1- زنبور………………………………………………………………………………………………………………..17
2- شتر…………………………………………………………………………………………………………………..17
3- مار……………………………………………………………………………………………………………………18
4- موش………………………………………………………………………………………………………………..19
5- درخت……………………………………………………………………………………………………………..21
6- چاه…………………………………………………………………………………………………………………..21
بخش سوم: تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………. 24
2- حکایت «شیر و گاو»
بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..26
بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..27
1- گاو………………………………………………………………………………………………………………….27
1-1:گاو در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….28
1-1-1: قربانی گاو در آیین میترایی……………………………………………………………………………28
1-1-2:قربانی گاو در آیین زرتشتی……………………………………………………………………………29
1-1-3:جمشید و قربانی گاو……………………………………………………………………………………..30
1-1-4: فریدون و گاو «برمایه»………………………………………………………………………………….31
1-2: گاو در اساطیر هند……………………………………………………………………………………………32
1-2-1: ایندرا و گاو………………………………………………………………………………………………..32
1-2-2: شیوا و ورزاو………………………………………………………………………………………………33
1- 3: فلسفهی قربانی گاو………………………………………………………………………………………….34
1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حیات……………………………………………………………………….35
1-5 :بنمایهی مرگ و زندگی…………………………………………………………………………………..37
1-6 : نمادشناسی گاو……………………………………………………………………………………………..38
2- شیر…………………………………………………………………………………………………………………..39
2-1: شیر در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….39
2-2: شیر در اساطیر هند…………………………………………………………………………………………..41
2-2-1: ویشنو………………………………………………………………………………………………………..42
2-2-2: دوی………………………………………………………………………………………………………….42
2-2-3: گانشه………………………………………………………………………………………………………..42
2-2-4 : شیوا ………………………………………………………………………………………………………..43
2- 3: نمادشناسی شیر………………………………………………………………………………………………43
3- شغال………………………………………………………………………………………………………………..44
3-1: شغال در ایران…………………………………………………………………………………………………44
3-2: شغال در هند…………………………………………………………………………………………………..45
3-3 : نمادشناسی شغال…………………………………………………………………………………………….45
بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………45
3- حکایت «مرغ باران»
بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..47
بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..48
1- طیطوی……………………………………………………………………………………………………………..48
2- گرودا……………………………………………………………………………………………………………….49
3- سیمرغ………………………………………………………………………………………………………………50
3-1: سیمرغ در اوستا……………………………………………………………………………………………….50
3-2:سیمرغ در شاهنامه ……………………………………………………………………………………………51
بخش سوم:تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………….52
4- حکایت «ملک پیلان و خرگوش»
بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..56
بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………56
1- خرگوش………………………………………………………………………………………………………… 56
1-1: خرگوش در ایران……………………………………………………………………………………………57
1-2: خرگوش در هند…………………………………………………………………………………………….57
1-3: نمادشناسی خرگوش………………………………………………………………………………………..58
2- فیل…………………………………………………………………………………………………………………..59
2-1: فیل در ایران…………………………………………………………………………………………………..59
2-2: فیل در هند…………………………………………………………………………………………………….60
2- 3: نمادشناسی فیل……………………………………………………………………………………………….61
بخش سوم: تحلیل حکایت ………………………………………………………………………………………..61
1- ماه در ایران ……………………………………………………………………………………………………….62
2- ماه در هند………………………………………………………………………………………………………….63
3- ماه و زن……………………………………………………………………………………………………………64
4- ارتباط آب و ماه در ایران……………………………………………………………………………………..65
5- ارتباط آب و ماه در هند……………………………………………………………………………………….65
6- ارتباط ماه و مرگ……………………………………………………………………………………………….67
5- حکایت «بوف و زاغ»
بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..68
بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………70
1- زاغ(کلاغ)…………………………………………………………………………………………………………70
1-1: زاغ(کلاغ) در ایران………………………………………………………………………………………….70
1-2: زاغ(کلاغ) در هند…………………………………………………………………………………………..71
1-3 : نمادشناسی زاغ(کلاغ)……………………………………………………………………………………..71
2- جغد…………………………………………………………………………………………………………………72
2-1: جغد در ایران………………………………………………………………………………………………….72
2-2: جغد در هند……………………………………………………………………………………………………72
2-3 : نمادشناسی جغد…………………………………………………………………………………………….73
بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………73
1- خویشکاری زاغ در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………..73
1-1:چارهجویی زاغ با آتش………………………………………………………………………………………74
2- خویشکاری جغد در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………75
2-1: غار……………………………………………………………………………………………………………….76
4- تقابل نمادین زاغ و جغد……………………………………………………………………………………….78
6- حکایت «سیاح و زرگر»
بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..79
بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………80
1- مار……………………………………………………………………………………………………………………80
1-1: مار در ایران……………………………………………………………………………………………………80
1-2: مار در هند……………………………………………………………………………………………………..81
1- 3: نمادشناسی مار………………………………………………………………………………………………..82
2- ببر……………………………………………………………………………………………………………………84
2-1: ببر در ایران……………………………………………………………………………………………………84
2-2: ببر در هند……………………………………………………………………………………………………..85
2-3: نمادشناسی ببر…………………………………………………………………………………………………86
3- بوزینه(میمون)…………………………………………………………………………………………………….86
3-1: بوزینه در ایران………………………………………………………………………………………………..87
3-2: بوزینه در هند …………………………………………………………………………………………………87
3-3: نمادشناسی بوزینه…………………………………………………………………………………………….88
بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………88
7- دیگر حیوانات «کلیله و دمنه»
1-آهو…………………………………………………………………………………………………………………..89
2- باخه………………………………………………………………………………………………………………….90
3- بط……………………………………………………………………………………………………………………91
4- پلنگ………………………………………………………………………………………………………………..92
5- خر…………………………………………………………………………………………………………………..92
6- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………..93
7- راسو…………………………………………………………………………………………………………………93
8- روباه…………………………………………………………………………………………………………………94
9- غوک……………………………………………………………………………………………………………….94
10- کبوتر……………………………………………………………………………………………………………..95
11- گربه………………………………………………………………………………………………………………96
12- گرگ…………………………………………………………………………………………………………….96
13- ماهی………………………………………………………………………………………………………………97
فصل سوم: بررسی کنشهای حیوانات و تحلیل ساختاری چند حکایت
بخش اول: بررسی کنشها………………………………………………………………………………………100
1- آهو………………………………………………………………………………………………………………..100
2- باخه……………………………………………………………………………………………………………….100
3- ببر………………………………………………………………………………………………………………….101
4- بط…………………………………………………………………………………………………………………101
5- بوزینه……………………………………………………………………………………………………………..101
6- پلنگ……………………………………………………………………………………………………………..101
7- جغد……………………………………………………………………………………………………………….101
8- خر…………………………………………………………………………………………………………………101
9- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………102
10- خرگوش………………………………………………………………………………………………………102
11- راسو…………………………………………………………………………………………………………… 102
12- روباه……………………………………………………………………………………………………………102
13- زاغ………………………………………………………………………………………………………………103
14- شتر……………………………………………………………………………………………………………..103
15- شغال……………………………………………………………………………………………………………103
16- شیر……………………………………………………………………………………………………………..104
17- غوک………………………………………………………………………………………………………… 106
18- فیل……………………………………………………………………………………………………………. 107
