2-5-3-2.نقش و کارکرد………………………………………………………………….25

 

2-5-3-3.ماهیت………………………………………………………………………………26

 

2-5-3-4. عمومیت………………………………………………………………………….27

 

2-6. طرح­واره­ های تصویری………………………………………………………………….28

 

2-6-1. ویژگی­های طرح­واره­های تصویری………………………………………………….30

 

2-6-2. انواع طرح­واره­های تصویری…………………………………………………………….31

 

2-6-2-1. طرح­واره­ی حجمی…………………………………………………………32

 

2-6-2-2. طرح­واره­ی حرکتی…………………………………………………………34

 

2-6-2-3. طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………..36

 

فصل سوم: پیشینه­ی پژوهش

 

3-1. استعاره در بلاغت غربی…………………………………………………………………42

 

3-1-1. نظریه­ی مشابهت………………………………………………………………………….42

 

3-1-2. نظریه­ی تعاملی…………………………………………………………………………..43

 

3-1-3. نظریه­ی کاربردگرا……………………………………………………………………….44

 

3-2. استعاره در بلاغت اسلامی- ایرانی…………………………………………………….44

 

3-3. کاربرد معنی­شناسی شناختی در تحلیل زبان و ادبیات فارسی…………………49

 

3-4.مطالعات زبان­شناختی استعاره در اشعار سعدی و حافظ……………………………54

 

3-5.نقدی بر نظریه­ی استعاره­ی مفهومی…………………………………………………………..55

 

3-5-1.نقاط قوت………………………………………………………………………………………….55

 

3-5-2. نقاط ضعف……………………………………………………………………………………….57

 

فصل چهارم: تحلیل شناختیِ طرح­واره­های تصویری

 

بخش اوّل: 4-1. طرح­واره­ی حجمی

 

4-1-1. طرح­واره­ی حجمیِ «سر» …………………………………………………………..66

 

4-1-1-1. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات سعدی…………………………..67

 

4-1-1-2. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات حافظ…………………………….68

 

4-1-1-3. تحلیل شناختی…………………………………………………………………..69

 

4-1-1-3-1. انتقاد اجتماعی در بستر عشق………………………………..69

 

4-1-1-3-2.مرز ممنوعه­ی عشق…………………………………………………73

 

4-1-1-3-3.عشق رفاقتی حافظ و عشق پرشور سعدی………………74

 

4-1-2. طرح­واره­ی حجمیِ «چشم»…………………………………………………………82

 

4-1-2-1. چشم معشوق در غزلیات سعدی و حافظ……………………………84

 

4-1-2-2. چشم عاشق در غزلیات سعدی و حافظ………………………………84

 

4-1-2-4. تحلیل شناختی……………………………………………………………………86

 

4-1-2-4-1.نگاه برون­گرای سعدی و نگاه درون­گرای حافظ………………………….88

 

4-1-2-4-2.نگاه متفکرانه­ی سعدی و نگاه احساسی حافظ………………………..95

 

4-1-2-4-3.نگاه حسی سعدی و نگاه شهودی حافظ…………………………………97

 

4-1-2-4-4.نگاه قضاوت­گر سعدی و دریافت­گر حافظ…………………………….100

 

4-1-3. طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل»………………………………..101

 

4-1-3-1. دل به عنوان ظرف در غزلیات سعدی……………………………….102

 

4-1-3-2. دل به عنوان مظروف در غزلیات سعدی………………………….104

 

4-1-3-3. دل به عنوان ظرف در غزلیات حافظ………………………………..104

 

4-1-3-4. دل به عنوان مظروف در غزلیات حافظ……………………………..104

 

4-1-3-5. تحلیل شناختی………………………………………………………………….105

 

4-1-3-5-1. رویکردهای مشترک سعدی و حافظ به دل…………………………..105

 

4-1-3-5-2. رویکرد آفاقی سعدی و انفسی حافظ……………………………….107

 

4-1-4.سخن آخر……………………………………………………………………………..118

 

بخش دوم: 4-2. طرح­واره­ی حرکتی

 

4-2.طرح­واره­ی حرکتی …………………………………………………………………………121

 

