2-2-8 بلوغ ریختی یا مورفولوژیک……………………………………………………………………………. 21

 

2-2-9 بلوغ اسکلتی………………………………………………………………………………………………. 22

 

2-2-10 سن دندانی……………………………………………………………………………………………….. 22

 

2-2-11 ترکیب بدنی       …………………………………………………………………………………….. 24

 

2-3 تاثیر فعالیت ورزشی بر کودکان و نوجوانان……………………………………………………………. 25

 

2-4 تغییرات Vo2max دوره پیش از بالیدگی…………………………………………………………… 28

 

2-5 آیا Vo2max در افراد نابالغ واقعا همان Vo2max است؟…………………………………….. 29

 

2-6 تاثیر تمرینات ورزشی درمرحله پیش ازبلوغ…………………………………………………………… 30

 

2-7 تاثیر تمرینات هوازی دردوره پس از بلوغ……………………………………………………………… 32

 

2- 8 ارزیابی آمادگی هوازی ……………………………………………………………………………………. 33

 

2-9 مقیاس آلومتری، رشد و بالیدگی………………………………………………………………………….. 34

 

2-3-پیشینه پژوهش……………………………………………………………………………………………….. 41

 

2-3-1- پیشینه پژوهش در ایران……………………………………………………………………………….. 41

 

2-3-2- پیشینه پژوهش در خارج از کشور………………………………………………………………….. 43

 

2-4 جمع بندی…………………………………………………………………………………………………….. 55

 

فصل سوم: تبیین پژوهش

 

3-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. 59

 

3-2- روش تحقیق………………………………………………………………………………………………… 59

 

3-3- جامعه آماری………………………………………………………………………………………………… 59

 

3-4- محدودیت های تحقیق……………………………………………………………………………………. 59

 

3-5 تجهیزات و ابزار اندازه گیری …………………………………………………………………………….. 60

 

3-6 روش گردآوری داده­ها……………………………………………………………………………………… 61

 

3-7 روش اجرای آزمون آزمایشگاهی بروس……………………………………………………………….. 63

 

3-8 روش­های آماری……………………………………………………………………………………………… 64

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل پژوهش

 

4-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. 67

 

4-2- آمار توصیفی………………………………………………………………………………………………… 67

 

4-3- آزمون فرضیات…………………………………………………………………………………………….. 72

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

 

5-1- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. 83

 

5-2 خلاصه پژوهش………………………………………………………………………………………………. 83

 

5-3- بحث و نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………… 87

 

5-4- پیشنهادات پژوهش………………………………………………………………………………………… 89

 

5-4-2- پیشنهادات برای پژوهش­های آتی…………………………………………………………………… 89

 

 

منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………. 93

 

چکیده:

 

رشد سنجی (آلومتری) برقراری یک رابطه ریاضی میان شرایط یک مولفه فیزیولوژیک، آناتومیکی یا متابولیک با تغییرات جثه یا اندازه بدن( وزن) به ویژه در فرایند رشد و تکامل را تشریح می کند. هدف از تحقیق حاضر هم سنجی برآورد vo₂peak به روش معادلات آلومتری منتخب برای دانش آموزان دختر نوجوان چاق و غیر چاق است. روش اجرا: 44 دانش آموز دختر 10 تا 12 سال مقاطع تحصیلی ابتدایی غیر انتفاعی ناحیه یک شهرستان همدان که بر اساس درصد BMI به دو گروه 22 نفری با ترکیب بدنی نرمال و اضافه وزن + چاق تفکیک شدند. ظرفیت عملی آن ها در یک نوبت فعالیت هوازی درمانده ساز بروس برآورد شد و اعتبار آن با معادلات آلومتری منتخب(بیونن، میلانو و نویل) ارزیابی گردید. نتایج: معادلات آلومتری منتخبی که برای هریک از گروه های چاق و یا نرمال به کار می رود، برای تعیین vo₂peak افراد بالیده کاربرد ندارد. این معادلات آلومتری و آزمون شاخص (بروس) در دو گروه تحت مطالعه ما نشان داد در شرایط متفاوت بودن ترکیب بدنی دو گروه (چاق-غیرچاق) با سطح بلوغ یکسان(طبیعی یا بلوغ غیرطبیعی)، مقدار ظرفیت عملی دختران قابل تشخیص خواهد بود ولی در صورت متفاوت بودن ترکیب بدنی (نرمال یا چاق) و تفاوت در سطح بلوغ (بلوغ طبیعی و غیرطبیعی) نمی تواند ظرفیت عملی دختران 10 تا 12 سال را با ملاحظه دو عامل مداخله گر متمایز سازد. به نظر می رسد برای تعیین ظرفیت عملی دختران نوجوان با رعایت عوامل ترکیب بدن و سطح بلوغ نیازمند طراحی فرمول آلومتریک اختصاصی برای جمعیت دانش آموزان دختر 10-12 ساله غیر ورزشکار باشیم.

 

فصل اول: طرح پژوهش

 

1-1- مقدمه

 

اهمیت آمادگی جسمانی و زندگی سالم از موضوعاتی است که پیرامون آن مطالب گوناگون ارایه شده است. میلیون ها نفر در سراسر جهان به روش ها و شکل های مختلف اقدام به ورزش می کنند اما با این وجود، شیوه زندگی آحاد جامعه معمولا به سوی کم تحرکی در جریان است(آریان فر، 1381). برای مثال تاملین و همکاران(2003) در بررسی فعالیت بدنی و وضعیت اجتماعی در دوران نوجوانی با بی تحركی دوران بزرگسالی پرداختند نشان دادند كه، مشاركت منظم نوجوانان در فعالیتهای بدنی با احتمال فعال بودن آنها در بزرگسالی ارتباط دارد(Tammelin,2003). از سوی دیگر، حركت برای طیف سنی كودكان و نوجوان اهمیت ویژه ای دارد ودر این زمینه موضوع فقر حركتی نیز عواقب منفی متعددی را به همراه خواهد داشت. پس میتوان گفت که، فعالیت بدنی منظم در دوران كودكی، علاوه بر تأمین سلامتی آنها (Calfs & Taylor,1994)، برفرایند سلامتی دوراه بزرگسالی آنان مؤثر است (Kari & et al,1994). شناخت مقوله آمادگی جسمانی و راهکارهای توسعه آن از اولویت های پژوهشی در حیطه تربیت بدنی است و محققان در این زمینه به مطالعه پرداخته اند( قیومی، 1380). با توجه به نقش فعالیت بدنی کودکان و نوجوانان، یکی از فاکتورهایی که درآمادگی دستگاه قلبی عروقی آنان اهمیت دارد سطح حداکثر اکسیژن مصرفی[1] است.

 

حداکثر اکسیژن مصرفی ظرفیت عملکرد قلبی- تنفسی را نشان می دهد و اغلب به عنوان معیار شاخص قلبی- تنفسی و تناسب اندام در نظر گرفته می شود(لاری/ 1369؛ مک آردل و همکاران، 1996). ). ارزیابی توان هوازی به دو روش مستقیم و غیر مستقیم امکان پذیر است. (فاکس وماتیوس، 1380-فیزیولوژی دوران رشد) از آنجایی که روش مستقیم اندازه گیری حداکثر اکسیژن مصرفی، مستلزم تکنیک ها و ابزار خاص تجزیه گازها می باشد و بسیار پرهزینه است (ویان اچ، 1382). از این رو از روش های غیرمستقیم برای برآورد حداکثر اکسیژن مصرفی استفاده می شود. در این میان رایج ترین روش، استفاده از نوارگردان یا چرخ کارسنج[2] می باشد. از جمله بهترین پروتکل ها آزمون بروس می‌باشد که دارای روایی بالایی است(r=0/98) (ویان اچ، 1382). اما از آن جا که استفاده از دستگاه نوارگردان به دلیل گران قیمت بودن و محدودیت جابجایی و عدم تخصص کافی افراد در اجرای پروتکل های مختلف برای همه کس میسر نمی باشد، و تنها راه استفاده از آن حضور در آزمایشگاه واستفاده زیر نظر متخصص است (ویان اچ، 1382). در این پژوهش سعی شد بااستفاده از معادلات آلومتری مختلف که توسط پژوهشگران خارجی بدست آمده جایگزین مناسب و ارزان قیمت و سریع بدست آید، اغلب این معادلات در جامعه های مختلف مورد اعتبار و پایایی می باشد و هدف از این پژوهش این است که بررسی شود آیا معادلات آلومتری منتخب در ایران دارای هم سنجی مناسب قابل قبولی است.

 

2-4 آشنایی با چند اصطلاح موسیقی……………………………….. 27

 

2-5 مختصری درباره وجه تسمیه گوشه های موسیقی………………… 29

 

2-5-1 مثال……………………………….. 30

 

فصل سوم: درباره استاد محمدرضا شجریان

 

3-1 درآمد………………………………. 33

 

3-2 بیوگرافی……………………………….. 33

 

3-3 شیوه ی آوازی استاد شجریان……………………………….. 36

 

فصل چهارم: ارتباط شعر و موسیقی و بررسی آن در هفت آلبوم استاد محمدرضا شجریان

 

4-1 درآمد………………………………. 41

 

4-2 پیوند شعر و موسیقی……………………………….. 41

 

2-4-1 هماهنگی موسیقی آوازی با مفهوم شعراز زبان استاد حسین دهلوی………….. 43

 

4-3 بررسی ادبی و موسیقیایی هفت اثر از آثار استاد محمدرضا شجریان…………… 47

 

4-3-1 آلبوم شب سکوت کویر………………………………. 47

 

4-3-2 آلبوم سر عشق……………………………….. 60

 

4-3-3 آلبوم بیداد………………………………. 71

 

4-3-4 آلبوم آسمان عشق……………………………….. 84

 

4-3-5 آلبوم نوا……………………………… 94

 

4-3-6 آلبوم دستان……………………………….. 109

 

4-3-7 آلبوم راست پنجگاه……………………………… 118

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

 

5-1 نتیجه گیری……………………………….. 129

 

منابع……………………………….. 131

 

چکیده:

 

شعر فارسی با موسیقی نزدیکی فراوان دارد تا آنجا که برخی هر دو را از یک منشأ دانسته اند. شعر در درون خود دارای موسیقی است و گاه موسیقی نیز علاوه بر اصوات مفاهیمی نیز به همراه داشته است، همراهی این دو، اثری می آفریند که در صدر آثار خلق شده انسانی است. بررسی این همراهیِ شعر و موسیقی ما را به درک بهتر و والاتر این آثار رهنمون می سازد و برای آیندگان آگاهی از روش و شیوه ی ساخت این آثار را پدید می آورد تا بتوانند از تجربه گذشتگان در خلق بهتر و زیباتر آثار هنری استفاده نمایند. در این تحقیق مجموعه های ارائه شده توسط استاد موسیقی و آواز ایران، استاد محمدرضا شجریان مورد بررسی ادبی و موسیقیایی قرار گرفته است. در جنبه های موسیقیایی، بررسی مقام های موسیقی- گوشه ها و ردیف های آوازی و در بعد ادبی، استفاده از موسیقی درونی، کناری و آوایی اشعار و همین­طور بهره بردن از صنایع لفظی و ادبی مد نظر قرار گرفته است. روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای، میدانی و تحلیلی و تطبیقی بوده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد پدید آورنده علاوه بر تسلط بر اطلاعات موسیقی و آوازی، بر جنبه های ادبی نیز شخصاً و یا توسط مشاور آگاهی داشته است. در این تحقیق هماهنگی بین صنایع ادبی، مانند ایهام، ایجاز و اوزان عروضی و … در انتخاب اشعار و موسیقی دیده می شود.

 

پیشگفتار:

 

از دیرباز سودای آن داشتم، تا به شکرانۀ یک عمر، استماع نغمه های آسمانی و آوازهای ملکوتی استاد محمدرضا شجریان، نقشی در جهت بزرگداشت این چهره فاخر و بلند پایۀ عرصه موسیقی و آواز ایران زمین ایفا نمایم. از حُسن اتفاق در سال 89 در رشته ادبیات مقطع کارشناسی ارشد پذیرفته شدم و پس از اتمام واحدهای درسی به منظور انتخاب موضوع پایان نامه با جناب آقای دکتر کاظمی ریاست محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشورت نمودم. ایشان بنا به قریحه سلیم و ذوق سرشاری که در عرصه هنر دارند، بررسی ارتباط شعر و موسیقی در آثار و آلبوم های استاد شجریان را پیشنهاد نمودند. بنده نیز، نظر به تحقق آرمانی که سال ها با آن گره خورده بودم، همچنین بنا به ارادت و علاقه وافری که به جناب آقای دکترکاظمی داشتم با کمال شوق پذیرفتم.

 

پس از تحقیق و جستجوی لازم، دریافتم که موضوع این پایان نامه از جمله موضوعاتی است که تاکنون بدان پرداخته نشده است. به جز مواردی اندک و معدود، که صرفاً به بررسی چند بیت از یک آلبوم اشاره نموده است.

 

در ابتدا، این پژوهش قرار بود در طیف وسیع تری صورت گرفته و تمامی آلبوم هایی که در کتاب خسرو خوبان، تدوین شده است مورد نقد و بررسی قرار گیرد. اما به دلیل محدودیت زمانی و ضیق وقت، همچنین تکرار مطالب که قطعاً برای مخاطب، ملال آور خواهد بود به هفت آلبوم که هر کدام در یکی از هفت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی اجرا گردیده است کاهش یافت.

 

اهمیت این تحقیق بدان جهت است که علاقه مندان با در دست داشتن نسخه ای از این تحقیق می توانند به هنگام شنیدن هر یک از این آلبوم ها، نوع دستگاه، گوشه ها ، ردیف های آوازی و همچنین ارتباط شعر و ملودی، و به طور کلی فضای حاکم بر اثرِ مربوطه را عمیق تر درک نموده و با شناخت از زوایای ادبی و موسیقایی آن لذت بیشتری دریافت نمایند.

 

لازم به ذکر است، با همه ی سعی و تلاشی که در جهت ارائه دقیق و صحیح مطالب نموده ام، هیچگاه مدعی آن نیستم که پژوهشی بدون نقص و عاری از عیب به انجام رسانده ام.

 

شاید در مواردی راه به بادیه ی خطا پیموده باشم، اما خرسندم که به باطل ننشسته و به حد بضاعت و توان در این مسیر کوشیده ام.

 

به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل                که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم

 

امیدوارم صاحبان فن و ارباب خرد، ناگفته ها و عیوب این پژوهش را به حقیر گوشزد نموده تا در آینده، این پژوهش صورتی نیکوتر پذیرد.

 

 

در پایان از جناب آقای دکتر کاظمی که از ابتدا تا انتها ،همتی والا وبی شائبه ،بدرقه راه این نوسفر عرصه فرهنگ و ادب ، نموده اند کمال تشکر و امتنان فراوان دارم. همچنین تشکر از جناب استاد مهدی اسدی، استاد مشاور که از نظرات وپیشنهادات گرانقدرشان بهره های فراوان برده ام. در نهایت، سپاس از برادر عزیزم، جناب استاد محمدمیرزایی،خوشنویس و ردیف دان برجسته کرمان، که اگر فروغ دانش و رهنمودهای گوهربارشان بر این پژوهش نمی تابید، هرگز این پژوهش به سر منزل مقصود نمی رسید.

 

و در آخر به گفتۀ زنده یاد دکترمحمد معین:

 

«این کاری است که توانسته ایم، ولی آن نیست که خواسته ایم».

 

مقدمه:

 

شعر و موسیقی پیوندی ناگسستنی دارند، زیرا حقیقت درونی شعر که همان وزن می باشد موجب پیوند آن با موسیقی است. برخی بر این عقیده اند، شعری که از قالب و وزن عروضی عاری باشد، کمال یافته نیست و نمی تواند موجب غنای موسیقی شود. از جمله کسانی که بر اهمیت پیوند شعر و موسیقی، و ضرورت آن به منظور زیباتر شدن اثر، تأکید فراوان داشته اند استاد محمدرضا شجریان است. از این رو پژوهشگر بر آن است تا این حساسیت را در هفت اثر از آثار موسیقی ایشان که هر کدام در یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی اجرا گردیده است مشاهده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

 

این پژوهش شامل پنج فصل می باشد. فصل اول، کلیات، فصل دوم اشاره ای کوتاه به تاریخچه موسیقی از دیدگاه استاد روح الله خالقی، همچنین جهت آشنایی مخاطبان عزیز اشاره ای اجمالی به تعدادی از اصطلاحات موسیقی و وجه تسمیه گوشه ها. فصل سوم بنا به ضرورت، مختصری درباره استاد شجریان و ویژگی های آوازی ایشان . در فصل چهارم که عنصر اصلی تحقیق می باشد؛ضمن مقدمه ای کوتاه درخصوص تلفیق شعر وموسیقی و نگاهی به هماهنگی آوازی با مفهوم شعر از دیدگاه استاد حسین دهلوی ، به بررسی جنبه های ادبی، از جمله اوزان عروضی، صناعات ادبی، جنبه های محتوایی شعر و مضامین آن؛ و در جنبه های موسیقایی به ردیف های آوازی، گوشه ها، نوع دستگاه و هماهنگی آن ها با ملودی پرداخته می شود. در فصل پنجم نتایج حاصل ازاین پژوهش ارائه شده است.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- درآمد

 

در این فصل صورتی کلی شامل: بیان مسئله، سوابق تحقیق، فرضیه های تحقیق، اهداف تحقیق و غیره ارائه می شود.

 

2-1- بیان مسأله

 

شعر، موسیقی و تلفیق این دو، از جمله مباحثی است که در حوزه موسیقی ایرانی حائز اهمیت می باشد.

 

بی شک هرگاه شعر و موسیقی با هم ادغام و ترکیب شده اند نه تنها منجر به خلق آثاری زیبا شده، بلکه بر مخاطب نیز تأثیر بسزایی داشته است.

 

آثار و اشعار نظامی بسیار است که می توان آن را به دو قسمت تقسیم کرد:

 

1-  دیوان اشعار او که بیست هزار بیت بوده و آنچه از آن باقی است به نام « گنجینة گنجوی » و به همت حسن وحید دستگردی به چاپ رسیده است.

 

2- پنج مثنوی او به نام « خمسة نظامی » که مشتمل است بر :

 

الف : مثنوی « مخزان الاسرار » حاوی 2260 بیت که در حدود سال 570 ق به نام فخرالدین بهرامشاه بن داود پادشاه ارزنگان به نظم درآورده و از امّهات مثنوی های فارسی و مشتمل بر مواعظ و حکم در بیست مقاله است.

 

ب : منظومة « خسرو و شیرین » حاوی 6500 بیت ، به نام اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان بن ایلدگز. این مثنوی در سال 576 ق به پایان رسیده و شرح عشق خسرو پرویز پادشاه ساسانی به کنیزک ارمنی اش شیرین است.

 

ج : منظومة « لیلی و مجنون » حاوی 4700 بیت ، به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان بن منوچهر. این مثنوی در سال 588ق به پایان رسید و داستان عشق غم انگیز مجنون به لیلی است. این داستان ، از داستان های قدیم عرب بوده و نظامی در ابداع اصل آن مبتکر نبوده است اما خود هنگام نظم ، در آن تصرفات بسیار کرده است.

 

اهمیت و ضرورت تحقیق:

 

نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه خدمات اجتماعی و… به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.

 

عوامل متعددی در توسعه پژوهش دخالت دارند که ذکر همه آن‌ها در این مختصر نمی‌گنجد. با این حال می‌توان به اختصار عوامل توسعه پژوهش را به سه بخش عوامل سخت افزاری، عوامل نرم افزاری و نیروی انسانی تقسیم نمود. منظور از عوامل سخت افزاری همه امکانات فیزیکی و زیرساخت‌های بنیادی است که امکان انجام پژوهش در حوزه‌های مختلف را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد. مثلا وجود ابزارهای پژوهشی از قبیل دستگاه‌ها و آزمایشگاه‌های پیشرفته و امکانات شبکه‌ای و رایانه‌ای از جمله این منابع سخت افزاری محسوب می‌شوند. منظور از امکانات نرم افزاری جریان اطلاعات و دانش میان پژوهشگران است که از طریق مجله‌ها و منابع علمی دیگر به صورت چاپی یا الکترونیکی صورت می‌پذیرد. در‌‌نهایت، بخش سوم این مجموعه نیروی انسانی و پژوهشگرانی است که با دانش و تلاش خود می‌توانند امکانات سخت افزاری و نرم افزاری را به خدمت گرفته و طرح‌های پژوهشی گوناگون را تدوین و اجراکنند. علاوه براین، توسعه آتی پژوهش در هر کشور مبتنی بر گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش آن کشور است که از سطح آموزش ابتدایی آغاز شده و تا پایان تحصیلات دانشگاهی استمرار می‌یابد.

 

حال با توجه به ویژگی های شعر نظامی گنجوی که می توان بصورت زیر آنها را شمرد:

 

1- تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند.

 

2-در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.

 

3-انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.

 

4-ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.

 

5-تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می کند، علاوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

 

این ویژگی ها می تواند آثار اجتماعی روز ما را برجسته تر نمایان کند و اشعار پند و اندرز گونه نظامی نیز در عبارت آموزی موثر باشد.

 

فرضیه های پژوهش:

 

1-بررسی آثار اجتماعی نظامی گنجوی تا چه حد مدنظر قرار گرفته است؟

 

2-بررسی آثار در ابیات نظامی گنجوی و مقایسه آن با مسائل اجتماعی روز تا چه حد مد نظر قرار گرفته است؟

 

3-آثار اجتماعی نظامی گنجوی به چه شکلی به نگارش درآمده است؟

 

اهداف تحقیق:

 

 

1-بررسی احوال وآثار نظامی گنجوی

 

2-بررسی امور اجتماعی در شعر وغزلیات نظامی گنجوی

 

3-بررسی عناصر سازنده آثار اجتماعی در شعر نظامی

 

سوالات تحقیق:

 

« خصلت آرمان‌گرایی مثنوی مورد تاکید اغلب کسانی است که در آن غور و خوضی داشته‌اند، و متفق الرای، نشانه‌ها و آثار یک شهر آرمانی را در آن یافته‌اند و بر آن تاکید کرده‌اند. مثلأ محمد علی اسلامی ندوشن مثنوی را یک آرمان‌شهر و طلب‌نامة انسانی ایده‌آل معرفی می‌کند. » (اسلامی‌ندوشن، 1377: 77). سید جعفر سجادی نیز مولانا را از آن دسته از عرفایی می‌داند که فرش زمین را ترک نکرده، به سازندگی انسان خاکی و زندگی این جهانی وی توجهی خاص داشته‌اند و از این‌رو مصدر افکار و آرای آرمانی در این زمینه مثنوی معنوی بوده است. »(صرفی و خجسته ،86،472)

 

2-1- بیان مسأله

 

«جلال‌الدین‌محمد بلخی که در حقیقت عصارة همة مدنیت‌های پیش از خود را در دست دارد، دریایی است بیکران از معارف بشری… بر این است که پایة مدینه و مدنیت عظیم جهانی را بریزد» (سجادی، 1361: 123). البته به این مطلب باید توجه داشت که مثنوی، مانند جمهوریت افلاطون یا آرای اهل مدینة فاضلة فارابی نیست که هدف اصلی آن معرفی یک مدینة فاضله باشد؛ بلکه این آرمان‌شهر بخشی از جهان‌بینی مولوی است که می توان آن را در کلیت مثنوی مشاهده نمود .

 

شیوة طرح آرمان‌شهر در مثنوی را می‌توان از ویژگی‌های خاص سبک بیان مثنوی به حساب آورد که آن را تا حد زیادی از سایر آرمان‌شهر‌ها جدا می‌سازد یکی از عوامل مهم متمایز کننده آرمان‌شهر مولانا از سایر آرمان‌شهر‌ها، جایگاه و پایگاه عشق در جهان‌بینی مولوی است. این عامل از همان ابتدا باعث تفاوت اساسی آرمان‌شهر مولانا با آرمان‌شهر‌های دیگر است، چرا که اساس آرمان‌شهر‌های افلاطون و فارابی بر عقل و فلسفه بنا نهاده شده است.

 

به منظور روشن شدن مطلب و معرفی آرمان‌شهر مثنوی، برخی از ویژگی‌های آن را در مقایسه با آرمان‌شهر‌های افلاطون و فارابی، نمایندگان آرمان‌شهر‌های فرهنگ شرق و غرب، می‌توان مورد بررسی قرار داد.

 

«وجوه مشترک مدینة فاضلة فارابی با اتوپیا و از جمله با آرمان‌شهر افلاطون مربوط به اشتراک در تبعیت از اصول و قواعد و احکام مسلم بی‌چون و چرای عقل است. در مدینة فاضلة فارابی هم راز و سر وجود ندارد، یعنی هرچه هست، مسائل عقلی است که فلسفه عهده‌دار حل آن است» (داوری، 1365: 85).

 

افلاطون نیز بنای آرمان‌شهر خود را بر تعقل و فلسفه می‌نهد چنان که یکی از شروط اساسی تحقق آرمان‌شهر از دیدگاه او « فلسفه دانی رئیس آرمان‌شهر است» (موسوی بجنوردی، 1370: 185). این در حالی است که از دیدگاه مولانا بی‌ارزش‌ترین چیز‌ها، عقل را انکار نمی‌کند و از عقل کل و نیز عقل‌هایی که به این عقل اتصال یافته باشند، به خوبی یاد می‌کنند و دربارة آن می‌گویند:

 

خود خرد آن است کو از حق چرید جج                  نه خرد کان را عطارد آورید

 

(1133/4)

 

پیش بینی خرد تا گور بود                       وان صاحب دل به نفع صور بود   (1134/4)

 

عقل دیگر بخشش یزدان بود                  چشمه‌ی آن در میان جان بود

 

(5691 /4)

 

نظرمولانا به پذیرش عقل کل همچون فلاسفه و متکلمین است ، چنانکه پیامبر با تکیه بر عقل کل ،عاقل را می ستاید و احمق را نکوهش می کند. «عقل کل یا عقل اول نخستین صادر از هستی مطلق الهی است. این عقل کل صور مثال را هم‌چون پیامبران برمی‌انگیزد و این جهان حاصل یک فکرت عقل کل است» (استعلامی، 1379، 2/332).

 

این جهان یک فکرت است از عقل کل                      عقل چون شاه است و صورت‌ها رسل

 

(189/2)

 

کل عالم صورت عقل کل است                     کوست بابای هر آنک اهل قل است

 

(2360/4)

 

پذیرش عقل کل توسط مولانا مسئله ای است که به نگاه فلسفی او برمی گردد ولی این نمی تواند نمایانگر این باشد که وی بخواهد فلسفه را به عنوان آرمان شهر قرار دهد

 

یعد از طرح مساله فلسفی از نگاه مولانا ،اگر بخواهیم به مثنوی و جایگاه آن بپردازیم می توان گفت که در اندیشه مولانا، نهایت وجود انسان ،رسیدن به کمال و معرفت و عشق است تا جایی که عبدالحسین زرین کوب معتقد است : «مولانا نیل به کمال را که غایت وجود انسان است، با عشق اما عشقی که در محدوده روابط جسمانی نمی‌گنجد، برای وی ممکن می‌داند، نه با عقل و با علمی که بر عقل مبتنی باشد.

 

البته مولانا در مثنوی هر گونه گرایش و کششی را که بین کاینات عالم هست، نوعی عشق یا محبت تلقی می‌کند. به علاوه هر چه اجزای هم جنس را به یکدیگر مجذوب می‌دارد و اضداد را در ترکیب به هم می‌پیوندد، نیز در مثنوی جلوه‌ای از عشق محسوب می‌شود. در هر حال این میل دو جانبه است که خاک و گیاه و باران و آفتاب و کاه و کهربا و نر و ماده را در تمام عالم به سوی هم می‌کشاند و عشق را نیروی محرک تمام کاینات عالم می‌سازد. این عشق که قانون وجود است، در همة عالم حاکم و قاهر است» (زرین کوب، 1373: 376)

 

«مولوی تمام درد‌ها و آلام انسانی را در این چند جمله خلاصه می‌کند.

 

1- جهل و نادانی. 2- نقص عقول جزوی. 3- تنهایی. 4- قیود تعلقات دنیوی. 5- نفس اماره شیطانی که سرمایه دو منشا همه اخلاق و عادات زشت است و درمان این درد‌ها، همه را یک کاسه شراب عشق و نیستی تشخیص داده است» (اصیل، 1371: 34).

 

2-1-1-5- عقل نزد اخباریان——— 14

 

2-1-1-6- عقل در مکتب تفکیک—– 15

 

2-1-1-7- عقل در علم اصول شیعه— 17

 

2-1-1-8- عقل در علم اصول اهل سنتبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 20

 

2-1-2- مقایسه عقل با برخی عناوین— 21

 

2-1-2-1- عقل و عرف————– 21

 

2-1-2-2- عقل و علم————— 23

 

2-1-2-3- عقل و علوم تجربی——– 24

 

2-1-2-4- عقل و معرفت­های فطری— 25

 

2-1-2-5- عقل و بنای عقلا———- 26

 

2-2- تقسیمات عقل————– 27

 

2-2-1- عقل نظری و عملی———- 27

 

2-2-1-1- کلام فلاسفه ———— 27

 

2-2-1-2- جمع بندی کلام فلاسفه و اصولیان بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 28

 

2-2-1-3- نقد و بررسی سخنان قطب الدین رازیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 28

 

2-2-2- دیگر تقسیمات عقل——— 30

 

فصل سوم: دلیل عقل، قاعده ملازمه و کشف یقینی حکم شرع

 

 

 

3-1- مستقلات عقلی————- 33

 

درآمد———— 33

 

3-1-1- مسأله در آمد حجیت مطلق قطع و یقینبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 33

 

3-1-2- قاعده ملازمه ————– 34

 

3-1-2-1- کُلمّا حَکَمَ بِه العقل حَکَمَ بِه الشَرع بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 34

 

3-1-2-2- مراد از عقل و حکم در قاعده ملازمه بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 34

 

3-1-3- پیشینه قاعده ملازمه ——– 38

 

3-1-4- ادله منکران و طرفداران قاعده ملازمهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 39

 

3-1-4-1- دلیل‌های منکران ——— 39

 

3-1-4-2- پاسخ به دلیل‌های منکران — 40

 