19- کبک………………………………………………………………………………………………………….107
20- کبوتر………………………………………………………………………………………………………….107
21- گاو…………………………………………………………………………………………………………….107
22- گربه……………………………………………………………………………………………………………107
23- گرگ………………………………………………………………………………………………………….108
24- مار……………………………………………………………………………………………………………..108
25- ماهی…………………………………………………………………………………………………………..108
26- مرغ ماهیخوار……………………………………………………………………………………………….108
27- موش…………………………………………………………………………………………………………..108
بخش دوم: تحلیل ساختاری چند حکایت………………………………………………………………….109
1- حکایت «شیر و خرگوش» ……………………………………………………………………………….109
1-1: بررسی ساختار کلی دو حکایت…………………………………………………………………………..111
1-2:تحلیل تشابهات………………………………………………………………………………………………..113
1-2-1: خصوصیات قهرمان در حکایت شیر و خرگوش………………………………………………..113
1-2-2:خصوصیات قهرمان در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………..114
1-3: خصوصیات ضد قهرمان……………………………………………………………………………………115
1-3-1: در حکایت شیر و خرگوش…………………………………………………………………………115
1-3-2: در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………………………………..115
1-4: چاره جوییها………………………………………………………………………………………………116
1-5:همانندیهای داستان ضحاک در شاهنامه با حکایت شیر و خرگوش و بهیما و باکه……….118
1-5-1: خصوصیات قهرمان در داستان ضحاک………………………………………………………….118
1-5-2:خصوصیات ضدقهرمان در داستان ضحاک……………………………………………………..118
1-5-3: چاره جویی در داستان ضحاک……………………………………………………………………119
2- حکایت »شیر و گاو»…………………………………………………………………………………………121
3- بررسی تطبیقی ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانیان:……………….122
4- داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه……………………………………………………………….127
4-1 بررسی ساختاری داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه با داستان بهرام گور و کنیزک در هفتپیکر نظامی …………………………………………………………………………………………………..129
فصل چهارم: بیان دو عامل دیگر ماندگاری «کلیله و دمنه»
بخش اول: بررسی چند اندیشهی بارز دینی………………………………………………………………..134
1-1: زن در کلیله و دمنه………………………………………………………………………………………..134
1-2: زهد و ریاضت……………………………………………………………………………………………. 138
1-3 : دوستی و ایثار و حفظ پیمان…………………………………………………………………………..139
1-4 : حفظ جانوران و محیط زیست………………………………………………………………………..140
بخش دوم: کلیله و دمنه و تأویلهای رمزی………………………………………………………………..143
فصل پنجم: نتیجهگیری……………………………………………………………………153
پینوشت…………………………………………………………………………………………………………..167
تصاویر………………………………………………………………………………………………………………182
چکیده انگلیسی(abstract)……………………………………………………………………………..193
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………… 194
مقدمه:
اسطوره از مفاهیمی است که ارائهی یك تعریف جامع از آن، كه دربرگیرندهی همهی مفاهیم و مطابق با فرهنگهای مختلف باشد، کار دشواری است. پژوهشگران، بر اساس دیدگاههای خاص خود، تعاریفی از اسطوره ارائه دادهاند. در این پژوهش نیز باید ابتدا تعریف خاصی از اسطوره پذیرفت و ارائه داد. ژاله آموزگار در بخش اساطیری «تاریخ ایران باستان» مطالبی دربارهی اسطوره آورده است که با مباحث پژوهش حاضر همخوانی بیشتری دارد:
«اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگیها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس او از حوادث غیر مترقبه. قدرت تخیل، نهایت فعالیت خود را در این زمینه انجام میدهد. خدایان به این ترتیب خلق میشوند و سپس به شهریاران و پهلوانان زمینی تبدیل میگردند و گاهی به عکس از شخصیتی تاریخی یا قهرمانی معمولی، موجودی اسطورهای شکل میگیرد؛ به این صورت که همهی ویژگیهای یک موجود خارقالعاده را به او نسبت میدهند…از سوی دیگر اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونهای ناخودآگاه، برای تقلیل گرفتاریها یا اعتراض به اموری که برایشان نامطلوب و غیرعادلانه است و چون آن را تکرار میکنند آرامشی به آنها دست میدهد…»(آموزگار،1383: 54)
به عبارت دیگر، «اسطوره» بیان بینش و تفکر انسان ابتدایی در برخورد او با پدیدههای پیرامونش است.