4-2-1. طرح­واره­ی حرکت افقی…………………………………………………………….123

 

4-2-1-1. طرح­واره­ی مبدأ …………………………………………………………….. 124

 

4-2-1-2. طرح­واره­ی مسیر……………………………………………………………….125

 

4-2-1-3. طرح­واره­ی مقصد……………………………………………………………….126

 

4-2-2. طرح­واره­ی حرکت عمودی………………………………………………………..134

 

 

4-2-2-1.طرح­واره­ی صعود در غزلیات سعدی…………………………………..135

 

4-2-2-2. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات سعدی………………………………..135

 

4-2-2-3. طرح­واره­ی صعود در غزلیات حافظ…………………………………..136

 

4-2-2-4. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات حافظ………………………………….136

 

4-2-2-5. تحلیل شناختی…………………………………………………………………137

 

4-2-2-5-1.گرایش سعدی به طرح­واره­ی سقوط……………………….137

 

4-2-2-5-2. جایگاه معشوق در تفکر سعدی و حافظ………………..140

 

4-2-3. طرح­واره­ی چرخشی…………………………………………………………………..147

 

4-2-3-1. سعدی………………………………………………………………………………..148

 

4-2-3-2. حافظ…………………………………………………………………………………149

 

4-2-3-3. تحلیل شناختی………………………………………………………………….150

 

4-2-3-3-1.دیدگاه سعدی و حافظ درباره­ی زمان………………………………..150

 

4-2-3-3-2. مرکزگرایی حافظ و مرکزگریزی سعدی………………………………..157

 

4-2-3-3-3. جبرگرایی حافظ و جبرشکنی سعدی…………………………………161

 

بخش سوم: 4-3. طرح­واره­ی قدرتی

 

4-3.طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………………………….164

 

4-3-1.سعدی……………………………………………………………………………………….165

 

4-3-1-1.وجود مانع……………………………………………………………………….165

 

4-3-1-2.پذیرش مانع…………………………………………………………………….166

 

4-3-1-3. نسبیت مانع……………………………………………………………………167

 

4-3-1-4. مانع برای معشوق…………………………………………………………..167

 

4-3-2. حافظ………………………………………………………………………………………168

 

4-3-2-1. وجود مانع………………………………………………………………………168

 

4-3-2-2. پذیرش مانع……………………………………………………………………169

 

4-3-2-3. برداشت مانع………………………………………………………………….170

 

4-3-3. تحلیل شناختی: نگاهی گفتمان­مدار به عشق………………………171

 

4-3-3-1.عشق به منزله­ی پادشاهی………………………………………………172

 

4-3-3-2. پادشاه نامیده­شدن معشوق…………………………………………….173

 

4-3-3-3. رفتار پادشاه­گونه­ی معشوق……………………………………………175

 

4-3-3-4. رویکرد سعدی و حافظ دربرخورد با مانع……………………..179

 

4-3-3-5. کارکرد استعاره­ی عشق به منزله­ی پادشاهی…………………183

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

خلاصه و نتیجه ­گیری………………………………………………………………………191

 

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………197

 

چكیده­ انگلیسی……………………………………………………………………….214

 

چکیده:

 

زبان­شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می­پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه­ای از نظریات را شامل می­شود که استعاره­ی مفهومی و طرح­واره­ی تصویری از مهم­ترین آن­هاست. استعاره­ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یك پدیده از حوزه­ی «مبدأ» و انتقال آن به یك مفهوم ذهنی در حوزه­ی «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می­گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه­ی مبدأ و مقصد به كمك طرح­واره­های تصویری انجام می­گیرد كه جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به­شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح­واره­های تصویری، ساخت­های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت­های بدنی در حین تعامل یا مشاهده­ی جهان اطراف حاصل می­شوند و مهم­ترین  تقسیم­بندی طرح­واره­ها به سه گروه: طرح­واره­ی حجمی، طرح­واره­ی حرکتی، طرح­واره­ی قدرتی می­باشد. این رساله به بررسی و مقایسه­ی این سه طرح­واره­ در یک­چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله­ی شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح­واره­ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست­ یابد.