3-1-5- ادّله­ی اثبات تلازم میان حکم عقل و شرع بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 42

 

3-1-5-1- دلیل عقلی ————– 42

 

3-1-5-2- دلیل بداهت ————- 43

 

3-1-5-3- دلیل نقلی————— 43

 

3-1-6- حسن و قبح عقلی———– 43

 

3-1-6-1- منظور از حسن و قبح چیست؟بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 44

 

3-1-6-2- منظور از عقلی یودن حسن و قبح چیست؟بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد— 45

 

3-2- غیر مستقلات عقلی و کاربرد آن بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 46

 

3-2-1- کاربرد آلی- 46

 

3-2-1-1- معنا و موقعیت کار برد آلی- 46

 

3-2-1-2- موقعیت کار برد آلی عقل نزد فقها بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 46

 

3-2-2- مواردی از کاربرد آلی عقل در اجتهادبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———– 47

 

3-2-2-1- اثبات شرع و شارع توسط عقلبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 47

 

3-2-2-2- استفاده از عقل در مفهوم گیری از ادله بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 47

 

3-2-2-3- استفاده از عقل درتشکیل قیاسبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 48

 

3-2-2-4- استفاده از عقل در اصول عملیهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 48

 

3-2-3- کاربرد ترخیصی و تأمینی—– 49

 

3-2-4- کاربرد تسبیبی————– 50

 

3-3- قلمرو و کارایی عقل در استنباط احکامبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 50

 

3-3-1- عقل و کشف ملاک‌ها ——– 50

 

3-3-1-1- امکان کشف ملاکات احکام – 52

 

3-3-1-2- قلمرو استنباط احکام شرعیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 53

 

3-3-1-3- قلمرو تشخیص مصلحت و بیان احکام حکومتی بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد 54

 

3-3-1-4-نمونه‌هایی از فتواهای امام خمینی (ره) بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 55

 

3-3-2- عقل و قواعد فقهی ———- 56

 

فصل چهارم: نگرش تاریخی به عقل گرایی

 

 

 

4-1- سیر به کار گیری عقل نزد اهل سنتبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 59

 

4-1-1- دوره صدر اسلام ———— 59

 

4-1-2- دوران صحابه ————– 61

 

4-1-3- دوران تابعین————— 62

 

4-1-4- دوران مذهب فقهی ——— 64

 

4-1-5- دوره تقلید- 66

 

4-1-6- دوره‌ی کنونی ————– 67

 

4-2- سیر به کار گیری عقل نزد شیعهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 69

 

4-2-1- دوره­ی صدر اسلام ———- 69

 

4-2-2- دوره­ی ائمه (ع)————- 70

 

4-2-3- دوره غیبت- 72

 

4-2-3-1- دوره نخست————– 74

 

4-2-3-2- دوره میانی ————– 77

 

4-2-3-3-دوره پایانی————— 78

 

 فصل پنجم: عقل و قیاس

 

 

 

5-1- ماهیت قیاس—————- 83

 

درآمد———— 83

 

5-1-1-قیاس در لغت و اصطلاح —— 83

 

5-1-2- قیاس، رای و اجتهاد——— 85

 

5-1-3- قیاس و استدلال———— 87

 

5-2- انوع قیاس – 88

 

5-2-1- دسته بندی ابو اسحاق شیرازیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 88

 

5-2-1-1- قیاس علت ————– 89

 

5-2-1-2- قیاس دلالت ————- 89

 

5-2-1-3- قیاس شباهت———— 90

 

5-2-2- دسته بندی آمدی———– 90

 

5-2-3- قیاس عکس و طرد———- 92

 

5-2-3-1- قیاس عکس ————- 92

 

5-2-3-2- قیاس طرد————— 92

 

5-2-4- قیاس تلازم ————— 92

 

5-3- قیاس و چگونگی سرایت دادن حکم بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 93

 

5-3-1- اثبات علت به ادله نقلی——- 93

 

5-3-2- اثبات علت به اجماع——— 95

 

5-3-3- اثبات علت به استنباط و طرق استدلالبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 96

 

5-3-3-1- مسلک مناسبت ———- 96

 

5-3-3-2- مسلک استدلال به فعل پیامبر(ص)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 96

 

5-3-3-3- مسلک مشابهت———– 97

 

5-3-3-4- مسلک تنفیح مناط——– 97

 

5-4 – بررسی نظریات ————- 98

 

5-4-1- اهل سنت و مسأله قیاس—– 99

 

5-4-2- ظاهریه و مسأله قیاس——– 101

 

5-4-3- شیعه و مسأله قیاس——— 102

 

  فصل ششم: عقل و استحسان

 

 

 

6-1- ماهیت استحسان———— 107

 

درآمد———— 107

 

6-1-1- استحسان در لغت و اصطلاح— 107

 

6-1-1-1- استحسان در لغت ——– 107

 

6-1-1-2- استحسان در اصطلاح—— 108

 

6-1-2- استحسان و قیاس———– 109

 

6-1-3- استحسان و استصلاح——– 110

 

6-2- انواع استحسان————- 111

 

6-2-1- انواع استحسان به اعتبار معدول بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 111

 

6-2-2- انواع استحسان به اعتبار مستندبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 112

 

6-3 – بررسی نظریات ————- 113

 

6-3-1- شافعی و نفی استحسان —— 115

 

6-3-2- شیعه و استحسان———– 116

 

فصل هفتم: عقل و دیگر عرصه‌ها و منابع

 

 

 

7-1- عقل و فرمانبری————- 120

 

7-1-1- عقل پشتوانه احکام شرع—— 120

 

7-1-1-1- شکر مُنعِم و حق الطاعه—- 120

 

7-1-1-2- قاعده کلما حکم به الشرع حکم به العقلبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—– 123

 

7-2- عقل و سنت—————- 124

 

7-2-1- عقل و حجیت سنت ——– 124

 

7-2-1-1- عقل و حجیت سنت پیامبر(ص)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———— 125

 

7-2-1-2- عقل و حجیت سنت امامان(ع)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 127

 

نتیجه گیری و پیشنهاد———— 129

 

فهرست منابع—— 133

 

 چکیده

 

 

 

اگر چه در گذشته جمود گرایی، بی مهری و تفریط گروهی در باره توانایی عقل، موجب شد. میان دانشوران مسلمان. مباحث مربوط به ارزش عقل و تعیین جایگاه آن در منظومه معرفتی انسان پدید آید، ولی امروز دو امر، آنان را به اهمیت بحث در باره آن وا می‌دارد: از یک سو، افراط و پندار یگانه محوری عقل در منظومه معرفتی انسان موجب شده است تا با نگرش امروزین به ارزش و جایگاه آن نظر شود ؛ زیرا انسان معاصر غربی بنیاد معرفت خود را بر پایه عقل نهاده است و هیچ چیز را بدون راهنمایی آن نمی پذیرد و بر دیگر منابع معرفتی خط بطلان و خرافه کشیده است،این عقیده، باور مسلمانانی را که کتاب آسمانی خود و سنت پیامبرشان را دو منبع معرفتی می‌دانند، به چالش کشیده و باعث شده با نگاه به چالش‌های پدید آمده، میراث دینی خود را در باره ارزش و جایگاه عقل باز خوانی کنند و نسبت آن را با کتاب و سنت دریابند.

 

از دیگر سو، پدید آمدن پاره‌ای پرسش‌های نو پیدای فقهی که در منابع اصیل فقهی سابقه ندارند و پاسخ روشنی نمی یابند، موجب می‌گردد که به عقل به عنوان یکی از منابع احکام مراجعه کنند، ولی از سویی میان اهل سنت و شیعه بر سر منابع استنباط اختلافی کهن دیده می‌شود این در حالی است که در منابع سنیان در کنار کتاب و سنت به عنوان بنیادی ترین سر چشمه‌های راه یافتن به آموزه‌های دینی و گزاره‌ای فقهی، از دلایل عقلی چون قیاس، استحسان، استدلال و غیره سخن به میان می‌آید و از سوی دیگر در جهان اندیشه­ی شیعی پس از کتاب و سنت، سخن از دلیلی به نام دلیل عقل در میان است. در درون هر یک از دو مکتب یاد شده البته نزاع­هایی با همان گستردگی و اهمیت که میان مکتب­ها به چشم می­خورد وجود دارد.

 

کلید واژه‌ها: عقل، حسن و قبح عقلی، قاعده ملازمه، قیاس، استحسان.

 

 

 

مقدمه

 

سالهاست که دل مشغولی بسیاری ازاهل فکر و قلم بشر معاصر اندیشه، کاوش، و گفتگو درباره نسبت میان آموزه‌های وحیانی با نیازهای انسانی و دست آوردهای علمی و عقلی بشر است. بخش انبوهی از مقاله‌ها و کتاب‌هایی که در جامعه علمی امروز ما منتشر می‌شوند، به نسبت میان عقل و دین و سازگاری و ناسازگاری آن می پردازند. نگاه به نسبت یاد شده در زمینه‌های متفاوت فکری، عناوین گوناگونی دارد که هر یک زاویه‌ای از ابعاد و لایه‌های بحث یاد شده هستند. مسائلی چون آزادی در اسلام، مردم سالاری دینی، اسلام و حقوق بشر، عقلانیت و دین داری، علم و دین و.. گوهر مشترک این دست مباحث پرداختن به تعامل و شرایط میان دین و عقل است که هر کدام از چشم انداز ویژه خود آن را بررسی می‌کنند. این بحث‌ها نشان حقیقی بودن ریشه دین ژرفای وجود آدمی است، چرا که بشر معاصر به رغم دستاوردهای شگرف علمی، نتوانسته است خاطر خود را بابت دین آسوده کند  و آن را به کناری نهد و تنها به بحث تاریخی در باره آن بسنده کند ! آیا امکان دارد چیزی حقیت نداشته باشد ولی از آغاز آفرینش آدمی، تا کنون همچنان زنده و جاری و کند و کاو در باره آن پیوسته داغ و تازه باشد؟ ! آن افسانه است که زود به پایان می رسد و دل زدگی می آورد و آنچه حقیقت است، بی کران و با طراوت خواهد ماند.

 

با این همه، در میراث مکتوب پیشینیان و هم در آثار پیشینیان، دو نکته عمده خود نمایی می‌کند:

 

1- می توان گفت: به همان اندازه که حقیقت عقل حقیقی ژرف و گسترده دامن است نزاع در باره میدان گشودن بر آن در عرضة باورها و برداشتها و به ویژه در برخورد با متون دینی و آموزه‌های آسمانی نزاعی فرا گیر و آمیخته به پیچیدگیهاست. تنها در جهان اندیشه اسلامی آن هم در قلمرو و دانش اصول و فقه، از سویی میان اهل سنت و شیعه بر سر منابع استنباط اختلافی کهن دیده می‌شود و در حالی­که در منابع سنیان در کنار کتاب و سنت به عنوان بنیادی ترین سر چشمه‌های ره یافتن به آموزه‌های دینی و گزاره‌های فقهی، از دلایلی عقلی چون قیاس، استحسان، استصلاح،استدلال و… سخن به میان می‌آید و از سویی دیگر درجهان اندیشه‌ی شیعی پس از کتاب و سنت، سخن از دلیلی به نام دلیلی عقلی در میان است.

 

در درون هر یک از دو مکتب یاد شده نیز البته نزاعهای با همان گستردگی و اهمیت که میان مکتب‌ها به چشم می­خورد وجود دارد، در این میان مکتبی که به تکیه زدن بر ادله عقلی نامور شده مذهبهای متفاوت نگرشی نا همانند به قلمرو و عقل و ادله عقلی دارند، چونان که برای نمونه در برخورد با قیاس و اینکه قلمرو آن چیست به سختی با همدیگر اختلاف می­ورزند، یا در باره‌ی استحسان به فراوانی همدیگر را نقد می‌کنند و در مکتبی که «دلایلی چهارگانه» شعار آن شده است برخی در عمل تنها از اعتبار دو منبع کتاب و سنت می‌گویند.

 

افزون بر این نزاع که در ورای کتاب و سنت است، در آن دو سر چشمه و حیانی نیز چگونگی نگریستن به کارکردهای عقلی، خاستگاه دیدگاهی متفاوت شده و از این روی در دانستن برداشت‌ها از متون کتاب و سنت و دامنه‌ی حجیت و اعتبار هر یک از این دو مسلک‌هایی متفاوت در پیش گرفته شده است.