حضور مؤثر جانوران در حیات آدمی باعث شده این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت بیان اندیشههای انسانها قرار گیرند. حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسهها، بعدها در داستانهای عرفانی، تعلیمی و قصهها و حکایات پندآموز نیز نقشآفرینی میکنند و در برخی موارد پشتوانهی نمادین و کهن خود را(هر چند کمرنگ) حفظ کردهاند و ریشهی بعضی از خویشکاریهایشان را میتوان در پشتوانهی اسطورهای آنها مشاهده کرد.
1-1تعریف نماد:
نماد معانی متفاوت و مختلفی دارد. در ایران نماد درمعنای لغوی خود چنانکه در لغتنامهی دهخدا و به نقل از آنندراج آمده است، به معنای «فاعل»، یعنی ظاهر کننده و نشاندهنده و مظهر واقع شدن است. اما در دوران جدید، این واژه عمدتاً در «غیر ما وُضع له» به کار رفته است و غالباً با نقشهای کنایی، استعاری و حتی گاه در معنای نشانه و علامت استعمال شده است.(ر.ک:قبادی،1374: 339) کلمهی نماد، برابر(symbole)، در زبان فرانسوی است؛ «لغت symbole از واژهی یونانی«sumballein» میآید که به معنی به هم پیوستن و اتصال است. هر sumbalon در اصل نشانهای برای شناخت و بازشناسی بوده است، یعنی یک نیمه از آنچه را كه هرگز ندیده باشند، چون برادر بدانند و بپذیرند.»(ستاری،1366: 9)
نماد همیشه سرشار از راز و رمز است. «از ابتدا که معرفت بشری از افسانهها و اساطیر فراتر آمده یعنی قالب فرضیه و فلسفه به خود گرفت تاکنون، تعریف نماد همچنان چند پهلو و ناگشوده باقی مانده است.»(قبادی،1374: 342)
تعریف نماد از نظر اصطلاحی نیز بسیار گسترده و وسیع است و اغلب صاحبنظران، نماد را از دیدگاهی ویژه و سازگار با قلمرو کاری خویش تعریف کردهاند؛ چنانکه روانشناسان، فلاسفه، اسطورهشناسان، ادیبان و… هر کدام تعریفی متفاوت از نماد ارائه دادهاند؛ البته در همهی این تعاریف یک نقطهی مشترک وجود دارد و آن این است که: نماد بر معنی و مفهومی، ورای آنچه ظاهر آن مینماید دلالت دارد؛ معنیای پوشیده و پنهان که باید کشف شود.
به تعریف نماد از چند دیدگاه مختلف اشاره میشود که این تعاریف برگرفته از مقالهی «نظری بر نمادشناسی و اختلاف و اشتراک آن با استعاره و کنایه» است:
نماد در علم روانشناسی به معنی وجه آشکار و نمایان صورت مثالی ناشناخته و فینفسه بیاننشدنی است. هر صورت مثالی میتواند در جامهی نمادهای مختلف ظاهر گردد. این نمادها به نوبهی خود میتوانند مجموعهی صورتهای گوناگونی را تشکیل دهند و به شکل دستههای تصاویر به هم پیوستهای درآیند. از نظر یونگ، نمادهای گوناگون مجسمکنندهی صورت مثالی هستند.(ر.ک:باستید،1370: 70)
«در فرهنگ فلسفی، نوشتههای سمبلیک و نمادین، آثاری مبتنی بر صور الهامی در مقابل تفکر منطقی مبتنی بر معانی مجرد، تعریف شده است. میرچا الیاده رمز و نماد را دنباله و ادامهی تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. از نظر ادبی نیز هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که القاءکننده و مبیّن موضوع یا شیی دیگر باشد یا عملی مطرح گردد که امر دیگر را القاء کند که هم خود باشد و هم مظهر مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، «نماد» خوانده میشود.»(قبادی،1374: 341-339)
همچنین نماد به حسب جایگاه آن در اثر و وسعت و شمول یا سیر تاریخی و طبیعی آن، به این گروهها قابل تقسیم است:
تقسیمبندی بر حسب جایگاه نماد در اثر:
1- تصویرهای پراکنده: در صورتی که اثر، یک اثر ساختاری نباشد ـ مثلاً رمان، داستان، قصه، مثنوی یا قصیده نباشد یا تمام ساختار اثر ادبی، نمادین نباشد؛ همانند: غزلیات شمس، در این صورت نماد به صورت تصویرهای پراکنده جلوه میکند؛ مثلا نماد سیمرغ در غزلیات.