 

طرح­واره­ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می­گوید و طرح­واره­ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می­گیرد و طرح­واره­ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم­ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از :

 

1- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می­گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون­گرا، شهودی، احساسی و دریافت­گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون­گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت­گر او.

 

2- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه­ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه­ی حاکم می­باشد.

 

3- طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد.

 

4- با توجه به طرح­واره­­های حرکت عمودی و چرخشی می­توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره­وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ.

 

5- در حوزه­ی طرح­واره­ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع­انگیزی او مطرح شده است که می­توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم  دانست.

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1- تعریف مسأله

 

زبان به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان، از دیرباز موضوعی فكری و فلسفی محسوب می‌شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده است؛ چنان­که دغدغه­ی شناخت زبان، منجر به شکل­گیری دانش زبان­شناسی شده تا زبان را به صورت تخصصی و علمی مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، محققان علوم شناختی برای زبان اهمیت زیادی قایل‌اند و آن را دریچه‌ی ورود به ذهن می‌دانند. از نظر آنان زبان یكی از عالی‌ترین نمودهای ذهن است كه هم محصول شناخت است و هم خود فرایندی شناختی به حساب می‌آید. از این رو، زبان‌شناسیِ شناختی، به عنوان مكتبی كه ساخت، یادگیری و استفاده از زبان را بهترین مرجعی می‌داند كه می‌توان با استفاده از آن، شناخت انسان را توضیح داد، از جایگاه ویژه‌ای در علوم شناختی برخودار است (نورمحمدی، 1387: 2).

 

اهمیت کاربرد شناختی زبان موجب شده تا آن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهند: یکی مجازی که خاص زبان ادبی و شاعرانه است و دیگری، حقیقی که به صورت زبان روزمره و متعارف ظهور پیدا می­کند و نیز گفته اند:

 

زبان حقیقی یا خودكار: زبانی است كه صرفاً جنبه‌ی اطلاعی و ارتباطی دارد و در متون علمی به كار می‌رود.

 

زبان مجازی یا ادبی: زبانی برجسته، غیرمتعارف و معمولاً هنجارگریز و غیرخودكار است. در این زبان، از صنایع و آرایه‌های ادبی برای برجسته‌سازی سخن استفاده می‌شود تا از سخن بی‌نشان متمایز شود (صفوی، 1380: 3).

 

استعاره از قدیم مهم‌ترین شگردِ انتقالِ زبان از كاربرد حقیقی به كاربرد ادبی و مجازی، تلقی می‌شده است؛ اما امروزه، هم در زبان خودكار و هم در زبان ادب، كاربردها و عمل­كردهای متنوعی دارد. می­توان گفت در گذشته فقط در حوزه‌ی ادبیات به استعاره توجه می‌شد؛ اما امروزه، این پدیده قلمروی فراگیر یافته و به مبحثی گسترده در زبان‌شناسی تبدیل شده است.

 

تعاملات زبان و ادبیات چنان گسترده و فراگیر است كه نمی‌توان و نباید پدیده‌هایی چون استعاره را صرفاً در ساحت ادبیات تحلیل كرد؛ وانگهی، نمی‌توان فقط زبان روزمره را ابزار ارتباط آحاد بشر با یكدیگر دانست؛ زبان ادبیات هم نوعی ابزار ارتباطی است.

 

سنت مطالعه‌ی استعاره، به غرب و به ارسطو می‌رسد. ارسطو استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می‌دانست و معتقد بود استعاره ویژه‌ی زبان ادب است و به همین دلیل باید در میان فنون و صناعات ادبی بررسی شود. این همان نگرش كلاسیك به استعاره است. نگرش دیگر به استعاره به قرون هجدهم و نوزدهم مربوط می‌شود كه به دلیل بینش حاكم بر آن عصر، رمانتیك نامیده می‌شود. در این نگرش استعاره به زبان ادب محدود نشده و لازمه‌ی زبان و اندیشه برای توصیف جهان خارج به شمار می‌رود (صفوی، 1383: 369).