 

2-شاید به همین سبب مسأله یاد شده و در کنار آن بر خورد احتیاط آمیز دین و برداشت‌های مستند به متون دینی، جایگاه عقل و حتی تفسیر واژه آن و تبین قلمرو اعتبار آن با ابهامهایی فراوانی همزاد و همپای بوده است ؛ و چه بسا که در این میان وجود این ابهامها بر دامنه نزاع افزوده و گسترش دامنه نزاع نیز در برابر، این ابهامها را دو چندان ساخته است.

 

به هر ترتیب باید تلاش کرد جایگاه راستین عقل باز شناخته شود و حلقة وسط این افراط و تفریط آشکار گردد؛ نه بریده از عقل و نه بریده با عقل. این حلقة میانه است که یک سر آن توانایی و سر دیگر آن ناتوانی است که از ترکیب این توانایی و ناتوانی به نتیجه مطلوب خواهیم رسید.

 

این پژوهش تحت عنوان:«نقش عقل در فقه شیعه و تفاوت آن با اهل سنت» مشتمل بر چکیده، مقدمه و هفت فصل به ترتیب زیر به همراه یک نتیجه­گیری است.

 

– فصل اوّل به طرح مفاهیم و کلیات تحقیق می­پردازد.

 

– فصل دوّم به طرح کلیاتی در مورد عقل به بحث و بررسی می­پردازد.

 

– فصل سوّم تحت عنوان «دلیل عقل، قاعدۀ ملازمه و کشف یقینی حکم شرع» به تبین و توضیح دلیل عقل و قاعده ملازمه می­پردازد.

 

– فصل چهارم به بررسی نگرش تاریخی عقل­گرایی در فقه اهل سنت و شیعه
می­پردازد.

 

– فصل پنجم به مسأله قیاس و در فصل ششم به مسئله استحسان در فقه
می­پردازد و در فصل آخر به بررسی عقل و دیگر عرصه­های می­پردازد.

 

 فصل اول

 

مفاهیم و کلیات طرح تحقیق

 

   1-1- بیان مسأله

 

روشن بودن ابعاد عنوان پژوهش، مهمترین گام در تحقیق است و نقطه‌ی آغازین هر پژوهشی با یک پرسش، چهره می‌نماید؛ از این رو شایسته است آن پرسش، روشن و سوگیرانه باشد، اگر چه پاسخ آن مبهم باشد، آدمی‌دست کم باید بداند به دنبال چیست و گم شده اش کدام است؟ اگر چه نداند کجاست! یکی از عواملی که می‌تواند به شفافیت عنوان پژوهش، کمکی شایان کند، روشن بودن واژگان عنوان است که آشکار می‌کند در جست و جوی چه چیزهایی بوده و کجا می‌توان آنها را یافت و پاسخ چیست؟

 

تبیین عنوان، پژوهشگر را از بی راهه و گاه از کج روی باز در داشته و راه را هموار می سازد. برای نمونه، جست و جوی ریشه‌ی لغوی واژه و پس از آن، بررسی روند دگرگونی‌های احتمالی آن در قلمروهای متعدد و پیوند معنای لغوی با آن دگرگونی‌ها و از سوی دیگر، بررسی واژگانی که نزدیک به کلمه‌های به کار رفته در موضوع پژوهش است، می‌تواند خواسته‌ی پژوهشگر را شفاف کرده، او را آسانتر و دقیق تر به مقصد برساند.

 

جست و جوهای علمی نشان داده، نگاه تاریخی به هر مسأله، امر شایسته و در برخی موارد گریز ناپذیر است. پاره‌ای پرسشهای علمی، بسان بیماری روانی است که درمان و چارجویی آن، در گرو گزارش گذشته آن است، زیرا پاره‌ای از مسائل، پروردة نیازهای هستند که در گذر زمان سر بر آورده‌اند و آگاهی از پیشینه آنها می‌تواند فروزنده روشنایی، فرا روی اکنون قرار گیرد و راه گشای بن بست‌ها باشد.

 

مسئله نقش عقل در دست یابی به احکام، در شمار این گونه مسائل است، زیرا پناه آوردن به نیروی خرد و اندیشه بدست آوردن زمان است و بدین رو نیز در پیشینه خود فراز و فرودهایی را به همراه داشته است. چنانکه لغت شناسان برای واژه عقل معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند ؛ مثلاً خلیل بن احمد می‌گوید: « العقل نقیض الجهل» (خلیل بن احمد، کتاب العین، ص565)، یا محمد باقر مجلسی می‌گوید: «عقل به بند کشیدن جهل است» (مجلسی، بحار الاانوار، جلد 1، ص117).

 

در این نوشتار سعی بر آن است تا گزارشی از روند نقش آفرینی عقل، از گذشته تا کنون از دیدگاه اهل تسنن و تشیع، ارائه دهیم و به رخدادهای فکری اهل سنت، به ویژه عقل آشنا شویم و تفاوتش با مفهوم دلیل عقل نزد شیعه آشکار شود و هم چنین به رویدادهای اندیشه‌ای تشیع و جایگاه عقل در فقه امامیه می پردازیم تا روشن شود آنچه پیش رو داریم از کجا و چرا پدید آمده است ؟

 

این نوشتار جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوت آن با نظرات اهل سنت بیان می‌کند و با نظر به اهمیت موضوع و پیشینه کاربرد آن به پژوهش می پردازد.

 

 1-2- سؤالات تحقیق

 

الف- سؤالات اصلی

 

1-مفهوم و ماهیت عقل فقهی چیست؟

 

2-آیا از نظر امامیه عقل توانایی استنباط احکام را دارد و اگر داشته باشد قلمرو آن تا کجاست ؟

 

3-منظور از عقل نزد اهل سنت چیست؟

 

4-آیا عقل به عنوان منبع استنباط حکم نزد اهل تسنن و تشیع پذیرفته شده است ؟

 

ب- سؤالات فرعی

 

1- مقصود از قیاس و استحسان چیست؟

 

2- با تو جه به گستردگی مباحث قیاس و استحسان در فقه اهل سنت، آیا این دو منبع در فقه شیعه به طور کلی مطرودند؟

 

 1-3- سابقة تحقیق