1-2- بیان مسئله

 

 

3

 

 

 

1-3- اهمیت  ضرورت پژوهش

 

 

3

 

 

 

۴-۱- هدف پژوهش

 

 

6

 

 

 

۵-۱- تعریف‌های مفهومی واژه‌ها و اصطلاح‌ها

 

 

7

 

 

 

۱-۵-۱- قصه

 

 

7

 

 

 

۲-۵-۱- افسانه

 

 

7

 

 

 

۳-۵-۱- افسانه واقع‌گرا

 

 

7

 

 

 

۴-۵-۱- افسانه پریان

 

 

8

 

 

 

۵-۵-۱- جذب و انطباق

 

 

8

 

 

 

۶-۵-۱- تمرکززدایی و تمرکزگرایی

 

 

8

 

 

 

فصل دوم: پیشینه­ و مبانی نظری پژوهش

 

 

 

 

 

2-1- پیشینه افسانه‌ها

 

 

10

 

 

 

2-1-1- در خارج از ایران

 

 

10

 

 

 

۱-۱-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی افسانه‌ها

 

 

10

 

 

 

۲-۱-۱-۲- ساختارگرایی

 

 

12

 

 

 

 

2-1-1-3- روی‌کرد بنیان‌فکنانه

 

 

15

 

 

 

2-1-1-4-روی‌کرد روان‌کاوانه

 

 

15

 

 

 

2-1-1-5-روی‌کرد یونگی

 

 

16

 

 

 

2-1-1-6- روی‌کرد مارکسیستی

 

 

17

 

 

 

2-1-1-7-روی‌کرد زن‌گرایانه ( فمینیستی) و جنسیتی

 

 

17

 

 

 

2-1-1-8- روی‌کرد نواستعماری

 

 

18

 

 

 

2-1-1-9-روی‌کرد تطبیقی

 

 

18

 

 

 

۲-۱-۲- در ایران

 

 

 

 

 

۱-۲-۱-۲- گردآوری و طبقه‌بندی

 

 

19

 

 

 

۲-۲-۱-۲- روی‌کرد ساختارگرایانه

 

 

19

 

 

 

۳-۲-۱-۲- روی‌کرد روان‌کاوانه

 

 

21

 

 

 

2-1-2-4- روی‌کرد یونگی

 

 

23

 

 

 

۵-۲-۱-۲- روی‌کرد زن‌گرایانه (فمینیستی)

 

 

23

 

 

 

۶-۲-۱-۲- روی‌کرد اطلاع‌رسان

 

 

24

 

 

 

۷-۲-۱-۲- روی‌کرد آسیب‌شناسانه

 

 

25

 

 

 

۸-۲-۱-۲- روی‌کرد تاریخی

 

 

25

 

 

 

۹-۲-۱-۲- روی‌کرد زبان‌شناسانه

 

 

25

 

 

 

۱۰-۲-۱-۲- پژوهش در زمینه بازنویسی و بازگردانی افسانه‌ها

 

 

26

 

 

 

۱۱-۲-۱-۲- روی‌کرد تحلیل محتوا

 

 

26

 

 

 

۱۲-۲-۱-۲- روی‌کرد شناخت‌شناسی تکوینی

 

 

26

 

 

 

۱۳-۲-۱-۲- جمع‌بندی پیشینه افسانه‌ها

 

 

27

 

 

 

۲-۲- پیشینه تمرکززدایی

 

 

27

 

 

 

۱-۲-۲- پیاژه و تمرکززدایی

 

 

29

 

 

 

۲-۲-۲- ویگوتسکی

 

 

29

 

 

 

۳-۲-۲- دونالدسون

 

 

32

 

 

 

۴-۲-۲- بنیان‌فکنی و تمرکززدایی

 

 

33

 

 

 

۵-۲-۲- پیشینه تمرکززدایی در ادبیات کهن ایران

 

 

35

 

 

 

2-2-۶- تمرکززدایی پس از معصومیت و تجربه

 

 

35

 

 

 

۳-۲- معصومیت و تجربه و مبانی نظری پژوهش

 

 

37

 

 

 

۱-۳-۲- شگردهای تمرکززدایی در افسانه‌ها

 

 

37

 

 

 

۱-۱-۳-۲- پایان‌خوش

 

 

40

 

 

 

۲-۱-۳-۲- اغراق

 

 

40

 

 

 

۳-۱-۳-۲- مداخله راوی

 

 

40

 

 

 

۴-۱-۳-۲- خودنمایی افسانه‌ها

 

 

40

 

 

 

۵-۱-۳-۲- وارونه‌سازی

 

 

40

 

 

 

۶-۱-۳-۲- سپیدگویی

 

 

41

 

 

 

۷-۱-۳-۲- رفت و برگشت

 

 

42

 

 

 

۸-۱-۳-۲- نمای دور، نمای نزدیک

 

 

42

 

 

 

فصل سوم: روش پژوهش

 

 

 

 

 

3-1- طرح پژوهشی

 

 

45

 

 

 

۲-۳- نمونه‌های پژوهش

 

 

45

 

 

 

۳-۳- روش داده‌‍‌یابی

 

 

47

 

 

 

۴-۳- روش داده‌کاوی

 

 

48

 

 

 

۵-۳- حساسیت پژوهش‌گر

 

 

49

 

 

 

۶-۳- پرسش‌های پژوهش

 

 

49

 

 

 

فصل چهارم: واکاوی افسانه‌ها

 

 

 

 

 

4-1- خر ما از کره‌گی دم نداشت

 

 

51

 

 

 

4-2- یوسف شاه پریان و ملک احمد

 

 

58

 

 

 

4-3- شتر دیدی ندیدی

 

 

62

 

 

 

4-4- ملک محمد و دیو یک لنگو

 

 

65

 

 

 

4-5- پادشاه و دختر چوپان

 

 

73

 

 

 

4-6- شاهزاده‌ابراهیم و فتنه خون‌ریز

 

 

77

 

 

 

۷-۴- آدم بدبخت

 

 

81

 

 

 

۸-۴- مرد جوجه فروش

 

 

85

 

 

 

۹-۴- قوز بالای قوز

 

 

87

 

 

 

۱۰-۴- آبی‌بی دلم می‌خواد را بیری

 

 

88

 

 

 

۱۱-۴- آگبوری

 

 

91

 

 

 

۱۲-۴- گل به صنوبر چه کرد

 

 

93

 

 

 

۱۳-۴- ملاچغندر و زن بدکاره

 

 

99

 

 

 

۱۴-۴- عباس دوس

 

 

102

 

 

 

۱۵-۴- دهاتی و تاجرها

 

 

104

 

 

 

۱۶-۴- مطیع و مطاع

 

 

108

 

 

 

۱۷-۴- یه بار جستی ملخک

 

 

111

 

 

 

۱۸-۴- حسن یک‌غازی و حسن دوغازی

 

 

114

 

 

 

۱۹-۴- تعبیر خواب

 

 

116

 

 

 

۲۰-۴- جانتیغ و چهل‌گیس

 

 

120

 

 

 

۲۱-۴- بابل هند

 

 

125

 

 

 

۲۲-۴- گل خندان

 

 

127

 

 

 

۲۳-۴- سه زن مکار

 

 

130

 

 

 

۲۴-۴- دختر نارنج و ترنج

 

 

133

 

 

 

۲۵-۴- ملا بد نباشد

 

 

137

 

 

 

۲۶-۴- روباه و الاغ

 

 

138

 

 

 

۲۷-۴- روی یخ گرد و خاک بلند نکن

 

 

139

 

 

 

۲۸-۴- عروسک سنگ صبور

 

 

141

 

 

 

۲۹-۴- ملای مکتب

 

 

143

 

 

 

۳۰-۴- حسن کچل

 

 

144

 

 

 

4-31- پاسخ به پرسش نخست

 

 

148

 

 

 

4-32- پاسخ به پرسش دوم

 

 

151

 

 

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

 

 

 

 

5-1- مقدمه

 

 

153

 

 

 

5-2– ارزش های نهفته در افسانه‌ها

 

 

153

 

 

 

5-3- بازخوانی شگردهای معصومیت‌و‌تجربه و تقسیم‌بندی آن‌ها

 

 

154

 

 

 

5-4- برخی از تفاوت‌های شگردهای تمرکززدایانه‌ی افسانه‌های صبحی با افسانه‌های انجوی شیرازی

 

 

158

 

 

 

5-۵- جلوه‌های تازه‌ی تمرکززدایی در افسانه‌های انجوی شیرازی

 

 

161

 

 

 

5-6- شگرد‌های تمرکززدایانه در یک نگاه

 

 

166

 

 

 

5-7- سخن آخر

 

 

167

 

 

 

5-8- پیشنهادهای پژوهش

 

 

167

 

 

 

