1-1- مقدمه . . . . .  . . . . . . . .

 

 

2

 

 

 

1-2- هدف  . . . . . . . . . . . .

 

 

5

 

 

 

1-3- پیشینه تحقیق . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . .

 

 

5

 

 

 

1-4- روش کار و تحقیق . . . .  . . . . . . . . . . . .

 

 

7

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم: نگاهی به زندگی و آثار سعدی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-1- زندگی‌نامه . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

8

 

 

 

2-2- آثار سعدی . . . . . . . . . . . .  . . .

 

 

11

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل سوم: جایگاه صبر و سکوت در آیات و روایات اسلامی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-1- معانی و مفاهیم صبر . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

 

 

13

 

 

 

3-2- صبر در قرآن کریم . . . . . . . . . . .  . . . . . . .

 

 

14

 

 

 

3-3-  زمینه‌های صبر در قرآن . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

 

15

 

 

 

3-3-1- صبر، ابزار تکامل . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . .

 

 

16

 

 

 

3-3-2- سرمشق گیری از قهرمانان صبر . . . . . . . . .. . . . .

 

 

16

 

 

 

3-3-3- صبر در مقام توکل به لطف خداوند . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

17

 

 

 

3-3-4- صبر در مقام فرمانبرداری خداوند . . . . . . . . . . . . . .

 

 

17

 

 

 

3-3-5- صبر و ایمان به مشیت خداوند . . . . . . . . . . . . . .

 

 

19

 

 

 

3-4- جایگاه صبر و صابران در قرآن . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

19

 

 

 

3-5-1- حضرت ایوب (ع) اسطوره صبر در برابر سختی‌ها . . . . .

 

 

20

 

 

 

3-5-2- حضرت یعقوب، اسطوره صبر و گذشت . . . . . . .  . . . . . . . .

 

 

21

 

 

 

3-5-3- حضرت یوسف قهرمان صبر و شکیبایی در برابر گناه .  . .

 

 

21

 

 

 

3-3-6- حضرت اسماعیل اسوه صبر در فرمانبرداری از خداوند . .. . . . . . . .

 

 

22

 

 

 

عنوان

 

 

صفحه

 

 

 

3-6- صبر و استقامت در سیره پیامبر اعظم (ص) . . . .  . . . . . .

 

 

23

 

 

 

3-6-1- صلح حدیبیه جلوه صبر پیامبر (ص) . . .. . . . . . .

 

 

23

 

 

 

3-7- صبر در روایات اسلامی . . . . . . . . 

 

 

24

 

 

 

3-8- معانی و مفاهیم سکوت . . . . .  . . . . . . . . .

 

 

27

 

 

 

3-8-1- سکوت در آیات قرآن مجید . . . . . . . . .

 

 

28

 

 

 

3-8-2- سکوت در روایات اسلامی . . . . .  . . . . . . .

 

 

30

 

 

 

3-8-3- نقش سکوت و اصلاح زبان . . . . . . . . . . .

 

 

33

 

 

 

3-8-4- اصول کلی برای دفع خطرات زبان . . . . . . . . . . .

 

 

36

 

 

 

3-8-4-1- توجه جدی به خطرات زبان . . . . . . . . . . .

 

 

37

 

 

 

3-8-2- سکوت . . . . . . . . . .  . . . . . . .

 

 

37

 

 

 

3-8-4-3- حفظ زبان . . . . . . . . .  . . . . .

 

 

38

 

 

 

3-8-6-سکوت در سیره نظری و عملی فرزانگان تاریخ . . . . .

 

 

39

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل چهارم:  جایگاه صبر و سکوت در ادبیات فارسی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-1- منزلت و فواید صبر و سکوت در ادب فارسی . .. . . . . . . . .

 

 

42

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل پنجم: جایگاه صبر و سکوت در آثار سعدی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-1- منزلت صبر در آثار سعدی . . . . . . . .. . . .

 

 

54

 

 

 

5-1-1- نتیجة شیرین صبر . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

58

 

 

 

5-1-2- صبر برای استفاده از وقت مناسب . . . . .  . . . . . .

 

 

59

 

 

 

5-1-2- صبر برای حفظ عزت نفس. . . . . . .

 

 

59

 

 

 

5-1-4- ارتباط صبر و تحمل سختی‌ها . . . . . . . . . . . . .

 

 

60

 

 

 

5-1-5- فضیلت صبر در محنت و نداری . . . . . . . . . . . .

 

 

61

 

 

 

5-1-6- صبر و کامیابی . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

 

 

62

 

 

 

5-1-7-1 صبر در سخن گفتن . . . . . .. . . . . .

 

 

63

 

 

 

5-1-8- صبر و عدالت در قضاوت . . . .  . . . . . . .

