3-1-1) بررسی اقتصادی حیات یهودیان در دوران صلح با رومیان……………………………………28

 

2-1)دوره قرون وسطی……………………………………………………………………………………31

 

1-2-1)اقتصاد قرون وسطی و یهودیت بیزانسی…………………………………………………………31

 

2-2-1) بازرگانان یهودی در مدیترانه قرون وسطی ……………………………………………………33

 

3-2-1) فعالیت‌های اقتصادی یهودیان در اسلام قرون وسطی………………………………………….35

 

4-2-1) پایان عصر طلایی اقتصاد یهودیان ……………………………………………………………..37

 

3-1) یهودیت در قرون 17و18و19و20……………………………………………………………..39

 

1-3-1) یهودیت آمستردام در طی دورانمرکانتالیسم (سودا گرایی) ……………………………………39

 

2-3-1) اندیشه­های اقتصادی یهودیان در بریتانیا …………………………………………………….41

 

فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی یهودیت………………………………………………43

 

1-2)مبانی اقتصاد‌ی یهودی……………………………………………………………………………….45

 

1-1-2)قوانین و اقتصاد یهود و دیدگاه آن دین به مالکیت………………………………………………..45

 

2-1-2)ثروت و دارایی­ها …………………………………………………………………………………49

 

1-2-1-2)پول، بانکداری و بهره………………………………………………………………………………….55

 

2-2-1-2)بازرگانی، تجارت منصفانه و مقررات دولتی ……………………………………………………………………59

 

3-1-2)تخصیص منابع به نهادهای اقتصادی در اقتصاد یهودی ……………………………………….63

 

تهاتر و نقش پول ………………………………………………………………………………………………66

 

2-2)ماهیت اقتصاد‌‌‌ی یهودیت……………………………………………………………………………..69

 

بخش دوم: مسیحیت

 

فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی مسیحیت…………………………………….75

 

1-1)اندیشه های اقتصادی مربوط به کتاب مقدس ، قدّیسان و دانشمندان اولیه مسیحی…………..75

 

1-1-1)رویكرد كتاب مقدس به اقتصاد ……………………………………………………………………75

 

2-1-1) اندیشه اقتصادی قدّیسان و دانشمندان اولیه مسیحی……………………………………………..77

 

3-1-1) فئودالیسم و اندیشه‌ی مدرسی­ها در قرون وسطا ……………………………………………….81

 

2-1)قرون 16 و 17 و 18……………………………………………………………………………….93

 

1-2-1) اندیشه اجتماعی قرون وسطایی (علل ظهور پروتستانتیزم) ……………………………………93

 

2-2-1)پروتستاتیزم و تأیید  سرمایه­داری ………………………………………………………………..95

 

3-1) قرون 19و20………………………………………………………………………………………97

 

فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصادی مسیحیت……………………………………………105

 

1-2)مبانی اقتصاد‌ی مسیحیت…………………………………………………………………………….105

 

1-1-2) دیدگاه کتاب مقدس درباره ثروت و مالكیت …………………………………………………….105

 

1-1-1-2) فقر و ثروت در كتاب مقدس…………………………………………………………………………………….. 106

 

2-1-1-2) برخی نكات پیرامون فقر و ثروت در كتاب مقدس ……………………………………………………………..108

 

3-1-1-2) دو موضع درباره‌ی فقر………………………………………………………………………………………….. 110

 

4-1-1-2)الهیات رهایی بخش یا الهیات سیاسی درباب فقر و علم ………………………………………………………….112

 

2-1-2) نظریات صاحب نظران مسیحی درباره ثروت و مالکیت……………………………………..112

 

1-2-1-2) خلقت و سرپرستی ……………………………………………………………………………………………….113

 

2-2-1-2) مالكیت از منظر صاحب نظران مسیحی…………………………………………………………………………114

 

3-1-2)نظریات اندیشمندان مسیحی درباره كار…………………………………………………………..115

 

1-3-1-2) ماهیت و اهمیت كار انسان………………………………………………………………………………………. 115

 

2-3-1-2) مخالفت با‌نا دیده گرفتن منافع و هویت فرد در کار (از خود بیگانگی در كار )………………………………..116

 

3-3-1-2) حق و تكلیف نسبت به كار……………………………………………………………………………………… 119

 

4-1-2) فقر و عدالت از دیدگاه صاحب­نظران مسیحی ………………………………………………….120

 

1-4-1-2) عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی ……………………………………………………………………….120

 

2-4-1-2) تعریف عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی………………………………………………………………….123

 

3-4-1-2) انواع عدالت از منظر صاحب نظران مسیحی……………………………………………………………………124

 

5-1-2) دولت و بازار در نگاه اندیشمندان مسیحی …………………………………………………..125

 

2-2) ماهیت اقتصاد مسیحی………………………………………………………………………..128

 

بخش سوم: اسلام

 

فصل اول: سیر تاریخی اندیشه های اقتصادی اسلام……………………………………..132

 

1-1)اندیشه اقتصادی اسلام از اوایل ظهور تا اواخر قرن19 ……………………………………..132

 

2-1)آیات و روایات با جهت­گیری اقتصادی………………………………………………………..133

 

 

3-1)موضوعات اقتصادی در متون فقهی و فلسفی………………………………………………….. 138

 

4-1)اندیشه اقتصادی اسلام در قرن20 ……………………………………………………………145

 

فصل دوم : مبانی و ماهیت اقتصاد اسلامی………………………………………………..146

 

1-2) مبانی اقتصادی اسلام…………………………………………………………………………….146

 

1-1-2)مالكیت در اقتصاد اسلامی………………………………………………………………………..146

 

1-1-1-2) نظر اسلام درباره مال و ثروت……………………………………………………………. 146

 

2-1-1-2) مفهوم و اهمیت مالكیت خدا و جانشینی انسان در قرآن…………………………………….148

 

1-2-1-1-2) حق و تكلیف در مالكیت ………………………………………………………………………………………149

 

2-2-1-1-2) دیدگاه­های مشترك صاحب­نظران اقتصاد اسلامی در مورد مالكیت ………………………………………..150

 

3-2-1-2) اختلاف نظر در مورد قلمروهای مالكیت در اسلام…………………………………………………………….151

 

2-1-2) كار در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………………………….156

 

1-2-1-2) اهمیت و نقش كار در اسلام………………………………………………………………………………….. 156

 

2-2-1-2) رابطه میان كار و مالكیت در اسلام…………………………………………………………………………… 157

 

3-2-1-2) هدف از كار…………………………………………………………………………………………………… 159

 

4-2-1-2) كار و استراحت ………………………………………………………………………………………………..160

 

3-1-2) عدالت در اقتصاد اسلامی …………………………………………………………………161

 

1-3-1-2) تعریف عدالت و قسط …………………………………………………………………………………………..163

 

2-3-1-2) انواع عدالت……………………………………………………………………………………………………….165

 

3-3-1-2) عدالت اقتصادی …………………………………………………………………………………………………165

 

4-3-1-2)نظریه توزیع در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………………………………….167

 

5-3-1-2) نظریات توزیع قبل و بعد از تولید ……………………………………………………………………………..168

 

4-1-2) نقش دولت و بازار در اقتصاد اسلامی ……………………………………………………..171

 

1-4-1-2) مالیة عمومی در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………………………….176

 

2-4-1-2) جایگاه بازار و اخلاقیات بازار در اقتصاد اسلامی …………………………………………………………..180

 

3-4-1-2) تأمین نظام مالی در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………………………. 184

 

4-4-1-2) محدودة دخالت دولت در اقتصاد اسلامی ………………………………………………………………………187

 

5-4-1-2) ماهیت دولت و ساختار بازار در اقتصاد اسلامی……………………………………………………………..190

 

2-2) ماهیت اقتصاد اسلامی…………………………………………. ……………………………193

 

1-2-2) نظر گروهی از صاحب­نظران اقتصادی مسلمان در مورد عدم وجود اقتصاد اسلامی و عدم نیاز به آن…………………………………………………………………………………………………193

 

2-2-2) نظریات پژوهش­گران مختلف در مورد وجود اقتصاد اسلامی…………………………….196

 

بخش چهارم : مقایسه

 

فصل اول)مقایسه اندیشه های اقتصادی یهودیت ، مسیحیت واسلام…………………..200

 

1-1) جهان بینی اقتصادی  ……………………………………………………………………..200

 

2-1) كار و مالكیت………………………………………………………………………………..204

 

3-1) عدالت و توزیع ……………………………………………………………………………208

 

4-1)  دولت و بازار ……………………………………………………………………………..212

 

فصل دوم)نتیجه گیری …………………………………………………………………….216

 

1-2)اشتراکات…………………………………………………………………………………….216

 

2-2)افتراقات……………………………………………………………………………………..217

 

منابع فارسی و عربی……………………………………………………………………………….221

 

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………….225

 

واژه نامه…………………………………………………………………………………………….232

 

 

 

مقدمه

 

در چند دهه‌ی اخیر، اندیشمندان اقتصادی ادیان مطالعات و تحقیقات گسترده و فراوانی را در زمینه‌ی اقتصاد دینی( تجزیه وتحلیل رفتارها، نهادها و سیاست های اقتصادی با توجه به زمینه‌های دینی) انجام داده‌اند که حاصل آن به صورت گنجینه‌ای غنی در اختیار جامعه‌ی علمی قرار دارد. در این میان، مطالعه درباره‌ی اندیشه اقتصادی یهودیت‌، مسیحیت واسلام رونق بیشتری دارد؛‌به طوری که اندیشمندان الهیاتی و اقتصادی این سه دین توحیدی ضمن تشکیل انجمن‌های علمی وبرگزاری کنفرانس‌های سالانه، مجلات علمی و مجموعه‌ی بسیار وسیعی از کتب و مقالات را در مورد اندیشه‌ی اقتصادی ادیان مذکور تألیف کرده‌اند.

 

پرسش بسیار مهمی که برای این اندیشمندان مطرح است،این است که اقتصاد مطلوب و مورد نظر دین کدام است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ دستیابی به پاسخ این پرسش مستلزم بررسی دیدگاه‌ها و نظریات اقتصادی همه‌ی ادیان بزرگ شرقی و غربی است که کار بسیار دشوار و بزرگی است و تنها گروه‌های بزرگ علمی از عهده‌ی پاسخ گویی به آن بر می‌آیند.

 

از آنجا که یهودیت‌، مسیحیت و اسلام از جمله‌ی ادیان بزرگ ابراهیمی هستند و با توجه به این که پیدایش‌، گسترش و تحکیم پایه‌های دانش جدید اقتصاد در کشور‌هایی صورت گرفته است  که عموماً پیرو دین مسیحیت بوده‌اند و همچنین با توجه به گستردگی آرای اقتصادی اسلام و تجربه‌ی  تاریخی اقتصاد اسلامی در صدر اسلام و در طی دوره‌ی تمدن بزرگ اسلامی ونیز با عنایت به این که  یهودیت قدیمی ترین دین در میان سه دین اصلی دنیا است که ریشه در خاورمیانه دارند و تاریخچه‌ی این دین، سنتی بسیار غنی از تفکرات معنوی و قوانین اخلاقی در تمامی ابعاد وجودی انسان، از جمله بعد اقتصادی آن پدید آورده است، انجام مقایسه‌ی تطبیقی میان اندیشه‌ی اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام می تواند ضمن ارائه‌ی پاسخی مقدماتی به پرسش اساسی مذکور ، گامی مثبت برای شناخت ویژگی های اقتصاد دینی و باز شناسی آن از اقتصاد غیر دینی متعارف باشد و زمینه‌ی مطالعات بیشتر و کاراتر را در این حوزه از دانش فراهم کند.

 

صاحب نظران اقتصادی یهودی‌، مسیحی واسلامی برای دستیابی به اقتصاد دینی ؛ طی دو مرحله ، نظام‌های  مهم اقتصادی معاصر(سرمایه داری[1] و سوسیالیسم[2] ) و نظریه‌ی اقتصادی متعارف (به ویژه قرائت نئوکلاسیک[3] آن) را نقد و ارزیابی کردهاند: مرحله‌ی اول ، مربوط به قبل از طرح اندیشه‌ی اقتصادی دین است. در این مرحله‌، اندیشمندان دینی با انتقاد از روش‌شناسی به کار رفته در اقتصاد متعارف که ارزش‌های اخلاقی و معنوی را از نظریه و نظام اقتصادی حذف می کند و همچنین با نقد قضاوت‌های ارزشی اقتصاد متعارف که ناسازگار با ارزش‌های اخلاقی و معنوی دین ( اعم از یهودیت ، مسیحیت واسلام) است اقتصاد دینی را معرفی و از نظر علمی توجیه می کنند. در مرحله دوم که پس از پذیرش اقتصاد دینی و طرح اصول و نظریات اقتصادی دین است‌، صاحب نظران اقتصاد دینی  با اتکا به معرفت جدید اقتصاد دینی به نقد اصول‌، نظریات و نظام‌های  اقتصادی متعارف  می پردازند.

 

در واقع در مرحله اول ، به چرایی و علل وجودی اقتصاد دینی پاسخ داده می‌شود و در مرحله‌ی دوم نیز که تاکید مجدد بر لزوم مطالعات در زمینه‌ی اقتصاد دینی است‌، به چیستی ( ماهیت) اقتصاد دینی پرداخته می‌شود‌؛ به عبارت دیگر ، ویژگی‌های اقتصاد دینی از اقتصاد غیر دینی ، باز شناسی و معرفی می شود.

 

در این پژوهش‌، به مقایسه دیدگاه‌های اقتصادی یهودیت‌، مسیحیت واسلام می پردازیم با این هدف که با استخراج دیدگاه‌های اقتصادی مشابه و مشترک این ادیان ، درک عمیق‌تری از اقتصاد دینی و خصوصیات آن به‌دست آوریم.

 

سوال اصلی که در این پژوهش بررسی شده‌است‌، این است که :جنبه‌های تشابه و تمایز دیدگاه‌ها‌ی صاحب نظران اقتصادی یهودیت ، مسیحیت و اسلام در اصولی مانند کار، مالکیت، بازار‌، دولت و عدالت اقتصادی چیست؟ سوالات فرعی پژوهش نیز عبارتند از :

 

1-یهودیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟

 

2-مسیحیت از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟

 

3-اسلام از چه دیدگاه اقتصادی برخوردار است؟

 

با توجه به سوال‌های مذکور فرضیه‌های زیر برای بررسی و ارزیابی در این پژوهش مطرح می شود :