5-8-1- پیشنهاد‌های پژوهشی

 

 

167

 

 

 

5-8-2- پیشنهادهای کاربردی

 

 

168

 

 

 

5-9- محدودیت‌ پژوهش

 

 

168

 

 

 

 فهرست منابع و مآخذ

 

 

 

 

 

منابع فارسی

 

 

169

 

 

 

منابع انگلیسی

 

 

173

 

 

پیش‌گفتار

 

  یافتن ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک از مهم­ترین مبحث‌های مطرح­شده در زمینه‌ی ادبیات‌کودک­ است. بسیاری از پژوهش­گران ­درباره­ی ویژگی­ها، مشکل‌ها، ایدئولوژی­های نهفته و حتا در مورد امکان یا عدم امکان ادبیات‌کودک سخن گفته­اند. این پژوهش­گران، نظرهای گوناگون و حتا گاه متناقضی دارند؛ برای نمونه درحالی‌که ‌استیونز[1] (۲۰۰۲) و زایپس[2] (۱۹۹۴) به ایدئولوژیک بودن ادبیات‌کودک  با روی‌کرد­های ویژه­ی خود اعتقاد دارند، نودلمن[3] (۱۹۹۷) به لذت­های نهفته در آن­ها یا به بیننده‌ی پنهان و نقش تصویر در لذت‌بخشی کتاب‌های داستانی‌تصویری توجه می­کند یا درحالی‌که رز[4] (۱۹۸۴) ادبیات‌کودک را محملی برای امیال سرکوب­شده­ی بزرگسالان و کاملا جعلی و تصنعی می­پندارد، متیوز[5] (۱۹۸۰) داستان­هایی را برای نمونه می­آورد که اصیل ­هستند و برای کودک پدید آمده­اند. با این­همه، بحث درباره­ی ماهیت و ویژگی‌های ادبیات‌کودک هم­چنان ادامه دارد و هر پژوهش­گری با روی­کرد ویژه­ی خود به بررسی اثرهای ادبی برای کودک می­پردازد.

 

  در نظریه­ی به­کاررفته در پژوهش حاضر به همسانی « مفهوم کودکی و ادبیات‌کودک » توجه شده‌است و علت توفیق اثرهای کلاسیک و افسانه­ها را در این مطلب می­داند. در این روی­کرد مفهوم کودکی با توجه به نظریه‌های روان‌شناسی و فلسفه تبیین شده­است و سپس با توجه به این مفهوم و ویژگی­های آن به بررسی اثرهای اصیل و موفق ادبیات‌کودک هم‌چون افسانه‌ها پرداخته­است تا این هم­سانی بیش‌تر آشکار شود.

 

۲-۱- بیان مسئله

 

بنیادی‌ترین ویژگی ذهنی کودک از نظر پیاژه تمرکززدایی است که می­تواند تاثیرهای بسیاری در رشد ذهنی کودک داشته­باشد و البته این همان ویژگی بنیادینی است که در اثرهای کلاسیک کودک و افسانه‌ها که نزد کودکان محبوبیت عام دارند، دیده می­شود. برای روشن‌شدن این نظر، پژوهشی انجام شد و در آن خسرونژاد ( 1382 ) به بررسی افسانه­های عامیانه با چنین روی‌کردی پرداخت. پژوهش حاضر در واقع در ادامه­ی همان پژوهش است.

 

  از این منظر، آن­چه که از دیدگاه­های گوناگون پنهان مانده‌است، توجه نکردن به ادبیات‌کودک و بیرون‌نکشیدن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک از کاوش در خود آن به عنوان گونه‌ای مستقل است. درواقع بحث­برانگیز­ترین موضوع ادبیات‌کودک در ایران بحث زیبایی یا آموزش است، بحث این­که آیا ادبیات‌کودک را باید جزو علوم­تربیتی به‌شمار‌آوریم یا جزو ادبیات و البته روی‌کرد حاضر هم‌سو با نظر خسرونژاد ( ۱۳۸۲ ) بر این باور است که این ­هر دو در یافتن ماهیت واقعی ادبیات‌کودک به یک اندازه به­خطا رفته­اند، زیرا هرکدام تنها می­خواهند با اصول خود و بدون توجه به ویژگی‌های ادبیات‌کودک آن را تبیین کنند، اما اگر وجود مستقلی برای ادبیات‌کودک قایل شویم، آن­گاه می­توانیم عواملی را که سبب زیبایی یا آموزش می­شوند، بیابیم.