 

 

63

 

 

 

5-1-9- صبر مایة عزت و بزرگی است . . .. . . . . . . .

 

 

64

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال . . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر . . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است . . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است . . . . . . . .  . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق . . . .  . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح . . . . . .  . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا . . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت . . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان . .  . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی . . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی . . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی . . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی‌های روزگار . . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان . . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن . . .  . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه . . .  . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری . . . .  . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی . .  . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی . .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند . . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا . . .  . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن . . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم . . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی .. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی . . . . .  . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب‌های زبان . . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان . . . .	88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی . . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام . . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل . . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری . . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب . . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان . . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه . .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب . . .  . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری  . . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا . . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی . . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری . . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری . . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه‌گیری یافته‌های طرح
6-1- نتیجه‌گیری . . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع . . . .  . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

 

چکیده

 

 پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می‌گیرد و كردار و گفتار  آدمیان را در جامعه آبیاری می‌كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك‌ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه  طرح می كند  آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی  دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می‌آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده‌ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل‌ها هفتاد و سه بار، صبر كردن  بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یك بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت  سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل‌ها به كار رفته است.

 

 سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن‌ها استفاده شده است.

 

واژگان كلیدی:

 

 سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه‌های دینی،  

 

1-1- مقدّمه

 

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش‌های روز مره دارد. یكى از ویژگی‌هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه‌ها و عرصه‌ها، خوشی‌ها و سختى‌ها مصیبت‌ها و مرارت‌ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان‌ها بوده و هست صبر و ‌استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه‌های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.         

 

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه  هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

 

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى‌كند، در می‌یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى‌ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته‌اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

 

صبر یكی از واژه‌های كلیدی قرآن است كه به صورت‌های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت‌های بسیاری می‌شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در حکمت 424 می‌فرماید: « اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده‌ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج‌البلاغه، 1387‌:1287)

 

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

 

موسوی اصفهانی می‌نویسد: « در زبان  فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده‌اند ولی میان این دو واژه، تفاوت‌های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن‌ها کاربردها و آثار خاص بیان می‌کند و می‌فرماید: « الصّمتُ حُكمٌ، والسُّكوتُ سَلامَهٌ، و الكِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382‌: 63)

 

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه‌ای از سوی خداوند می‌شود و فرمان الهی به او می‌رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می‌شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می‌زاید و می‌هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

 

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك‌ها به وجهی گیرا و دل‌نشین  بیان می‌كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

 

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می‌نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یك مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

 

صبر در غزل‌های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی  شده است.» (مشیری، 1382: 49)

 

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه‌های اجتماعی و اخلاقی سعدی می‌نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه‌ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه‌های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی‌مانند» و «کیمیای بزرگی‌ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست»  (حسن لی‌، 1378: 92)

 

سعدی از خواننده‌ی آگاه و خردمند خود می‌خواهد كه قبل از دم زدن وافتتاح كلام، در آنچه كه می‌خواهد بیان كند تاًمّل و درنگ كرده و به عباراتی كه بر زبانش می‌خواهد بگذر بیاندیشد. وی سخن درست و كوتاه را بر پر گویی و بیهوده گویی ارج نهاده و بیان می‌كندكه سخن و كلامی كه از دهان آدمی خارج می‌گردد معرف شخصیت وتوان فكری اوست .پس انسان بهتر است اگر بر آنچه كه می‌خواهد بگوید دانش و آگاهی ندارد، كمال زیبندگی آن است كه خاموشی گزیده و همچون كوه در سكوت وقار ومتانت خود را حفظ كند.

 

 

جمال میر صادقی در کتاب داستان‌نویس‌های معتبر ایران در صفحات 214-217 و همچنین در کتاب ادبیات داستانی قصه و رمانس، داستان کوتاه رمان صفحه‌ی 426 به نقد کتاب ثریا در اغما پرداخته است، میر صادقی این کتاب را از نوع از رمان­های کلیددار می­داند. به باور میر صادقی در رمان­های کلیددار شخصیت­پردازی از اهمیتی ویژه برخوردار است. زیرا در این نوع رمان­ها از شخصیت­های واقعی گرته‌برداری می­شود و شخصیت­های داستان باید اعمال و خلقیات اشخاص مورد نظر نویسنده را بازتاب دهند، به طوری که خوانندگان آن‌ها را در متن داستان طبیعی و واقعی ببینند. در این نوع رمان­ها شخصیت­ها از روی انگاره اشخاص معروف و واقعی برگزیده می­شوند و این اشخاص با نام­های داستانی در رمان معرفی می­گردند تا ویژگی­های شخصیت­های داستان همچون کلیدی خواننده را موفق به شناخت اشخاص نماید.   