 

یكی از نگرش‌هایی كه به پیروی از رمانتیك‌ها، استعاره را جزء جدایی‌ناپذیر زبان می‌داند، معنی‌شناسی شناختی[1] است. از نظر معنی‌شناسان شناختی، استعاره[2] عنصری بنیادین در مقوله‌بندی و درك انسان از جهان خارج و نیز در فرایند اندیشیدن است. استعاره در این رویكرد تصویری نو می‌یابد و به هرگونه فهم و بیانِ هر مفهوم انتزاعی در قالب تصورات ملموس‌تر، اطلاق می‌شود. استعاره با این تعریف، دیگر خاص زبان ادبی نیست و در كاربرد روزمره‌ی زبان هم جای می‌گیرد. نظریه­ی معاصر استعاره[3]- كه در چهارچوب معنی‌شناسی شناختی به تبیین استعاره می‌پردازد- مدعی است كه نه تنها زبان، بلكه شیوه‌ی درك آن هم از مقولات انتزاعی جهان می‌باشد و بر مبنای استعاره استوار است و استعاره اساساً فرایندی ذهنی و شناختی است و استعاره‌های زبانی، فقط نمود و شاهد استعاره‌های ذهنی محسوب می‌شوند. در عین حال، مطالعه‌ی نمود استعاره‌های ذهنی در زبان، از راه‌های شناخت استعاره‌های ذهنی است (گلفام و ممسنی، 1387: 99).

 

استعاره‌های شعری، بسیار فراتر از صبغه­ی آرایه­ای، با جنبه‌های مركزی و جدایی‌ناپذیرِ نظام‌های مفهومی ما سروكار دارند. شاعران بزرگ می‌توانند با ما سخن بگویند، چرا كه آنان نیز از همان شیوه‌های تفكری بهره می‌برند كه همگی داراییم. آنان با استفاده از ظرفیت‌هایی كه همگی در داشتن‌شان مشتركیم، تجربیات­مان را برجسته می‌كنند، پیامدهای باورمان را می‌كاوند، طرز تفكرمان را به چالش می­کشند و به نقد ایدئولوژی‌های­مان می‌پردازند. بدون داشتن دانش اولیه از ماهیت استعاره و چگونگی كاركرد آن، نمی‌توانیم دركی از كاركردهای تفكر استعاری چه در ادبیات و چه در زندگی خود داشته باشیم (لیكاف و ترنر، 1989: xi).

 

در علوم شناختی برای توجیه مفهوم‌سازی استعاره از طرح‌‌واره‌ها استفاده می‌شود. این طرح‌واره‌ها غالباً تصوری‌اند؛ یعنی براساس الگوی شناختی و مفاهیم بنیادین ذهن ما شكل می‌گیرند. از این مفاهیم و ساخت‌های حاصل از آن‌ها، برای توصیف موضوعات انتزاعی و اندیشیدن استفاده می‌شود (صفوی، 1383: 376-374).

 

هدف از این پژوهش، بررسی و مقایسه‌ی ساخت‌های طرح‌واره‌‌ای در غزلیات سعدی و حافظ می‌باشد. انواع مختلفی از طرح‌واره‌های تصویری[4] در حوزه‌ی معنی‌شناسیِ شناختی مطرح شده است؛ اما این پژوهش فقط به بررسی طرح‌واره‌ها­ی حجمی [5]، طرح‌واره‌ها­ی حرکتی[6] و طرح‌واره‌ها­ی قدرتی[7] می­پردازد.

 

اشعار حافظ و سعدی همواره از جنبه‌ی زیبایی‌شناسی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته‌اند. وجه اشتراك تمام این پژوهش‌ها محدود كردن استعاره در معنای سنتی آن است؛ اما این پژوهش‌‌در سایه‌ی نگاه نو و یافته‌های جدید معنی‌شناسی شناختی به تحلیل استعاره‌های غزلیات حافظ و سعدی می‌پردازد و به استعاره‌ها نه فقط به عنوان آرایه‌های ادبی، بلكه به عنوان كلید شناخت ذهن و زمینه­های تفكر شاعر در زبان توجه دارد. نكته­ی مهم این است كه ما به ضرورت موضوع، هم استعاره‌های آشكار (= استعاره‌های شعری و ادبی) و هم استعاره‌های مخفی (= استعاره‌های زبانی) را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

 

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش