3-1- هند باستان  19

 

3-2- اخلاق در مصر باستان  20

 

3-3-  اخلاق در چین باستان  21

 

3-4- اخلاق در یونان باستان  21

 

3-5- روش اخلاقی ایران باستان  23

 

 

 

فصل چهارم: اخلاق در ادبیات

 

4- اخلاق در ادبیات 26

 

4-1- ادبیات اخلاقی علمی   26

 

4-2- ادبیات اخلاقی علمی   29

 

4-3- فلسفه حكایت نویسی در كتاب‌های اخلاقی سنتی   30

 

4-4- اندرزنامه‌ها 30

 

4-5- رجحان ادبیات اخلاقی سنتی بر ادبیات اخلاقی علمی   32

 

4-6- نقش مراعات نظیر در بیان فضایل و رذایل   33

 

فصل پنجم: بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه

 

5- بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه  36

 

5-1-  بررسی اخلاق در آثار تعلیمی   36

 

5-2- کلیله و دمنه  37

 

5-3- مرزباننامه  38

 

5-4- فضایل و رذایل اخلاقی در کتابهای کلیله و دمنه و مرزباننامه  41

 

5-4-1- سیاست مدن (اخلاق پادشاه) 42

 

5-4-1-1- فضایل اخلاقی پادشاه 45

 

5-4-1-1-1- داشتن حزم و آیندهنگری   46

 

5-4-1-1-2- مشورت و نصیحت پذیری   47

 

5-4-1 -1-3- تدبیر امور براساس سیاست   51

 

5-4-1-1-4- داشتن شیوه ی برخورد با دشمن   53

 

5-4-1-1-5- حکمت و عدالت محوری   54

 

5-4-1-1-6- حلم ، بردباری و صبر  58

 

5-4-1-1-7- ادای حقوق زیردستان  59

 

5-4-1-1-7- دوری جستن از چند طبقه رعیت   59

 

5-4-1-1-8- در فضیلت محبّت   60

 

5-4-1-1-9- نیکخویی   63

 

5-4-1-1-10- خردورزی و دانشاندوزی   64

 

5-4-1-1-11- انفاق  69

 

5-4-1-2- رذایل پادشاهان  70

 

5-4-1-2-1- خشم  70

 

5-4-1-2-2- فرومایگی و سفلگی، آفت پادشاهی   72

 

5-4-1-2-3. خودكامگی و استبداد حاكم  73

 

5-4-1-2-4-  آزار رعیت   74

 

5-4-1-3- بایدها و نبایدهای پادشاهی   77

 

5-4-1-4. در سیاست خدمت و آداب اتباع ملوک . 79

 

5-4-1-4-1-  اخلاق کارگزاران  79

 

5-4-1-4-2.گزارد حق نعمت   83

 

5-4-1-5- رعیت   85

 

5-4-2- تهذیب اخلاق  88

 

5-4-2-1- فضایل اخلاقی   88

 

5-4-2-1-2- تسلیم قضا و قدر بودن  88

 

5-4-2 -1-3- «عبادت»  90

 

5-4-2 -1-4- عفو  90

 

5-4-2 -1-5- قناعت   92

 

5-4-2 -1-6- صداقت، درست کرداری   93

 

5-4-2-1-7- جود، کرم و سخاوت   95

 

5-4-2-2- رذایل اخلاقی   96

 

 

5-4-2-2 -1- غیبت، تضریب و سخنچینی   96

 

5-4-2-2 -2- انتقامجویی   99

 

5-4-2-2 -3-  بخل   100

 

5-4-2-2 -4. اسراف   101

 

5-4-2-2 -5- عیبجویی و بدگویی   102

 

5-4-2-2 -6- حسادت   103

 

5-4-2-2 -7- ریا و دورویی   104

 

5-4-2-2 -8. مکر (خدیعت، زرق و شعوذه) 105

 

5-4-2-2 -9- آز، حرص و طمع  106

 

5-4-2-2 -10- دروغ  108

 

5-4-2-2 -11- غدر و بیوفایی   110

 

5-4-2-2 -12- خیانت   111

 

5-4-2-2-13- افتراء و تهمت   115

 

5-4-2-2-14- غمز و سخنچینی   116

 

5-4-2-2-15- باطل  (ضدارزشِ حق و حقیقت) 117

 

5-4-2-2-16- افشای اسرار 117

 

5-4-2-2-17- دزدی و غصب اموال دیگران  119

 

5-4-3- تدبیر منزل  120

 

5-4-3-1- در تربیت فرزندان  120

 

5-4-3-2- زن  122

 

5-4-3-3- در معرفت سیاست و تدبیر خدم و عبید . 129

 

5-4-4- شیوه بیان اخلاقیات در كتاب های كلیله ودمنه  132

 

5-4-4-1- کلیله و دمنه  132

 

5-4-4-1 -1- چه کسانی همیشه گرفتار اندوه خواهند شد؟  132

 

5-4-4- 1-2- از چه کسانی دوری باید گزید؟  133

 

5-4-4- 1-3- چه کسانی بر سیرت نیکوی حاضرجوابی قادر خواهند بود؟  133

 

5-4-4- 1-4- ویژگیهایی رنجورها 133

 

5-4-4- 1-5- کوشش و تلاش چه کسانی ضایع است؟  134

 

5-4-4- 1-6- چه کسانی لایق عذاب شدید میباشند؟  134

 

5-4-4- 1-7- ویژگیهای نادان؟  134

 

5-4-4- 1-8- چه کسانی به آرزوهایشان نمیرسند؟ (ناکامی) 135

 

5-4-4- 1-9- ویژگیهای انسانهایی که به خود آزار میرسانند (خودآزار) 135

 