 

محمد حنیف در کتاب «جنگ از سه دیدگاه» از رمان ثریا در اغما به عنوان اثری ضد جنگ با تفرعنات روشنفکرانه یاد می­کند.

 

 «بهرنگ رجبی» در ضمیمه روزنامه اعتماد به نقد و بررسی رمان ثریا در اغما پرداخته و طرح آن را ضعیف، اما مهارت اسماعیل فصیح را در پرداخت صحنه­ها جذاب و جالب می­داند.

 

 همچنین «محمد حسین صنعتی» در کتاب آشنایی با ادبیات دفاع مقدس اسماعیل فصیح را در گروه کسانی قرار داده که داستان­های منفی نگر نوشته‌اند و رمان زمستان 62 را در گروه آثاری که جنگ را یکسره زشتی می­بینند؛ قرار داده است.

 

غلام­رضا مردانی در کتاب «ادبیات در انقلاب، انقلاب در ادبیات» کتاب ثریا در اغما را در گروه آثار منفی نگر به شمار می­آورد، رمانی که شخصیت­های اصلی آن از مرگ می­هراسند و کمتر با شهادت آشنایند.

 

آناهید اوجاکیانس در نقد مجموعه آثار داستانی اسماعیل فصیح بر آن است که:

 

مشخصات سبک و زبان فصیح در این رمان [زمستان 62] دربرگیرنده همان خطوط برجسته ای است که قبلاً بارها ذکر شده است. که استفاده از رجعت به گذشته این بار برای ایجاد مقایسه میان رونق و آبادانی مناطق جنوب با ویرانی‌های جنگ یا معرفی بیشتر شخصیت‌ها صورت گرفته است. . بارِ طنز و کنایاتِ زبان نیز سنگین‌تر و نه تنها از زبان آریان بلکه از سوی­ شخصیت‌هایی چون دکتر یار ناصر و مریم و فرجام نیز شنیده می‌شود و حتی به حریم صحنه های جدی و غم انگیز رسوخ می‌کند و فضای غم زده رمان را قابل تحمل تر می‌سازد. از نمادها نیز بهره شایسته ای گرفته شده است. نماد گل لاله ٬ که فرجام همیشه شاخه ای از آن را در اتاق تنگ خویش نگاه می‌دارد ٬ پیش آگهی از تعلق فکری و سرنوشتی است که در انتظار اوست و هم اسمیِ آن با معبودش٬ لاله جهان شاهی٬ نیز هدف و مقصود این شهادت را می‌رساند. شهادت فرجام شکوفایی گل زندگی لاله را در پی خواهد داشت. نام منصور فرجام نیز کنایه از سعادتی است که فرجام در اواخر زندگی احساس می‌کند. او از بخت خویش سپاسگزار است که او را یاری داده است تا فرجام زندگی‌اش را شکل دهد و٬ در زمستانِ زندگی خود و برخی از هم وطنانش٬ به رستگاری و حیات جاودان دست یابد. جبهه جزایر مجنون نیز ٬ که راه رستاخیز را برای فرجام فراهم می‌آورد ٬ کنایات ظریفی در بردارد. از یک سو ٬ در رمان ٬ اشاراتی به اهل جنوب بودن مجنونِ لیلی می‌شود٬ از سوی دیگر٬ فرجام که مجنونِ عشق لاله است٬ راهیِ جبهه جزایر مجنون می‌شود که شاید در چشم برخی متقارن با جنون زدگی باشد (اوجاکیانس، 1386: صص 131-132).

 

2-5- شعر و غزل در ابتدای دوره‌ی معاصر.. 32

 

2-6- تعریف «غزلواره».. 37

 

فصل سوم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو

 

3- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های احمد شاملو 39

 

3-1- معرفی احمد شاملو و آثارش.. 41

 

3-1-1- تعریف شاملو از شعر 45

 

3-1-2- شاملو و عشق 45

 

3-2- غزلواره‌های برگزیده.. 47

 

3-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 58

 

3-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 65

 

3-4-1- صرف (واژگان) 67

 

3-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 67

 

3-4-1-2- لغات و تركیبات نو 71

 

3-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 74

 

3-4-2- نحو (جمله بندی) 75

 

3-4-2-1- حذف و جا به جایی اركان جمله 76

 

3-4-2-2- جهش ضمیر 78

 

3-4-2-3- جملات شبه معترضه 79

 

3-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 81

 

3-4-2-5- ایضاح و تفصیل بعد از ابهام 82

 

3-4-2-6- فعل‌های امری و خطابی 83

 

3-5- بررسی فرم.. 83

 

3-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 84

 

3-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 87

 

3-6- بررسی صور خیال.. 91

 

3-6-1- صنایع بیانی 92

 

3-6-1-1- تشبیه 92

 

3-6-1-2- استعاره، مجاز و كنایه 95

 

3-6-2- صنایع بدیعی 99

 

3-6-2-1- بدیع لفظی 99

 

3-6-2-1-1- سجع 100

 

3-6-2-1-2- تكرار 102

 

3-6-2-2- بدیع معنوی 103

 

3-6-2-2-1- تشخیص 103

 

3-6-2-2-2- حس‌آمیزی 104

 

3-6-2-2-3- متناقض نما 105

 

3-6-2-2-4- تضاد 106

 

3-7- بررسی موسیقی.. 106

 

3-7-1- موسیقی درونی 108

 

3-7-2- موسیقی معنوی 115

 

فصل چهارم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث

 

4- بررسی ساختار و محتوای غزلواره‌های مهدی اخوان ثالث 118

 

4-1- معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش.. 120

 

4-1-1- تعریف اخوان ثالث از شعر 123

 

4-1-2- اخوان و عشق 124

 

4-2- غزلواره‌های برگزیده.. 125

 

4-3- محتوا و صبغه‌ی فکری.. 143

 

4-4- بررسی ساختار زبان غزلواره‌ها.. 148

 

4-4-1- صرف (واژگان) 153

 

4-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 153

 

4-4-1-2- لغات و تركیبات نو 159

 

4-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 162

 

4-4-1-4- ترکیبات پر كاربرد 164

 

4-4-2- نحو (جمله بندی):.. 165

 

4-4-2-1- حذف و جابه‌جایی اركان جمله 166

 

4-4-2-2- جهش ضمیر 169

 

4-4-2-3- جملات معترضه‌ی طولانی و شبه معترضه 170

 

4-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 170

 

4-4-2-5- جابه‌جایی صفت 175

 

4-4-2-6- منادای طولانی 177

 

4-5- بررسی فرم.. 179

 

4-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج  از آن 180

 

4-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع‌ها به هم 183

 

4-6- بررسی صور خیال.. 186

 

4-6-1- صنایع بیانی 187

 

4-6-1-1- تشبیه 187

 

4-6-1-2- استعاره 192

 

4-6-1-3- مجاز 194

 

4-6-1-4-كنایه 195

 

4-6-2- صنایع بدیعی 197

 

4-6-2-1- بدیع لفظی 197

 

4-6-2-1-1- سجع 197

 

4-6-2-1-2- جناس 205

 

4-6-2-1-3- تكرار 207

 

4-6-2-2- بدیع معنوی 210

 

4-6-2-2-1- تضاد 211

 

4-6-2-2-2- متناقض نما (پارادوكس) 212

 

4-6-2-2-3- تشخیص 213

 

4-6-2-2-4- حس‌آمیزی 215

 

4-7- موسیقی.. 215

 

4-7-1- موسیقی بیرونی 216

 

4-7-2- موسیقی كناری 221

 

4-7-3- موسیقی درونی 226

 

4-7-4- موسیقی معنوی 230

 

نتیجه‌گیری 256

 

پیشنهادها 259

 

فهرست منابع.. 261

 

 چكیده

 

«غزلواره» را می‌توان یکی از گونه‌های کمتر شناخته شده‌ی ادبی به شمار آورد که در مضمون و درون مایه با غزل یکی و در فرم بیرونی با آن متفاوت است؛ به این معنا که فرم بیرونی (قالب) غزلواره، نیمایی یا سپید است و مضمون آن علاوه بر مضمون غزل سنتی (عشق، ذکر زیبایی معشوق، هجران و درد کشیدن عاشق) شامل توصیفات طبیعت، مسائل اجتماعی، سیاسی و… نیز می‌شود. احمد شاملو و مهدی اخوان­ثالث از شاعران معاصری هستند که در این نوع ادبی سروده‌هایی دارند، یکی در قالب سپید و دیگری در قالب نیمایی. در این تحقیق، محتوا و صبغه­ی فکری این شاعران و ساختار غزلواره‌های آنان در چهار حیطه‌ی زبان (صرف و نحو)، فرم، صور خیال (صنایع بیانی و بدیعی) و موسیقی بررسی و نقد گردیده است. هدف از این تحقیق نشان دادن تحولاتی است که هر یک از شاعران نامبرده در محتوا و ساختار این غزلواره‌ها – به عنوان گونه‌ای نو- ایجاد کرده­اند.

 

واژگان كلیدی: غزلواره، ساختار، محتوا، شاملو، اخوان­ثالث. 

 

1-1- مقدمه و بیان مسأله

 

اشعار غنایی به آن دسته از سروده‌ها اطلاق می‌گردد که به جای گفتگو از حوادث خارجی، از هیجانات و احساسات روحی شخص سخن می‌گویند. این اشعار بیانگر واکنش‌های لطیف روحانی و سرکشی‌های دقیق درونی و معنوی شاعر است. سراینده در این اشعار به مسائل درونی و عواطف انسانی، عشق‌ها و شوریدگی‌های خویش می‌پردازد. آغاز پیدایش این اشعار به گذشته‌های دور برمی‌گردد. سروده‌های مذهبی زرتشت، مزامیر داوود، سرودهای خسروانی در دوران ساسانیان و… را می‌توان از نخستین آثار مکتوب در این زمینه به شمار آورد. سرآغاز اشعار غنایی در ایران به اشعار عاشقانه‌ی بعد از اسلام بر می‌گردد. مفهوم واقعی شعر غنایی در ادبیات کهن فارسی را می‌توان در سرودهای مذهبی زرتشت، یعنی «گاهان» یافت. این سرودها مناجات‌ زرتشت با آفریدگار خویش است که از مصراع‌های 12 تا 14 هجایی تشکیل شده است. لازم به توضیح است که سابقه‌ی اشعار غنایی در ایران به مفهوم کلمات موزون وسرودهای هجایی و غیر مقفی که همراه با آهنگ یا نوای موسیقی خوانده می‌شد، بسیار زیاد و دیرینگی آن از تاریخ پیدایش این گونه ادبیات در زبان برخی اقوام و ملل بسیار بیشتر است. (ر.ک: صبور، 1384: 65). در طول ادوار مختلف شعر فارسی «غزل» به عنوان برجسته‌ترین نوع ادبیات  غنایی ایران شناخته شد. اولین غزل به شکل و معنی مصطلح امروزی را می‌توان در آثار شهید بلخی (متوفی در 325) یافت. غزل در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم به عنوان قالبی مستقل رواج یافت. مضمون غزل در این دوران، عاشقانه و نشاط آمیز بود. پس از حمله‌ی مغول، شاعران به درونگرایی روی آوردند و حزن و اندوه، شکایت و گله از روزگار و حدیث نفس جایگزین مضمون‌های قبلی شد. سبک غزل از خراسانی به عراقی  تغییر یافت. به تدریج مضمون غزل متحول شد و مسائل عارفانه نیز وارد این حوزه گردید. نیمه‌ی اول قرن ششم تا نیمه‌ی دوم قرن هشتم هجری قمری را از درخشان‌ترین ادوار غزل و سیر تکوین و تکامل آن دانسته‌اند. از قرن هشتم شاعران غزلسرا به تکرار و تقلید روی آوردند. در قرن نهم هجری سبک عراقی رو به انحطاط رفت. مضمون غزل نیز در حد تقلید و تتبع گذشتگان باقی ماند. سه نوع غزل عارفانه، عاشقانه و قلندرانه در این دوران رواج داشت. سبک عراقی در اوایل قرن دهم از بین رفت و سبکی با نام وقوع جایگزین آن شد که تا قرن یازدهم ادامه پیدا کرد. مضمون غزل بر اساس حقیقت نمایی و بیان واقعیت در وقایع عشق، عاشق و معشوق مطرح شد. قرن یازدهم عرصه‌ی ظهور سبک هندی (اصفهانی) است. غزل این سبک، تک بیت‌ها و مفرداتی است که با قافیه و ردیف به هم پیوند خورده‌اند. شاعران خیال‌پرداز و مضمون آفرین سبک هندی، علاوه بر مضمون‌های رایج غزل، مضمون‌های دیگری چون پند و اندرز، مطالب اخلاقی و… را وارد غزل کردند. در اوایل قرن دوازدهم این سبک به ابتذال کشیده شد و از بین رفت. از این دوران تا پایان نیمه‌ی اول قرن دوازده که غزل فارسی در سکوت به سر می‌برد را دوران «فترت» نامیده‌اند. در نیمه‌ی دوم قرن دوازده، شاعران به سبک شعری ادوار گذشته روی آوردند که به نهضت ادبی «بازگشت» معروف است. در غزل این دوران مضمون تازه‌ای وارد نشد. از سال 1285 تا 1304 ش، دوران مشروطه نام دارد. در این دوران محتوای غزل دگرگون شد. مسائل اجتماعی، مبارزه، آزادی، وطن‌خواهی و تجدد طلبی و… در مضمون غزل وارد شد. فرم و محتوای این اشعار از مناسبتی در خور برخوردار نبودند، بنابراین شاعران در صدد تغییر فرم شعر برآمدند. نیما یوشیج ابتدا با انتشار «افسانه» تحولاتی در مضمون شعر به وجود آورد و با انتشار «ققنوس» فرم شعر فارسی را دگرگون کرد.

 

در 1305ش، رضا شاه به قدرت رسید. به دنبال از بین رفتن آزادی بیان و اندیشه، شعر نو از حرکت ایستاد. پس از خروج رضا شاه از ایران، شعر نو حرکت دوباره‌ی خود را آغاز کرد و تا سال 1332 درخشان‌ترین دوران را سپری کرد. سال سی(1330)، سال تثبیت شعر نو است. شعر منثور تحت تأثیر ترجمه‌های اشعار و قطعات اروپایی گسترش یافت. شعر سپید رواج پیدا کرد. پس از این، شاعران در قالب نیمایی و سپید  به سرودن شعرهایی با مضمون‌های غنایی و عاشقانه پرداختند. برترین آثار شاعرانی چون اخوان، شاملو، فروغ، سپهری، نادرپور، مشیری، آتشی و… در دهه‌ی چهل(1340-1349) سروده شد. غزل نیز از اوایل دهه‌ی چهل تحت تأثیر این جریان به تازگی گرایید. گروهی از شاعران به پیروی از نیما، اندیشه‌ها و مضمون‌های غنایی و عاشقانه را در قالب‌ نیمایی و سپید ارائه دادند که به عنوان «غزلواره» نامگذاری شدند.

 

 مراد نگارنده از واژ‌ه‌ی « غزلواره» در این تحقیق، اشعاری است با مضمون غنایی و عاشقانه که فرم بیرونی آن نیمایی یا سپید باشد. از میان شاعرانی که «غزلواره» هایی سروده­اند می‌توان به اخوان ثالث، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، نادر نادرپور و… و در قالب سپید به احمد شاملو اشاره کرد.

 

 مراد نگارنده از انجام این تحقیق، بررسی ساختار و محتوای «غزلواره» و نمودن ویژگی‌های منحصر به فرد این گونه‌ی ادبی در شعر شاعران برگزیده است.

 

این تحقیق شامل 5 فصل است:

 

فصل اول: کلیات است که در آن مقدمه و بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش‌ها و روش تحقیق آورده شده است.

 

 فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دوره‌ی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری‌های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دوره­ی معاصر است.

 

 فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در چند حوزه‌ی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 

 فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلواره‌های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در حوزه‌های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

 

 1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلواره و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.

 

2-9-علل مخالفت با حکومت امام علی (ع)…………………………………………………………….. 47

 

2-10-آداب اخلاقی در نبرد مخالفان ……………………………………………………………………. 49

 

2-11-شهادت حضرت علی (ع)………………………………………………………………………….. 56

 

 

 

فصل سوم:تبین پژوهش

 

3-1-روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 63

 

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

 

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت …………………………………………………… 69

 

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………… 69

 

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه …………………. 70

 

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ………………………………………… 72

 

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………… 74

 

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه …………………………………………. 75

 

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه ………………………………………. 76

 

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ………………………………………………………………………… 82

 

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین ………………………………………………….. 85

 

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)………………………………………………………………………… 87

 

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………… 88

 

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)………………………………………………………………………… 92

 

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ………………………………………………………………. 93

 

4-4- شجاعت و ایثار گری ………………………………………………………………………………… 97

 

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره …………………………………………………………………… 97

 

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………… 98

 

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………….. 99

 

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی …………………………………………. 99

 

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه …………………… 100

 

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه …………………. 104

 

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)………………………………………………………………….. 108

 

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)……………………………………………………….. 112

 

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه………………………….. 113

 

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ……………………….. 117

 

4-7-علم وآگاهی علی (ع)…………………………………………………………………………………. 120

 

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه …………………………………………………… 121

 

4-8-صبر وحلم علی (ع)……………………………………………………………………………………. 125

 

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)………………………………………………………………… 131

 

4-10-عدالت حضرت علی (ع)……………………………………………………………………………. 136

 

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)…………………………………………………………………….. 142

 

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………. 146

 

4-12-1- عناصر موسیقایی …………………………………………………………………………………. 146

 

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………… 146

 

 

4-12-1-2-ردیف ……………………………………………………………………………………………. 147

 

4-12-1-3-قافیه ……………………………………………………………………………………………… 148

 

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………… 149

 

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………… 150

 

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………… 152

 

4-12-3-1- معانی……………………………………………………………………………………………. 153

 

4-12-3-1-1-انشاء………………………………………………………………………………………….. 153

 

4-12-3-1-2-امر ……………………………………………………………………………………………. 153

 

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه ……………………………………………………………………………. 156

 

4-12-3-2- بیان ……………………………………………………………………………………………… 158

 

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………….. 159

 

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات ……………………………………………………………. 161

 

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ………………………………………………………………. 162

 

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 162

 

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………………… 163

 

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ………………………………………………………………………………… 164

 

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه …………………………………………………………………. 165

 