2- ساختاری: مجموعهی اثر، ساختاری نمادین دارد مانند: منطقالطیر عطار.
تقسیمبندی بر حسب وسعت و شمول نماد:
1- نمادهای عام: نمادهایی که گسترهی آن در حد یک کشور و حتی فراتر از ادبیات یک کشور است. مثل نماد کبوتر و برگ زیتون برای صلح.
2- نمادهای خاص: نمادهایی که نزد هر هنرمندی تعبیری متفاوت و متغیر دارد. مانند تصویرهای رمزی مولوی که خاص خود اوست.
نمادهای طبیعی نیز نمادهایی هستند که عموماً در ادبیات ریشهدار هستند ولی خیلی شناخته شده نیستند و تاریخی شدهاند؛ و شاعر یا نویسنده این نماد را خلق نکرده بلکه قادر به کشف و استعمال آن شده است.(ر.ک: همان: 345-344).
1-2 نماد و اسطوره:
نماد در اساطیر ـ که مورد پژوهش ماست ـ جایگاه ویژهای دارد و در واقع به منزلهی زبان اسطوره است. در واقع «نماد واسطهی جاودانیای است میان آنچه خرد درمییابد و آنچه درنمییابد. از این رو، بهترین زبان برای بیان اساطیر، زبان نماد است نه مفاهیم عقلی. هر انسان در هر دوره به نمادها قالبی نو میبخشد، بدینگونه كه آن حقیقت جاودانه كه نماد نمایشگر آن است، هر بار به صورتی تازه به ما عرضه میشود»(ستاری،1366: 469). نمادها آبستن معانی و رازها هستند. یک نماد ممکن است یک معنی خاص را به ذهن القا کند و گاه یک نماد معانی و مفاهیم گوناگونی را در بطن خود جای داده است؛ به عبارت دیگر، معانی گوناگون و رازناک در قالب نماد پیچیده شدهاند. نماد نشان دهندهی تضادها و پیوندهای طبیعی و ماوراءطبیعی در دنیای اساطیر، افسانهها، قصهها و حماسه است. تضاد و تقابل خیر و شر، روشنی و تاریکی، زمین و آسمان، باران و خشکی، خورشید و ماه و…در داستانها، اساطیر و افسانهها و قصهها و… به گونهای نمادین، مانند جنگ خدایان و اهریمنان، جنگ زاغ و جغد، جنگ مار و پرنده و جنگ قهرمان با اژدها و… مطرح میشود که اغلب برای نشان دادن قطبهای متضاد جهان است. از طرف دیگر با استفاده از نماد، میتوان پیوند و آشتی تضادها را به نمایش گذاشت، مانند پیوند و آشتی خورشید و ماه یا پیوند روز و شب که به صورت ازدواج خورشید و ماه، در اساطیر مختلف ظاهر میشود و یا پیوند آب و آتش در برخی از اساطیر، مانند ارتباط «اگنی» (agni) و «تریتهآپتیه»1(trita-āptiya) در اساطیر هند؛ بدینصورت که اگنی، خدای آتش، که خود از آب به وجود آمده است و پاکترین فرزند آبهاست؛ برادرش «تریتهآپتیه» را نیز از آب میآفریند و بعدها تریته با دیو خشکی میجنگد و او را شکست میدهد؛(ر.ک:بهار،1351: 48) پس نمادشناسی دانشی است که این پیوندها و تضادها را شناسایی و تفسیر میکند.