5-4-4- 1-10- سبک شمردن بزرگان و مخدومان ملت   135

 

5-4-4- 1-11- ویژگیهای انسانهای اسرافکار و باددست   136

 

5-4-4- 1-12- ویژگیهای انسان هتّاک و جاهل   136

 

5-4-4- 1-13- ویژگیهای انسان خودشیفته  136

 

5-4-4- 1-14- ویژگیهای ناشایستهسالاران  137

 

5-4-4- 1-15- ویژگیهای انسانهایی که بیدلیل خائف و ترسان هستند (مبحثی روانشناسانه) 137

 

5-4-4- 1-16- ویژگیهای انسانهای افسرده که همیشه از شادکامی بی نصیب هستند  137

 

5-4-4- 1-17- ویژگیهای انسانهایی که فاقد قدرت تشخیص و تمییزند  138

 

5-4-4- 1-18- ویژگیهای انسانهایی که فاقد فضایل اخلاقی و محاسن هستند  138

 

5-4-4- 1-19- چیزهایی که از منظر خردمندان ثقه نیستند  138

 

5-4-4- 1-20-  همنشین های متضاد و نامتجانس    139

 

5-4-4- 1-21- ویژگیهای انسانهای غیرقابل اعتماد  139

 

5-4-4- 1-22- ویژگیهای انسانهایی که برای مال ارزشی بیش از جان قائلند  139

 

5-4-4- 1-23- دشمنان همیشگی که هرگز با هم جمع نیایند  139

 

5-4-4- 1-24- ویژگیهای انسانهایی که با یک خطا کارهای نیک تمام عمرشان را باطل میکنند  140

 

5-4-4- 1-25- باطل کننده فضایل اخلاقی   140

 

5-4-4- 1-26- کسانی که خردمندان باید از دوستی با آنها دوریگزینند(شش رذیلت را ذکر کرده) 140

 

5-4-4- 1-27- آزمودن هر کس در جایگاه خویش    141

 

5-4-4- 2- مرزباننامه  141

 

5-4-4- 2-1- حرص و شهوت   141

 

5-4-4- 2-2- عادات جاهلان  142

 

5-4-4- 2-3- انواع گناه بر حسب درجه  142

 

5-4-4- 2-4- قدرت تشخیص و تمییز  142

 

5-4-4- 3- شیوه خاص تقسیم بندی فضایل و رذایل در مرزباننامه  142

 

5-4-4- 4- تهیه فهرست مفاهیم اخلاقی که موضوع مباحثات و گفت شنودهای مندرج در کلیله و دمنه (معروفترین موارد آن مباحثه کلیله با دمنه است ) 143

 

فصل ششم: نتیجه‌گیری

 

6- نتیجه‌گیری   144

 

6-1- اهمیت اخلاق در دنیای امروز 144

 

6-2- ارزش اخلاقی دو کتاب كلیله و دمنه و مرزبان نامه  144

 

فهرست منابع  149

 

 

 

چكیده

 

 

 

     در این پژوهش، برآنیم با بررسی اخلاق در دو اثر بزرگ ادبی ایران، یعنی کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، بابی تازه از بررسی­های پژوهشی در اخلاق و شواهد آن در ادبیات کهن فارسی بگشاییم. این پژوهش، شامل چهار فصل می­باشد. در فصل اول، به کلیات تحقیق (هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش تحقیق) پرداخته شده است.  فصل دوم، شامل تعریف اخلاق و فصل سوم بررسی اخلاق در ادیان و جوامع می­باشد. در فصل چهارم اخلاق در ادبیات مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل پنجم شامل بررسی مباحث اخلاقی در کتاب­های کلیله و دمنه و مرزبان­نامه می­باشد. فصل ششم، فصل نتیجه­گیری و جمع­بندی نهایی است. اساس کار نگارنده در این پژوهش، کتاب­های اخلاق ناصری، اخلاقیات دوفوشه کور …بوده است.

 

واژه‌های كلیدی: اخلاق، اخلاق عملی، كلیله و دمنه، مرزبان­نامه، اخلاق ناصری.

 

 

 

مقدمه

 

 

 

مطالعه در احوال ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ و همچنین مطالعه در احوال مردم یک عصر نشان می دهد که در وجدان و عقل و دریافت آدمی احکامی وجود دارد که کلی و مطلق و دائم است، یعنی همگان، یکسان بعضی چیزها را خوب و باارزش می­دانند و بعضی چیزها را بد و ضدارزش می­شمارند، راستگویی، درستکاری،‌ دستگیری از نیازمندان،‌ احترام به پدر و مادر،‌ سزای نیکی با نیکی،‌ عدل، شجاعت، سخاوت، ایثارگری و … در همه ادوار و زمان­ها و در نزد تمام مردم دنیا ارزشمند و خوب و صفات متضاد با این اخلاق،‌ ضد ارزش و بد هستند .

 

اخلاق، رفتاری است که کمال مطلوب دارد و این کمال مطلوب نمی­تواند در حدّ سودجویی باشد، سر و کار اخلاق با مسأله­ی ارزش­هاست و ارزش، مستقل از سود و گاهی مغایر و حتی متضاد با آن است و چون انسان از دو بعد انسانی و حیوانی تشکیل شده که بعد انسانی و ملکوتی او سرچشمه ارزش­های متعالی و قدسی اخلاقی است،‌ به اخلاق معنایی فراتر از سود و مصلحت می­بخشد و منشأ دوام و جاودانگی آن است، بنابراین با قبول جنبه­ی متعالی و ملکوتی انسان است که قداست و تعالی ارزشهای اخلاقی اثبات می شود.