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………………. 165

 

4-1-4- عنوان های خاصی كه ژاله فراهانی برای زن بكار برده است   43

 

4-1-5- عناوین نا پسندیده 44

 

4-1-6- عناوین پسندیده 48

 

4-1-7- نگاه به بعد طبیعی زن در اشعار ژاله قائم مقامی فراهانی  51

 

4-1-8- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار ژاله فراهانی  57

 

4-1-9- نگاه به زن از بُعد اجتماعی در اشعار ژاله قائم مقامی فراهانی  66

 

4-2- سیمای زن در مجموعه اشعار پروین دولت آبادی  74

 

4-2-1- نگاهی به زندگی و شعر پروین دولت آبادی  74

 

4-2-2- نگاه پروین دولت آبادی به زن  75

 

4-3- سیمای زن در دیوان توران شهریاری (  بهرامی ) 82

 

4-3-1- نگاهی به زندگی و شعر توران شهریاری( بهرامی ) 82

 

4-3-2- نگاه به بعد طبیعی زن در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 84

 

4-3-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 89

 

4-3-5- نگاه به زن از بُعد اجتماعی در دیوان توران شهریاری ( بهرامی ) 110

 

4-4- سیمای زن در دیوان ژاله اصفهانی  114

 

4-4-1- نگاهی به زندگی و شعر ژاله اصفهانی  114

 

4-4-2- نگاه به بعد طبیعی زن در اشعار ژاله اصفهانی  116

 

4-4-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار ژاله اصفهانی  125

 

4-4-4- نگاه به زن از  بُعد اجتماعی در اشعار ژاله اصفهانی  130

 

4-5- سیمای زن در آثار برگزیده پروانه نجاتی  135

 

4-5-1- نگاهی به زندگی و شعر پروانه نجاتی  135

 

4-5-2- نگاه به بعد طبیعی زن  در اشعار پروانه نجاتی  136

 

4-5-3- نگاه به زن از بُعد خانواده در اشعار پروانه نجاتی  142

 

4-5-4- نگاه به زن از  بُعد اجتماعی در اشعار پروانه نجاتی : 146

 

4-6- نتیجه‌گیری  148

 

4-7- پیشنهادها 151

 

فهرست منابع  152

 

 

 

چکیده

 

 

 

در این تحقیق سعی شده است که دیدگاه زنان شاعر ( معاصر ) عالم تاج ( ژاله ) قائم مقامی فراهانی، پروین دولت آبادی، توران شهریاری، ژاله اصفهانی و پروانه نجاتی در مورد جنس زن، شخصیّت و نقش او درخانواده و اجتماع بیان گردد. این شاعران بر اساس تجربه های تلخ و شیرین شان، نسبت به زن و نقش او شعر هایی سروده­ اند كه گاهی برای زنان مقامی ارجمند كه بسی بالا تر از فرشتگان بوده و گاهی هم آن چنان پست و حقیر، كه تنها وسیله ای برای لذت، عیش و كامرانی نا مردان بوده، سخن به میان آورده اند. در عین حال هیچ یك از آن ها از نقش اساسی و خطیر یك زن كه همان نقش مادری اوست،چشم پوشی نكرده و در واقع دید گاهی نسبتاً یكسان در این زمینه، نسبت به زن داشته اند كه در این تحقیق، به آن پرداخته شده است.

 

واژه‌های کلیدی: : سیمای زن ، شعر معاصر، عالم تاج ( ژاله ) قائم مقامی فرهانی، پروین دولت آبادی، توران شهریاری، ژاله اصفهانی و پروانه نجاتی.

 

.1- کلیات

 

1-1- مقدمه

 

 

گفتگو در مورد زن و دیدگاه هایی که در باره ی او وجود دارد، کاری بس سخت است و احتیاج به مطالعه ی عمیق دارد.

 

برای شناخت زن و موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی او، باید تمام تاریخ را از نظر گذراند و برای این شناخت، نمی توان یک دین یا مذهب خاصی را مورد نقد و بررسی قرار داد و بعد حکمی کلی در این باره داد. اما در بررسی هایی که پژوهش گران در چند دیـن مثـل« یهودیت و مسیحیت » در باره ی زن انجام داده اند، دیده شده که بی توجهی و بی اعتنایی به زن از همان ابتدای خلقت، آشکار بوده است.

