2-5-3-2.نقش و کارکرد………………………………………………………………….25

 

2-5-3-3.ماهیت………………………………………………………………………………26

 

2-5-3-4. عمومیت………………………………………………………………………….27

 

2-6. طرح­واره­ های تصویری………………………………………………………………….28

 

2-6-1. ویژگی­های طرح­واره­های تصویری………………………………………………….30

 

2-6-2. انواع طرح­واره­های تصویری…………………………………………………………….31

 

2-6-2-1. طرح­واره­ی حجمی…………………………………………………………32

 

2-6-2-2. طرح­واره­ی حرکتی…………………………………………………………34

 

2-6-2-3. طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………..36

 

فصل سوم: پیشینه­ی پژوهش

 

3-1. استعاره در بلاغت غربی…………………………………………………………………42

 

3-1-1. نظریه­ی مشابهت………………………………………………………………………….42

 

3-1-2. نظریه­ی تعاملی…………………………………………………………………………..43

 

3-1-3. نظریه­ی کاربردگرا……………………………………………………………………….44

 

3-2. استعاره در بلاغت اسلامی- ایرانی…………………………………………………….44

 

3-3. کاربرد معنی­شناسی شناختی در تحلیل زبان و ادبیات فارسی…………………49

 

3-4.مطالعات زبان­شناختی استعاره در اشعار سعدی و حافظ……………………………54

 

3-5.نقدی بر نظریه­ی استعاره­ی مفهومی…………………………………………………………..55

 

3-5-1.نقاط قوت………………………………………………………………………………………….55

 

3-5-2. نقاط ضعف……………………………………………………………………………………….57

 

فصل چهارم: تحلیل شناختیِ طرح­واره­های تصویری

 

بخش اوّل: 4-1. طرح­واره­ی حجمی

 

4-1-1. طرح­واره­ی حجمیِ «سر» …………………………………………………………..66

 

4-1-1-1. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات سعدی…………………………..67

 

4-1-1-2. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات حافظ…………………………….68

 

4-1-1-3. تحلیل شناختی…………………………………………………………………..69

 

4-1-1-3-1. انتقاد اجتماعی در بستر عشق………………………………..69

 

4-1-1-3-2.مرز ممنوعه­ی عشق…………………………………………………73

 

4-1-1-3-3.عشق رفاقتی حافظ و عشق پرشور سعدی………………74

 

4-1-2. طرح­واره­ی حجمیِ «چشم»…………………………………………………………82

 

4-1-2-1. چشم معشوق در غزلیات سعدی و حافظ……………………………84

 

4-1-2-2. چشم عاشق در غزلیات سعدی و حافظ………………………………84

 

4-1-2-4. تحلیل شناختی……………………………………………………………………86

 

4-1-2-4-1.نگاه برون­گرای سعدی و نگاه درون­گرای حافظ………………………….88

 

4-1-2-4-2.نگاه متفکرانه­ی سعدی و نگاه احساسی حافظ………………………..95

 

4-1-2-4-3.نگاه حسی سعدی و نگاه شهودی حافظ…………………………………97

 

4-1-2-4-4.نگاه قضاوت­گر سعدی و دریافت­گر حافظ…………………………….100

 

4-1-3. طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل»………………………………..101

 

4-1-3-1. دل به عنوان ظرف در غزلیات سعدی……………………………….102

 

4-1-3-2. دل به عنوان مظروف در غزلیات سعدی………………………….104

 

4-1-3-3. دل به عنوان ظرف در غزلیات حافظ………………………………..104

 

4-1-3-4. دل به عنوان مظروف در غزلیات حافظ……………………………..104

 

4-1-3-5. تحلیل شناختی………………………………………………………………….105

 

4-1-3-5-1. رویکردهای مشترک سعدی و حافظ به دل…………………………..105

 

4-1-3-5-2. رویکرد آفاقی سعدی و انفسی حافظ……………………………….107

 

4-1-4.سخن آخر……………………………………………………………………………..118

 

بخش دوم: 4-2. طرح­واره­ی حرکتی

 

4-2.طرح­واره­ی حرکتی …………………………………………………………………………121

 

4-2-1. طرح­واره­ی حرکت افقی…………………………………………………………….123

 

4-2-1-1. طرح­واره­ی مبدأ …………………………………………………………….. 124

 

4-2-1-2. طرح­واره­ی مسیر……………………………………………………………….125

 

4-2-1-3. طرح­واره­ی مقصد……………………………………………………………….126

 

4-2-2. طرح­واره­ی حرکت عمودی………………………………………………………..134

 

 

4-2-2-1.طرح­واره­ی صعود در غزلیات سعدی…………………………………..135

 

4-2-2-2. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات سعدی………………………………..135

 

4-2-2-3. طرح­واره­ی صعود در غزلیات حافظ…………………………………..136

 

4-2-2-4. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات حافظ………………………………….136

 

4-2-2-5. تحلیل شناختی…………………………………………………………………137

 

4-2-2-5-1.گرایش سعدی به طرح­واره­ی سقوط……………………….137

 

4-2-2-5-2. جایگاه معشوق در تفکر سعدی و حافظ………………..140

 

4-2-3. طرح­واره­ی چرخشی…………………………………………………………………..147

 

4-2-3-1. سعدی………………………………………………………………………………..148

 

4-2-3-2. حافظ…………………………………………………………………………………149

 

4-2-3-3. تحلیل شناختی………………………………………………………………….150

 

4-2-3-3-1.دیدگاه سعدی و حافظ درباره­ی زمان………………………………..150

 

4-2-3-3-2. مرکزگرایی حافظ و مرکزگریزی سعدی………………………………..157

 

4-2-3-3-3. جبرگرایی حافظ و جبرشکنی سعدی…………………………………161

 

بخش سوم: 4-3. طرح­واره­ی قدرتی

 

4-3.طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………………………….164

 

4-3-1.سعدی……………………………………………………………………………………….165

 

4-3-1-1.وجود مانع……………………………………………………………………….165

 

4-3-1-2.پذیرش مانع…………………………………………………………………….166

 

4-3-1-3. نسبیت مانع……………………………………………………………………167

 

4-3-1-4. مانع برای معشوق…………………………………………………………..167

 

4-3-2. حافظ………………………………………………………………………………………168

 

4-3-2-1. وجود مانع………………………………………………………………………168

 

4-3-2-2. پذیرش مانع……………………………………………………………………169

 

4-3-2-3. برداشت مانع………………………………………………………………….170

 

4-3-3. تحلیل شناختی: نگاهی گفتمان­مدار به عشق………………………171

 

4-3-3-1.عشق به منزله­ی پادشاهی………………………………………………172

 

4-3-3-2. پادشاه نامیده­شدن معشوق…………………………………………….173

 

4-3-3-3. رفتار پادشاه­گونه­ی معشوق……………………………………………175

 

4-3-3-4. رویکرد سعدی و حافظ دربرخورد با مانع……………………..179

 

4-3-3-5. کارکرد استعاره­ی عشق به منزله­ی پادشاهی…………………183

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

خلاصه و نتیجه ­گیری………………………………………………………………………191

 

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………197

 

چكیده­ انگلیسی……………………………………………………………………….214

 

چکیده:

 

زبان­شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می­پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه­ای از نظریات را شامل می­شود که استعاره­ی مفهومی و طرح­واره­ی تصویری از مهم­ترین آن­هاست. استعاره­ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یك پدیده از حوزه­ی «مبدأ» و انتقال آن به یك مفهوم ذهنی در حوزه­ی «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می­گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه­ی مبدأ و مقصد به كمك طرح­واره­های تصویری انجام می­گیرد كه جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به­شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح­واره­های تصویری، ساخت­های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت­های بدنی در حین تعامل یا مشاهده­ی جهان اطراف حاصل می­شوند و مهم­ترین  تقسیم­بندی طرح­واره­ها به سه گروه: طرح­واره­ی حجمی، طرح­واره­ی حرکتی، طرح­واره­ی قدرتی می­باشد. این رساله به بررسی و مقایسه­ی این سه طرح­واره­ در یک­چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله­ی شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح­واره­ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست­ یابد.

 

طرح­واره­ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می­گوید و طرح­واره­ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می­گیرد و طرح­واره­ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم­ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از :

 

1- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می­گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون­گرا، شهودی، احساسی و دریافت­گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون­گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت­گر او.

 

2- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه­ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه­ی حاکم می­باشد.

 

3- طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد.

 

4- با توجه به طرح­واره­­های حرکت عمودی و چرخشی می­توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره­وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ.

 

5- در حوزه­ی طرح­واره­ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع­انگیزی او مطرح شده است که می­توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم  دانست.

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1- تعریف مسأله

 

زبان به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان، از دیرباز موضوعی فكری و فلسفی محسوب می‌شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده است؛ چنان­که دغدغه­ی شناخت زبان، منجر به شکل­گیری دانش زبان­شناسی شده تا زبان را به صورت تخصصی و علمی مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، محققان علوم شناختی برای زبان اهمیت زیادی قایل‌اند و آن را دریچه‌ی ورود به ذهن می‌دانند. از نظر آنان زبان یكی از عالی‌ترین نمودهای ذهن است كه هم محصول شناخت است و هم خود فرایندی شناختی به حساب می‌آید. از این رو، زبان‌شناسیِ شناختی، به عنوان مكتبی كه ساخت، یادگیری و استفاده از زبان را بهترین مرجعی می‌داند كه می‌توان با استفاده از آن، شناخت انسان را توضیح داد، از جایگاه ویژه‌ای در علوم شناختی برخودار است (نورمحمدی، 1387: 2).

 

اهمیت کاربرد شناختی زبان موجب شده تا آن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهند: یکی مجازی که خاص زبان ادبی و شاعرانه است و دیگری، حقیقی که به صورت زبان روزمره و متعارف ظهور پیدا می­کند و نیز گفته اند:

 

زبان حقیقی یا خودكار: زبانی است كه صرفاً جنبه‌ی اطلاعی و ارتباطی دارد و در متون علمی به كار می‌رود.

 

زبان مجازی یا ادبی: زبانی برجسته، غیرمتعارف و معمولاً هنجارگریز و غیرخودكار است. در این زبان، از صنایع و آرایه‌های ادبی برای برجسته‌سازی سخن استفاده می‌شود تا از سخن بی‌نشان متمایز شود (صفوی، 1380: 3).

 

استعاره از قدیم مهم‌ترین شگردِ انتقالِ زبان از كاربرد حقیقی به كاربرد ادبی و مجازی، تلقی می‌شده است؛ اما امروزه، هم در زبان خودكار و هم در زبان ادب، كاربردها و عمل­كردهای متنوعی دارد. می­توان گفت در گذشته فقط در حوزه‌ی ادبیات به استعاره توجه می‌شد؛ اما امروزه، این پدیده قلمروی فراگیر یافته و به مبحثی گسترده در زبان‌شناسی تبدیل شده است.

 

تعاملات زبان و ادبیات چنان گسترده و فراگیر است كه نمی‌توان و نباید پدیده‌هایی چون استعاره را صرفاً در ساحت ادبیات تحلیل كرد؛ وانگهی، نمی‌توان فقط زبان روزمره را ابزار ارتباط آحاد بشر با یكدیگر دانست؛ زبان ادبیات هم نوعی ابزار ارتباطی است.

 

سنت مطالعه‌ی استعاره، به غرب و به ارسطو می‌رسد. ارسطو استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می‌دانست و معتقد بود استعاره ویژه‌ی زبان ادب است و به همین دلیل باید در میان فنون و صناعات ادبی بررسی شود. این همان نگرش كلاسیك به استعاره است. نگرش دیگر به استعاره به قرون هجدهم و نوزدهم مربوط می‌شود كه به دلیل بینش حاكم بر آن عصر، رمانتیك نامیده می‌شود. در این نگرش استعاره به زبان ادب محدود نشده و لازمه‌ی زبان و اندیشه برای توصیف جهان خارج به شمار می‌رود (صفوی، 1383: 369).

 

یكی از نگرش‌هایی كه به پیروی از رمانتیك‌ها، استعاره را جزء جدایی‌ناپذیر زبان می‌داند، معنی‌شناسی شناختی[1] است. از نظر معنی‌شناسان شناختی، استعاره[2] عنصری بنیادین در مقوله‌بندی و درك انسان از جهان خارج و نیز در فرایند اندیشیدن است. استعاره در این رویكرد تصویری نو می‌یابد و به هرگونه فهم و بیانِ هر مفهوم انتزاعی در قالب تصورات ملموس‌تر، اطلاق می‌شود. استعاره با این تعریف، دیگر خاص زبان ادبی نیست و در كاربرد روزمره‌ی زبان هم جای می‌گیرد. نظریه­ی معاصر استعاره[3]- كه در چهارچوب معنی‌شناسی شناختی به تبیین استعاره می‌پردازد- مدعی است كه نه تنها زبان، بلكه شیوه‌ی درك آن هم از مقولات انتزاعی جهان می‌باشد و بر مبنای استعاره استوار است و استعاره اساساً فرایندی ذهنی و شناختی است و استعاره‌های زبانی، فقط نمود و شاهد استعاره‌های ذهنی محسوب می‌شوند. در عین حال، مطالعه‌ی نمود استعاره‌های ذهنی در زبان، از راه‌های شناخت استعاره‌های ذهنی است (گلفام و ممسنی، 1387: 99).

 

استعاره‌های شعری، بسیار فراتر از صبغه­ی آرایه­ای، با جنبه‌های مركزی و جدایی‌ناپذیرِ نظام‌های مفهومی ما سروكار دارند. شاعران بزرگ می‌توانند با ما سخن بگویند، چرا كه آنان نیز از همان شیوه‌های تفكری بهره می‌برند كه همگی داراییم. آنان با استفاده از ظرفیت‌هایی كه همگی در داشتن‌شان مشتركیم، تجربیات­مان را برجسته می‌كنند، پیامدهای باورمان را می‌كاوند، طرز تفكرمان را به چالش می­کشند و به نقد ایدئولوژی‌های­مان می‌پردازند. بدون داشتن دانش اولیه از ماهیت استعاره و چگونگی كاركرد آن، نمی‌توانیم دركی از كاركردهای تفكر استعاری چه در ادبیات و چه در زندگی خود داشته باشیم (لیكاف و ترنر، 1989: xi).

 

در علوم شناختی برای توجیه مفهوم‌سازی استعاره از طرح‌‌واره‌ها استفاده می‌شود. این طرح‌واره‌ها غالباً تصوری‌اند؛ یعنی براساس الگوی شناختی و مفاهیم بنیادین ذهن ما شكل می‌گیرند. از این مفاهیم و ساخت‌های حاصل از آن‌ها، برای توصیف موضوعات انتزاعی و اندیشیدن استفاده می‌شود (صفوی، 1383: 376-374).

 

هدف از این پژوهش، بررسی و مقایسه‌ی ساخت‌های طرح‌واره‌‌ای در غزلیات سعدی و حافظ می‌باشد. انواع مختلفی از طرح‌واره‌های تصویری[4] در حوزه‌ی معنی‌شناسیِ شناختی مطرح شده است؛ اما این پژوهش فقط به بررسی طرح‌واره‌ها­ی حجمی [5]، طرح‌واره‌ها­ی حرکتی[6] و طرح‌واره‌ها­ی قدرتی[7] می­پردازد.

 

اشعار حافظ و سعدی همواره از جنبه‌ی زیبایی‌شناسی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته‌اند. وجه اشتراك تمام این پژوهش‌ها محدود كردن استعاره در معنای سنتی آن است؛ اما این پژوهش‌‌در سایه‌ی نگاه نو و یافته‌های جدید معنی‌شناسی شناختی به تحلیل استعاره‌های غزلیات حافظ و سعدی می‌پردازد و به استعاره‌ها نه فقط به عنوان آرایه‌های ادبی، بلكه به عنوان كلید شناخت ذهن و زمینه­های تفكر شاعر در زبان توجه دارد. نكته­ی مهم این است كه ما به ضرورت موضوع، هم استعاره‌های آشكار (= استعاره‌های شعری و ادبی) و هم استعاره‌های مخفی (= استعاره‌های زبانی) را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

 

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

 

بخش دوم…………………………………….. 27

 

1-2-1- خاطره…………………………………….. 27

 

1-2-2- ارزش خاطره و خاطره نگاری………………………………………. 28

 

1-2-3- انواع خاطره…………………………………….. 28

 

1-2-4- پیشینه خاطره نگاری در ایران و خاطره نگاری دفاع مقدس…….. 31

 

1-2-5- دفاع مقدس و ادبیات تاریخی معاصر ایران……………………. 31

 

1-2-6- ادبیات تاریخی، پژوهشی – تحلیلی………………………………. 31

 

1-2-7- ادبیات تاریخی، اسنادی………………………………………. 32

 

1-2-8- ادبیات تاریخی، داستانی………………………………………. 32

 

1-2-9- ادبیات تاریخی، نقلی………………………………………. 32

 

1-2-10- انواع ادبیات خاطره ای دفاع مقدس در حوزه تاریخ نقلی………. 33

 

1-2-11-  ویژگی های خاطرات دفاع مقدس………………………………… 35

 

1-2-12- پژوهش ها در حوزه خاطره دفاع مقدس………………………. 36

 

1-2-13- برخی مقالات و مصاحبه ها…………………………………….. 37

 

1-2-14- زندگی نامه نویسی در ادبیات دفاع مقدس…………………… 37

 

1-2-15- اشکال زندگی نامه……………………………………… 38

 

1-2-16- تفاوت خاطره و زندگی نامه……………………………………… 38

 

1-2-17- تفاوت خاطره و گزارش………………………………………. 39

 

1-2-18- تفاوت خاطره و تاریخ………………………………………. 39

 

1-2-19- تفاوت خاطره و سفرنامه……………………………………… 39

 

1-2-20- تفاوت خاطره و یادداشت روزانه……………………………………… 39

 

1-2-21- وصیت نامه نویسی در  ادبیات دفاع مقدس……………………. 40

 

1-2-22- ادبیات نمایشی دفاع مقدس (نمایشنامه نویسی ادبیات دفاع مقدس)…….. 41

 

1-2-23- داستان نویسی در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 41

 

1-2-24- آسیب شناسی داستان دفاع مقدس………………………………………. 44

 

1-2-25- طنز در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 46

 

1-2-26- طنز و تقدس………………………………………. 47

 

1-2-27- آسیب شناسی ادبیات جنگ و دفاع مقدس……………………. 48

 

فصل دوم: زندگی، آثار و اندیشه های شهید آوینی……………………. 56

 

2-1- زندگی نامه شهید آوینی………………………………………. 57

 

2-2- آثار شهید آوینی………………………………………. 58

 

2-3- آوینی و سینما ( بر ساخته های تصویری شهید آوینی)………….. 62

 

فصل سوم: درون مایه های آثار و افکار شهید آوینی………………………. 67

 

3-1- فتح خون……………………………………… 70

 

3-2- آغازی بر یک پایان……………………………………… 73

 

3-3- حلزون های خانه به دوش………………………………………. 75

 

3-4- فردایی دیگر……………………………………… 77

 

3-5- امام (ره) و حیات باطنی انسان……………………………………… 81

 

3-6- مرکز آسمان……………………………………… 82

 

3-7-  سفر به سرزمین نور……………………………………… 83

 

3-8- رستاخیز جان……………………………………… 84

 

3-9- انفطار صورت………………………………………. 95

 

3-10-گنجیه آسمانی………………………………………. 98

 

3-11- آینه جادو (جلد اول) ……………………………………..99

 

3-12- آینه جادو (جلد دوم)…………………………………….. 100

 

3-13- آینه جادو (جلد سوم)…………………………………….. 101

 

3-14- توسعه و مبانی تمدن غرب………………………………………. 102

 

حاصل سخن……………………………………… 107

 

منابع و مآخذ……………………………………… 109

 

چکیده:

 

ادبیات جنگ با شلیک اولین گلوله آغاز می شود و با پایان جنگ به بلوغ میرسد، ادبیات دفاع مقدس نه ثبت تاریخ است و نه ثبت وقایع جنگ بلکه شرح احوال درونی و بیرونی زنان و مردانی است که برای حفظ شرف و حیثیت و فضایل انسانی در مقابل تجاوزگران به کرامت های انسانی به پا خاسته اند و قلم ها شرح رشادت ها و ایثارگری ها و ظلم ستیزی آن دلاوران را به صورت آثار ادبی ثبت می کند.

 

ادبیات دفاع مقدس امروزه بی شک یکی از گونه های برتر ادبی در ادبیات فارسی است و از ابتدای جنگ تحمیلی تا کنون هرچه پیشتر آمده ایم شاهد رشد و تعالی آثار این گونه ادبی بوده ایم، اما هنوز هم زوایای زیادی از دفاع ملت ایران در مقابل رژیم بعثی عراق ناشناخته و مبهم باقی مانده است، آثار کسانی چون شهید آوینی که بی شک از برترین نویسندگان دفاع مقدس است آنچنان که باید و شاید مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته اند و مبانی فکری و نظری این شهید بزرگوار که می تواند راهگشای خلق آثاری مستقل و غیر وابسته به ادبیات غربی باشد آنچنان که شایسته است مورد مداقه و تامل قرار نگرفته اند.

 

امید است این مکتوب مختصر درباره ادبیات دفاع مقدس و آثار و افکار شهید آوینی، گام کوچکی در جهت ترغیب دیگران برای پرداختن به موضوعات مربوط به دفاع مقدس، بردارد.

 

پیشگفتار:

 

ادبیات دفاع مقدس به عنوان شاخه ای مهم و تاثیرگذار از ادبیات فارسی درخور توجه و دقت نظر زیادی برای حفظ فرهنگ و ادب سرزمین کهن ایران است این گونه ادبی که بسیاری از آثار ممتاز معاصر را در برگرفته است علاوه بر غنای ادبی و فرهنگی که درخود دارد باعث تاثیرگذاری بر روی آحاد جامعه به خصوص نسل جوان، برای حراست هر چه بیشتر از وطن و میهن خود خواهد شد. از این رو شناسایی دقیق و حفظ و حراست از آثار ارزشمند این نوع ادبی و همچنین شناسایی نویسندگان و متفکران بزرگ این ادبیات به نسل های مختلف جامعه از وظایف هر ادب دوست و دوستدار فرهنگ و هنر ایرانی است و شهید آوینی به عنوان متفکری بزرگ و تاثیرگذار بر ادب و هنر معاصر شایان تقدیر است و در عین حال شناساندن و معرفی کردن آثار وی به عنوان نمونه هایی از بهترین آثار در حوزه ادبیات دفاع مقدس از جمله کارهایی است که جای آن در نگاشتن مقالات و نوشته های تحقیقی گرچه خالی نمانده است اما حق مطلب نیز آن گونه که باید و شاید ادا نشده است.

 

اهمیت تحقیق:

 

4-1-5- ریشه شناسی یا وجه اشتقاقی………………………………………………………………….. 30

 

4-1-6- انواع ریشه شناسی عامیانه………………………………………………………………………… 31

 

4-1-7- معرفی شفافیت و تیرگی معنایی…………………………………………………………….. 34

 

4-1-8- واژه مشتق و واژه مرکب……………………………………………………………………………. 41

 

4-1-9- واژه های غیر بسیط……………………………………………………………………………………. 50

 

4-1-10- اصطلاحات…………………………………………………………………………………………….. 54

 

4-1-11- ارتباط معنایی بین اجزای واژه مرکب……………………………………………………. 58

 

بخش دوم : موضوع اصلی شعر کودک و نوجوان (خداوند)…………………………………………….. 73

 

4-2-1-ریشه های شعر کودک در ایران :………………………………………………………………. 75

 

4-2-2- دوره مشروطه :……………………………………………………………………………………… 76

 

4-2-3- دوره پس از مشروطه :……………………………………………………………………………….. 76

 

4-2-4- بنیانگذاران شعر کودک درایران………………………………………………………………… 76

 

4-2-5- دوره های سه گانه شعر کودک در ایران……………………………………………………. 77

 

4-2-6-جمع آوری اطلاعات در اشعار کودک و نوجوان :…………………………………………. 77

 

4-2-7-ترکیبات وصفی و اضافی:………………………………………………………………………………. 77

 

4-2-8-تشبیهات :………………………………………………………………………………………………………. 80

 

4-2-9-برشمردن نعمت ها :……………………………………………………………………………………….. 81

 

4-2-10-دعا ها و درخواستها :…………………………………………………………………………………….. 86

 

4-2-11-جایگاه خدا :………………………………………………………………………………………………… 87

 

4-2-12-عبادت  و ارتباط با خدا :……………………………………………………………………………… 89

 

بخش سوم : کلمات تیره و شفاف در شعر شاعران کودک…………………………………………….. 91

 

4-3-1- محمود کیانوش پدر شعر کودک…………………………………………………………………. 91

 

4-3-2- مصطفی رحمان دوست………………………………………………………………………………….. 96

 

4-3-3- اسدالله شعبانی…………………………………………………………………………………………….. 102

 

4-3-4- پروین دولت آبادی…………………………………………………………………………………….. 105

 

4-3-5- جعفر ابراهیمی…………………………………………………………………………………………… 110

 

4-3-6- افسانه شعبان نژاد………………………………………………………………………………………… 113

 

4-3-7- عباس یمینی شریف…………………………………………………………………………….. 115

 

4-3-8- احمد شاملو…………………………………………………………………………………….. 117

 

4-3-9- بیوک ملکی…………………………………………………………………………………… 120

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات………………………………………………………………. 124

 

5-1- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 125

 

5-2- پیشنهادات…………………………………………………………………………………….. 126

 

منابع و ماخذ:………………………………………………………………………………………… 127

 

چکیده:

 

شعر کودک و نوجوان در ایران در آغاز دهه شصت از رشد نسبتا خوبی برخوردار شده است. این گونه ی شعری چنان در حیطه زبانی، تخیل و موسیقی منحصر به فرد شده است که به جرأت می توان آن را موج پنجم شعر ایران نامید در این رساله ابتدا به بررسی شفافیت و تیرگی معنایی در زبان فارسی و هم چنین در واژگان مرکب اشاره شده و در بخش چهارم به نقد و بررسی این واژگان و طبقه بندی اطلاعات در سه سطح 1-واژگان غیر بسیط 2-اصطلاحات 3-جملات پرداخته شده و مدلی برای بررسی درجه شفافیت و تیرگی معنایی  ارائه شده و فصل مشترک «صرف» و «معنی شناسی» را باز نموده است و به روش سندکاوی و کتابخانه ای و توصیفی و تحلیلی به نگارش درآمده در آخر نیز از اطلاعات بدست آمده نتیجه گیری به عمل آمده است.

 

شعر کودک و نوجوان شعری است که با زبان و تخیل و درک و هیجان کودک و نوجوانان تناسب داشته باشد در یک جمله این که قابل فهم برای این گروه های سنی باشد با این تعریف حیطه شعر کودک نسبت به شعر بزرگسال محدود تر می شود اماعده ای معتقدند که شعر کودک شعری است که کودکان آنرا می فهمند و بزرگسالان نیز ازآن لذت می برند.

 

زبان دائما در حال تغییرات در نتیجه این تغییر ممکن است کلماتی که روزی شفاف بوده اند به کلمات تیره تبدیل شوند یعنی انگیزش خود را از دست بدهند این حالت ممکن است برای انگیزش آوایی، انگیزش ساختگی و انگیزش معنایی پیش بیاید.

 

در بحث تیره و شفاف بودن واژگان اگر قاعده مندی در ساخت واژه مطرح باشد شفافیت نیز امکان وقوع پیدا می کند و حاصل کار به لحاظ زبانی شفاف می گردد و از سوی دیگر هر چه بر تعداد قواعد افزوده گردد تا ساخت واژه توجیه شود احتمالا پیچیدگی بیشتر و شفافیت کمتری می شود و فرایند به سمت تیرگی پیش می رود به گونه ای که پذیرش ساخت های تیره از سوی جامعه زبانی بر حسب توافق عام خواهد بود زیرا یا فرایند تولید زبانی بی قاعده است یا اینکه به علت کثرت تعداد قواعد دنبال کردن تشخیص آنها مشکل خواهد شد.

 

مقدمه:

 

شعر فارسی با قدمت هزار ساله اش در حوزه شعر کودک و نوجوان هنوز نوپاست.عمر آن هم به زحمت به هفتاد سال می رسد اوایل دهه بیست را میتوان آغاز شعر کودک در ایران دانست این به آن معنا نیست که قبل از این تاریخ کودکان شعر نمی خوانده اند واز شعر محروم بوده اند. بر عکس کودکان آن روزها شاید بیش از زمان ما با شعر مانوس بودند. لالایی های مادران اولین زمزمه های شاعرانه ای بود که شعر را در جان و روح نوباوگان می نشاند. پس از ورود به جامعه هم کودکان با گنجنیه عظیمی از فرهنگ شفاهی عامه روبرو می شدند که غالبا منظوم و ا زجوهره شعر برخوردار بود. اشعار، آوازها، تعزیه ها، مناجاتها، شاهنامه خوانیها و ..درمناسبتهای مختلف از قبیل عروسی، عزا، نوروز ،ایام ماه محرم، ماه رمضان و .. در بین مردم رایج بود بسیاری از مفاهیم اخلاقی و مذهبی هم با همین زبان شعر، سینه به سینه به کودکان و نسل بعد منتقل می شد.

 

همزمان با انقلاب مشروطه وتغییراتی که در عرصه ادبیات پدید آمد اندک اندک ادبیات کودکان نیز مورد توجه قرار گرفت در تاریخ هزار ساله شعرفارسی اشعاری را میتوان یافت که خطاب به کودکان و نوجوانان وبرای استفاده ایشان سرود شده اند اما جریان عمومی و مستقل شعر کودک در سالهای پس از مشروطه در ایران شکل گرفت. (تاریخ ادبیات دینی کودک و نوجوان، کاشفی خوانساری : 135

 

اگر چه امروزه زبان شناسی به مثابه ی علم مطالعه ی زبان در پنج حوزه ی آواشناسی، واج شناسی، صرف، نحو، معنی شناسی و کاربرد شناسی معرفی می شود و صرف دیگر هیاتی مستقل یافته است با این وجود ترسیم مرز قاطع میان صرف و نحو درهمه ی موارد به آسانی صورت نمی گیرد. درواقع قائل شدن مرزهای قاطع میان این پنج حوزه عملا غیر ممکن است.

 

دراین جا به ذکر این نکته اکتفا می شود که فرایند دخیل در حذف عناصر از این جمله های زیربنایی و انتقال معنی حذف شده به واحدهای باقی مانده فرایند معنایی فعالی محسوب می شود که افزایش وکاهش معنایی نامیده می شود.

 

شفافیت و تیرگی معنایی، مقصود از واژه های شفاف آن دسته از کلمه هاست که از روی صدا یا ساخت آنها میتوان به معنی شان پی برد یا معنی آنها را حدس زد و به عبارتی بین صدا یا ساخت آنها با معنی شان رابطه ای وجود داشته باشد مانند «چک چک» و  «خود نویس » واژه های تیره آنهایی است که معنی آنها از ظاهرشان پیدا نیست مانند کاغذ، صندلی، تعاریف مختلفی از زبان شناسان پیرامون شفافیت و تیرگی معنایی مطرح شده است که در بخش پیشینه به آنها خواهیم پرداخت.

 

فصل اول: کلیات تحقیق

 

1-1- بیان مسأله

 

دراین رساله سعی شد اطلاعات جامع و مستندی در مورد واژگان تیره و شفاف شعر کودک و نوجوان گردآوری شود بنابراین تصمیم بر آن شد با مطالعه سایت های مختلف اینترنتی و بررسی گسترده در متون ادبی رساله ای جامع و کامل دراین زمینه به نگارش درآید تا بتوان با این اقدام که گام نخست در جستجوی واژگان تیره و شفاف در اشعار کودک و نوجوان می باشد دین خود را به ادبیات کشور ادا کرده و بدانیم که شعر کودک می تواند از ترانه های عامیانه و یا اصول شعری و یا اصول زبانی بهره مند باشد که این ویژگیها در قالب شعر کودک منعکس
می شود.

 

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

هدف از نگارش این رساله این بود که بتوان رساله ای جامع و کامل در زمینه واژگان تیره و شفاف در شعر کودک و نوجوان به نگارش درآورد بنابراین ضرورت داشت که به گردآوری رساله ای دست زد که هدف آن ایجاد ارتباط با کودک است بر خلاف ادبیات که درمعنای خود که گاه ادعا می شود بدون توجه به مخاطب خلق گردد ادبیات کودک لزوما قید به مخاطب است.

 

دراین رساله سعی شد تحولات شعر کودک و نوجوان درایران گروه های سنی، دوره های سه گانه شعر کودک در ایران، بررسی واژه های شفاف و تیره در شعر کودک و نوجوان به همراه استفاده از سبکهای شاعران مطرح در این زمینه را مورد بحث و بررسی قرار داده و درآخر نیز نمونه ای از اشعار شاعران و آثار نویسندگان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

 

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

 

4-1- زندگی نامه عنصرالمعالی……………………………………………………………………………………………….. 33

 

4-1-1- تألیفات……………………………………………………………………………………………………………………….. 34

 

4-1-2- انگیزه عنصرالمعالی از تألیف قابوسنامه…………………………………………………………………… 35

 

4-1-3- مشخصات سبک و شیوه نگارش …………………………………………………………………………….. 35

 

4-1-4- ترجمه و چاپ قابوس نامه ………………………………………………………………………………………. 38

 

4-2- زندگی نامه خواجه…………………………………………………………………………………………………………. 39

 

4-2-1- تألیفات نظام الملک…………………………………………………………………………………………………… 42

 

4-2-2- انگیزه تألیف سیاست نامه:………………………………………………………………………………………… 43

 

4-2-3- مشخصات سبک………………………………………………………………………………………………………… 43

 

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

 

5-1- آئین عبادی…………………………………………………………………………………………………………………….. 47

 

5-2- آئین عقوبت کردن و عفو کردن…………………………………………………………………………………….. 57

 

5-3- آئین تربیتی…………………………………………………………………………………………………………………….. 69

 

5-4- سیاست آئینه اخلاق……………………………………………………………………………………………………… 81

 

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………. 90

 

منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 95

 

چکیده:

 

ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

 

فصل اول: کلیات

 

فصل دوم: مبانی نظری

 

فصل سوم: روش تحقیق

 

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

 

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

 

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

 

پیشگفتار:

 

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر  صرفا پدیده ای نیست که ساخته  ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود  از عواملی که در پدید آوردن  ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مردم عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود  و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی  ادبیات است  شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه  را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن  منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه  فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است  نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه  انان  بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است  و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل

 

و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان  از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است  دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه  پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب  بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند  که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است  حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان  میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

 

         اب دریا را اگر نتوان کشید          هم به قدر تشنگی باید چشید.

 

حداقل جهت استفاده و اگاهی خود وهم پایگان خود گامی در جهت شناساندن بیشتر این آثار گرانبهای پارسی بردارد.لذا با صلاحدید استادان ارجمند و مشورت دوستان گرانمایه مصمم شدم تا پاره ای از تعابیر و اصطلاحات بکار رفته در این دو کتاب را تحت عنوان : (( مضامین اخلاقی در سیاست نامه و قابوس نامه ))بررسی نمایم .

 

اگر این دو اثر را به دریایی مانند کنیم که در ان انواع  گوهر ها و مروارید ها جا گرفته باشد ما به اندازه وسع و توان از زیاد قطره ای از دریا را برگزیده ایم  تا دست خالی بر دوستان نرفته باشیم .این پروژه را بیشتر به صاحب نظران و توانمندان این عصر وا میگذارم.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- بیان مسأله

 

همانطور که در میان انسان ها ، برگزیدگان و دانشمندان از دیگران والاترند و سرمشق افراد دیگر واقع می شوند در میان کتب و آثار نویسندگان نیز بعضی از کتاب ها سرلوحه کتب دیگر قرار  می گیرند و قابوس نامه و سیاست نامه  از این نمونه اند . که میتوان آنها را کتاب مادر نام نهاد همانگونه که دانشگاه تهران را در میهن ما دانشگاه مادر نام نهاده اند . انگیزه ام از انتخاب این موضوع این بود که سالها پیش در اغاز جوانی و رسیدن به بلوغ فکری خویش که شیفتگی و اشتیاق وافری که مرا به این گنجینه های گهر بار ادب پارسی مجذوب می ساخت . و نیز اثر ارزنده ای که خواندن ان تاثیری عمیق بر روح و روانم بر جای می گذاشت همین قابوس نامه بود که مولفش عنصر المعالی یکی از نویسندگان قرن پنجم اسلام محسوب می گردد و از او امیر روشن ضمیر تعبیر کرده اند زیبایی و معنویت و اموزندگی این اثر پر مغز نقش تعیین کننده وسرنوشت سازی  در زندگانی وحیات اجتماعی ام تاثیر بسزایی داشت.

 

2-4-2) سفر انفسی (باطنی) …………………………………………………………………………… 20 

 

2-5) ضرورت دلیل و راهنما در سفرهای آفاقی و انفسی ………………………………. 22     

 

2-6) سفر در مکتب‌های ادبی معاصر ………………………………………………………………. 24

 

2-6-1) سفر به اسطوره …………………………………………………………………………………… 25

 

2-6-2) سفر به شرق ………………………………………………………………………………………….26

 

2-6-3) سفر به کودکی …………………………………………………………………………………….. 27

 

فصل سوم: زندگی‌نامه سهراب سپهری و سنایی

 

3-1) زندگی سنایی ‌…………………………………………………………………………………………. 29

 

3-2) زندگی سهراب سپهری ………………………………………………………………………….. 32

 

فصل چهارم: سفر در شعر سهراب سپهری و سنایی

 

4-1) بررسی مفهوم سفر در سیرالعباد …………………………………………………………….. 39

 

4-1-1) انگیزه سفر ………………………………………………………………………………………….. 39 

 

4-1-1-1) احساس غربت روح در این جهان و اصل آسمانی آن ……………………….. 40

 

4-1-1-2) نیاز فطری انسان  به تعالی و تکامل …………………………………………….. 41

 

4-1-2) مراحل و موانع سفر …………………………………………………………………………..  42

 

4-1-2-1) مراحل صعودی سفر ……………………………………………………………………… 42 

 

4-1-2-2) ضرورت پیر یا راهنما ……………………………………………………………………. 45

 

4-1-2-3) موانع صعودی سفر ………………………………………………………………………. 47

 

4-1-2-3-1)گذار از موانع عالم صغیر …………………………………………………………… 48

 

4-1-2-3-1-1) جوهر خاک و صفات آن …………………………………………………….. 48

 

4-1-2-3-1-2) جوهر آب و صفات آن ……………………………………………………….. 51

 

4-1-2-3-1-3) جوهر باد و صفات آن ……………………………………………………….. 52

 

4-1-2-3-1-4) جوهر آتش و صفات آن …………………………………………………… 54

 

4-1-2-3-2) گذار از موانع عالم کبیر ………………………………………………………… 55 

 

4-1-3) نتیجه‌ی سفر و مدینه فاضله‌ی سنایی …………………………………………… 59 

 

4-1-4) پایان سفر و بازگشت از عروج ………………………………………………………… 61

 

4-2) بررسی مفهوم سفر در هشت کتاب ……………………………………………………. 62

 

4-2-1) مرگ رنگ ……………………………………………………………………………………… 63

 

4-2-2) زندگی خواب‌ها ……………………………………………………………………………… 64

 

4-2-3) آوار آفتاب ……………………………………………………………………………………… 68

 

4-2-4) شرق اندوه …………………………………………………………………………………….. 72

 

4-2-5) صدای پای آب ……………………………………………………………………………….75

 

4-2-6) مسافر ……………………………………………………………………………………………. 84

 

4-2-6-1) تنهایی و عشق …………………………………………………………………………. 84

 

4-2-6-2) انتظار برای پایان سفر …………………………………………………………….. 87

 

4-2-6-3) سفر به تمدن‌های کهن بشری ………………………………………………… 89

 

4-2-6-4) مرور سفرهای آفاقی ………………………………………………………………… 91

 

4-2-6-5) سفر به اسطوره طبیعت و کودکی ………………………………………….. 92

 

4-2-7) حجم سبز ……………………………………………………………………………………. 94

 

4-2-8) ما هیچ، ما نگاه ……………………………………………………………………………. 100  

 

4-3) مقایسه مفهوم سفر در سیرالعباد و هشت کتاب ……………………………. 102  

 

4-3-1) تفاوت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب …………………… 103

 

4-3-2) شباهت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب ………………… 106

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

5-1) نتیجه‌گیری …………………………………………………………………………………….. 112

 

5-2) منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………… 115 

 

چکیده:

 

سفر از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات است. این مفهوم در طول دوره‌های مختلف ادب فارسی و حتی جهان جلوه‌های متفاوتی به خود گرفته است. سفر درونی و بیرونی، سفر تخیلی و … . یکی از شاخه‌های مهم فرهنگ و ادبیات فارسی، عرفان است؛ این پدیده برای خود اصطلاحات خاصی را به ارمغان آورد. یکی از اصطلاحات عرفانی، مفهوم سفر است. سفر در این معنا علاوه بر شکل ظاهری آن که طی مسافت است و آن نیز با قصد خاصی در عرفان انجام می‌شود، یک معنای خاص و اصطلاحی نیز دارد که در مجموع به معنای بریدن از خود و دنیای فرودین به سوی عالم بالا و در نهایت فنای فی‌الحق است.

 

در این پایان‌نامه تلاش شده تا مفهوم سفر در یکی از آثار برجسته کلاسیک با نام سیرالعباد الی‌المعاد که سفر در آن در معنای خاص و اصطلاحی عرفانی مطرح است و همچنین در یکی از آثار برجسته معاصر با نام هشت کتاب که سفر در آن به شکل ویژه و با زبان خاص عرفانی خود، ظهور و بروز پیدا کرده بررسی گردد: اینکه سنایی در سفری نمادین در سیرالعباد خود که پایه‌های آن بر تصوف و عرفان کهن است، به بیان راه‌های گشایش بندهایی که بر پای انسان دور شده از اصل خویش وجود دارد، می‌پردازد و سپهری نیر در سفرهایی واقعی و ذهنی، در واقع مسیر سفر روحانی و عرفانی‌ای را طی می‌کند که طول آن با طول دوره‌ی زندگانی وی هماهنگ است و در هشت کتاب به نمایش در می‌آید. بعد از این تحلیل، به مقایسه سفر در دو اثر یاد شده پرداخته می‌شود و برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن نیز بیان می‌گردد.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- تعریف مسأله

 

سفر یکی از مهم‌ترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است. سفرهای تخیلی و واقعی، سفر به عالم درون و بیرون… که همه از بن‌ مایه‌های اصلی ادبیات به حساب می‌آیند. سفر یکی از ابعاد ناب تجربه‌ی بشری است، گویی که خاک انسان با سفر سرشته شده است. اولین مسافر حضرت آدم است و اولین سفر، هبوط حضرت آدم به عالم خاکی است.

 

 

 سفر به عنوان یکی از پدیده‌های پر بسامد در ادبیات فارسی وقتی وارد حوزه‌ی ادبیات عرفانی می‌شود از معنا و مفهومی خاص برخوردار می‌گردد.

 

سنایی به عنوان یکی از شعرای بزرگ و عارف کلاسیک در اثری که آن را سیرالعباد الی‌المعاد نامید، این مفهوم را در معنای خاص و عرفانی آن به کار گرفت. سهراب سپهری نیز به عنوان یکی از شاعران مطرح معاصر که دارای عرفان خاص خود است، این مفهوم را به شکل گسترده و محسوسی در شعرش به کار گرفت. هم‌چنین با نگاهی گذرا به زندگی شخصی سپهری مشخص می گردد که وی بخش عمده ای از زندگی‌اش را در سیر و سفر گذراند. این سیر و سفرها که به انگیزه‌ی نقاشی و کسب علم صورت می‌گرفت در شکل‌گیری سفر روحی و انفسی او تاثیر بسزایی داشت. به عبارت دیگر سپهری توانست پیوند معناداری میان سفر آفاقی و انفسی برقرار کند.

 

 این سفر‌ها در دو اثر  مد‌نظر در اساس و بنیاد با هم مشترک‌اند و هدف آن‌ها، برداشتن قید‌هایی است که انسان را از مبدا و اصلش دور می‌کند، هم‌چنین دو اثر یاد شده دارای تفاوت‌هایی نیز در روش و جزئیات مانند بی‌توجهی سنایی به ماسوی الله و توجه سپهری به طبیعت و عالم بیرون، اعتقاد به همراهی عقل در سفر روحانی توسط سنایی و اعتقاد به عشق توسط سپهری می‌باشد که در این پایان‌نامه در تحلیلی قیاسی به بررسی و بیان آن در فصل‌های مرتبط پرداخته شد.

 

2-1- سفر در سیرالعباد إلی المعاد سنایی

 

 صوفیان سیر و سلوک روحانی انسان را در آثار خود در قالب قصه و تمثیل و با رمز و کنایه بیان کرده‌اند از جمله حکایات عرفانی ابن سینا و رسائل سهروردی .

 

سیرالعباد همان‌طور که از نامش بر می‌آید سفری است به مبدأ و معاد. سنایی در قالب سالکی مشتاق خاستگاه و منزلت سرآغاز خویش، پس از آگاهی از موقعیت و وضعیت انسان در هستی به راهنمایی پیر، سفری را آغاز می‌کند که سراسر سمبلیک و رمزی است. سفر سنایی معراج گونه است که در چهار مرحله شکل می‌گیرد. در مرحله‌ی اول، از مراتب شکل‌گیری انسان از روح نباتی، حیوانی و سپس پیوستن روح انسانی یا نفس ناطقه سخن می‌گوید که این مرحله پیمودن نیمه اول دایره‌ی حیات یا قوس نزولی است:

 

دانکه در ساحت سرای کَهُن

 

سوی پستی رسیدم از بالا

 

چون تهی شد ز من مشیمه کن

 

حلقه در گوش  ز « اهبطوا منها»
(سنایی، 28-29)

 

مرحله‌ی دوم سفر که در سیرالعباد از کمک و یاری پیر آغاز می‌شود در‌واقع همان پیمودن سیر صعودی سفراست که با رنج‌ها و مراحل دشواری همراه است؛ این بخش اصلی‌ترین و مهم‌ترین مرحله‌ی سفر در سیرالعباد می‌باشد که در آن سنایی پس از راهبری پیر، از طبایع و صفات پست انسانی می‌گذرد و با عبور از چهار عنصر خاک، آب، باد و آتش و طبایع مربوط به هریک به سیر در افلاک می‌رسد و هر فلک را نیز با صفاتی که مشخصه آن است پشت سر می‌گذارد… با رسیدن سنایی یا سالک به عقل کل پیر و سالک با هم متحد و یکی می‌شوند و از وجود سالک چیزی باقی نمی‌ماند:

 

آن مکان بر دلم چو دشمن شد

 

چون از آن اصل و مایه فرد شدم

 

در زمان من نماندم او من شد

 

طفل بودم هنوز مرد شدم

 

(سنایی، 2-461)

 

سنایی در مرحله‌ی سوم سفر به مدینه فاضله خویش که همان رسیدن در جمع اهل فنا و توحید می‌باشد، دست می‌یابد اما در مرحله‌ی آخر به ناچار به دلیل قید صورت و ماده، وارد مرحله‌ی چهارم سفر یعنی بازگشت از عروج می‌شود.