می‌دهد و جنبه‌ای سیاسی دارد. ایران یکی از کشور‌های ریشه‌دار جهان است که طی تاریخ طولانی‌اش، حکومت و نظام سیاسی در آن بقا و استمرار داشته است. برخی عقیده دارند ایرانیان قدیمی‌ترین کشور مستقل را در عصر هخامنشیان (قرن ششم قبل از میلاد) پایه‌گذاری کرده‌اند؛ در حالی که بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که قبل از هخامنشیان، حکومت‌های دیگری نیز در ایران وجود داشته است. حکومت ایلام در قالب یک دولت منطقه‌ای و محلی در جنوب غربی ایران استقرار داشت و مرکز آن شوش بود. تمدن ایلام در دامان این حکومت پدید آمد. تأسیس دولت ماد به سال 708 قبل از میلاد باز می‌گردد و این تاریخ را می‌توان مبدأ تشکیل دولت سرزمینی فراگیر با حکومت و نظام سیاسی مستقل به حساب آورد. ایران همواره در استراتژیهای جهانی جایگاه ویژه ای داشته و دارد. نقش برجسته ایران در این زمینه که بیشتر متاثر از فضای جغرافیایی و موقعیت ارتباطی است باعث شده تا اندیشمندان و نظریه پردازان در نظریه های خود توجه ویژه ای را به ایران داشته باشند. این مقاله در صدد است تا ضمن بررسی اهمیت نقش ایران از جهات گوناگون به بررسی جایگاه تحولات حکومت این کشور در برخی از نظریه های جهانی بپردازد و این موضوع را به خصوص از دید جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک مطالعه نماید.