 

« در مسیحیت گناه اولیه (  (pehe0riginaگناه زن بود و – مرد به عنوان فرزند آدم- هر گاه به سوی زنی رود، حتی اگر آن زن همسرش باشد، چنان که حوا همسر شرعی آدم بود، باز گناه نخستین و گناه اصلی را تکرار کرده است و گناه و عصیان آدم را در خاطره ی خداوند، تداعی کرده است. »(شریعتی، 1376 : 78)

 

این دیدگاه در دین مسیحیت، شاید بر گرفته از همان داستان چگونگی خلقت آدم و حوا و رانده شدن آنان از بهشت باشد. داستانی که بدین گونه در این دین و مذهب بیان شده است و پژوهش گران نیز آن را در کتاب ها و آثار خود آورده اند و گفته اند که خداوند ابتدا آدم و حوا را در بهشت آفرید و بعد به آن ها حکم کرد که شما مختارید از این بهشت و تمام امکاناتش استفاده کنید مگر این درخت، که بنا به بعضی از تفاسیر، گندم بوده و بعضی دیگر آن را سیب دانسته اند اما در این میان شیطان بر آنان غلبه نمود و آن ها را وادار کرد که از آن درخت ممنوعه، تناول کنند و در پی این سرکشی و گناه بود که از بهشت رانده شدند اما، گویا در این میان، مسیحیان یک طرفه به قاضی رفته اند و طبق استدلال های خود شان، زن یا حوا را مسؤول این خطا و باعث تشویق و ترغیب آدم، دانسته اند و شاید با این گونه استدلال ها، باعث شده اند چنین حکمی در باره ی همه ی زنان، در دین آن ها ریشه دواند.

 

جلال ستاری در یکی از کتاب های خود به نام سیمای زن در فرهنگ ایران، با توجه به تصور کهنی که در شرق پا گرفته بود، مبنی بر زاییده شدن زن یا حوا از پهلوی مرد یا آدم و با توجه به طرز تفکر آن ها، از منظر و دیدگاه دو گروه عمده، به تبیین و بیان این نظریه پرداخته است.

 

او در این کتاب در باره ی گروه اول که به ظاهر بینان معروفند، آورده: « مرد و زن از نظر این گروه،  بسیار با هم تفاوت دارند. از نظر اینان، آدم پسر خداست و خداوند او را بدون واسطه آفریده و تمام خصوصیات خود را به او انتقال داده است. پس آدم (مرد) می تواند عروج روحانی داشته باشد و تا خدا پیش برود. از نظر آن ها، حوا، دختر آدم و زاییده ی اوست. بنا بر این حوا (زن) نمی تواند به مانند آدم (مرد) به عروج و تکامل دست یابد. در واقع، زن فاصله ای است بین خدا و آدم. از نظر این گروه، آدم، حوا را در خواب زایید، بی درد و رنج و این زایمانی رویا وش است. زایمان در حوا در حکم نفرین و لعنتی ابدی است….آدم، نقش اساسی بر عهده دارد. نقشی معنوی و روحانی، چون شبیه به خداست. اما حوا، نقش مشروط و مادی است. آدم، پیامبر زندگی است و حوا پیک مرگ»(ستاری،1373: 60)

 

ستاری در این باره، بیان داشته که : « اگر خلقت حوا از دنده چپ او را از دیدگاه گروهی دیگر که به نهان بینان معروفند، در نظر بگیریم، مساله حکمی دیگر به خود می گیرد. نهان بینان زن (حوا) را باطن دین و آیین می دانند و آدم را ظاهر آن. شیطان هم به فکر از هم پاشیدگی باطن بود تا ظاهر. زیرا می دانست اگر باطن از هم پاشیده شود نیروی ظاهر هم ارزشی نخواهد داشت.»(همان،1373 :60)

 

در جواب این سوال كه چرا از همان آغاز آفرینش، برای جنس زن خلقتی ناقص تر از مرد قائل شده اند، قصه ها، افسانه ها و اساطیر فراوانند كه در این جا لازم نیست به تمامی آن ها  اشاره گردد. اما این قصه ها که اکثرا بر ساخته ی مردان هستند با توجه به دلایل و مطالبی که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد، شاید هرگز پژوهندگان را به سر منزل حقیقی چرایی و چیستی خلقت زن، راهنمایی نكنند. از اینروست كه غالباً تكیه گاه این نوع جستجو را در قرآن، رد یابی می نمایند اما گاهی نیز برای وضوح این آیات، در باب داستان خلقت انسان، به تفاسیر مختلف مراجعه می كنند که متاسفانه خیلی از مفسران هم بر مبنای دیدگاه و عقل خود شان، آیات قرآنی را تفسیر و تبیین كرده اند. آن‌ها، بیان داشته اند كه ابتدا زن (حوا) بود كه فریب شیطان را خورد و بعد او باعث گمراهی مرد (آدم) شد. اما آیات قرآنی فراوانی در این باره وجود دارد كه خداوند فرموده، زن و مرد هر دو وسوسه شیطان را پذیرفته اند و گمراهی هر كدام به گردن خود شان بوده است. نه مرد مسؤول گمراهی زن است و نه زن مسؤول گمراهی مرد. در