2-2. ویژگی‌های معماری دوره زندیه. 21

 

2-3. بناهای شاخص دوره زندیه در شیراز. 23

 

2-3-1. ارگ کریم‌خان.. 36

 

2-3-2. عمارت کلاه فرنگی.. 48

 

2-3-3. تکیه هفت‌تنان.. 53

 

فصل 3. ویژگی‌های فنی  نقاشی‌دیواری‌‌های دوره زندیه. 58

 

3-1. مواد و مصالح نقاشی‌دیواری… 59

 

3-1-1. رنگ… 59

 

3-1-2. بست… 66

 

3-1-3. قلمو. 66

 

3-2. فنون نقاشی‌دیواری… 69

 

3-3. تغییرات و تعمیرات نقاشی‌دیواری‌ها 72

 

3-4. موقعیت مکانی نقاشی‌دیواری‌ها 84

 

3-4-1. نقوش مقرنس‌های سقف… 88

 

3-4-2. نقوش عرق‌چین مقرنس‌های سقف… 91

 

3-4-3. نقوش تویزه‌ها 93

 

3-4-4. نقوش تاقچه‌های بالای دوال (رُف‌ها) 95

 

3-4-5. نقوش دوال‌ها 100

 

3-4-6. نقوش کتیبه‌های بالای تاقچه‌ها 102

 

3-4-7. نقوش فضای بین تاقچه‌ها 105

 

3-4-8. نقوش تاقچه‌های پایین.. 107

 

3-4-9. نقوش ازاره‌ها 108

 

فصل 4. نقش‌ و رنگ در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه. 110

 

4-1. ویژگی کلی نقش‌ها 111

 

4-1-1. انواع نقش‌ها 115

 

4-1-1-1. ترنج.. 115

 

4-1-1-2. گل و بوته. 124

 

4-1-1-3. گل و پرنده 131

 

4-1-1-4. اسلیمی و ختایی.. 135

 

4-1-1-5. گلدانی.. 139

 

4-1-2. کیفیت بصری نقش‌ها 142

 

4-1-2-1. هماهنگی در نقش‌ها 142

 

4-1-2-2. تنوع نقش‌ها 142

 

4-1-2-3. تعادل نقش‌ها 145

 

4-1-2-4. تناسب نقش‌ها 152

 

4-1-2-5. حرکت و ریتم نقش‌ها 153

 

4-2. ویژگی کلی رنگ‌ها 155

 

4-2-1. انواع رنگ‌ها 155

 

4-2-2. تضاد و ترکیب رنگ‌ها 163

 

فصل 5. نتیجه‌. 167

 

فهرست منابع.. 176

 

1-1-1. مقدمه و طرح مساله

 

کریم‌خان زند (حک: 1165-1193ق) را می‌توان تنها پادشاه مقتدر دوره زندیه محسوب کرد و بنیان فرهنگی و هنری این دوره را  به ‌نوعی به او و حکومت او منسوب نمود. او ظاهرا سوادی نداشت اما به ادبیات و علم و هنر علاقه‌مند بود و دربارش محل اجتماع دانشمندان و هنرمندان زمان به‌شمار می‌رفت؛ همچنین پروژه‌های معماری و شهرسازی بسیاری را، خصوصا در شیراز، حمایت کرد که برخی از آنها مانند بازار و حمام وکیل عام‌المنفعه و برخی دیگر چون ارگ و  دیوان‌خانه  جزو بناهای حکومتی بودند. تزئینات این بناها شامل انواع آجرکاری، گچ‌بری،  کاشی‌کاری، حجاری به‌علاوه نقاشی‌دیواری است.

 

نقاشی‌دیواری هنری دیرینه است و از دوره انسان‌های غارنشین تا زمان حال مورد توجه و استفاده بوده است. سنت نقاشی روی دیوار کم و بیش در دوره زندیه نیز تداوم داشت و امروزه دیوارنگاره‌های تزئینی بر بخش شایان توجهی از آثار معماری موجود زندیه قابل مشاهده است. از آنجا که محل حکومت زندیان شیراز بود، بناهای قابل توجهی از آن دوره در شیراز وجود دارد که دارای تزئینات معماری از جمله نقاشی‌دیواری می‌باشند و در این پژوهش به مطالعه، نقد و بررسی آنها پرداخته شده است.

 

نهضت فرهنگی و هنری دوره زندیه، پیرو تحولات تاریخی و سیاسی قرن دوازدهم هجری، می‌تواند جریانی کوتاه و گذرا مابین دوره صفوی و قاجار محسوب ‌شود. همین‌طور چون این جریان به‌طور طبیعی متاًثر از صفویه و موثر بر قاجاریه بوده است، می‌توان آن را به‌نوعی حلقۀ واسط و رشته اتصال میان آنها تصور کرد. اما حقیقت آن است که بنیه فرهنگی و هنری زندیه بیش از حیات کوتاه سیاسی خود اثر بخش بوده، تا آنجا که مسبب آغاز جریانی موسوم به «مکتب زند و قاجار» گردیده است.

 

قطعاً نسبت شکوفایی و اثربخشی رشته‌های هنری دوره زندیه در این جریان از یکدیگر متفاوت بوده است. مسئله این تحقیق نیز بر همین مبنا و بر محور شناخت ماهیت نقاشی‌دیواری در آثار معماری زندیه مطرح می‌شود و با فرض سابقۀ نقاشی‌دیواری زندیه در سنت دیوارنگاری صفویه و اثر آن در نقاشی‌دیواری قاجاریه، ویژگی‌های این نوع از نقاشی، ضمن طبقه‌بندی آثار، سنجیده شده است.

 

 

1-1-2. سوال‌های تحقیق

 

 

1. مضامین موجود در نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه چیست و تنوع آن چگونه است؟

 

1. ویژگی‌های فنی و تجسمی نقاشی‌دیواری‌های‌ دوره زندیه چگونه است؟

 

1-1-3. هدف تحقیق

 

هدف از پژوهش حاضر در مرحله نخست طبقه‌بندی نقوش و طرح‌های نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه و بررسی آن‌ها از نظر کیفی، فنی، موضوعی است و در مرحله بعد شناخت و تعیین رابطه بصری و مفهومی میان این نقاشی‌ها در دوره زندیه خواهد بود.

 

1-1-4. اهمیت و ضرورت تحقیق

 

دوره زندیه از نظر تاریخی دوره‌ای کوتاه است بنابراین مطالعه راجع به هنرهای این دوره اغلب در سایه تاریخ هنر دوره قاجار و در واقع به عنوان زمینه‌های شکل‌گیری هنر این دوره دیده شده است. اهمیت و ضرورت تحقیق در شناخت عناصر تجسمی نقاشی‌دیواری‌های دوره زندیه از این جهت است که نقاشی‌دیواری‌ از جمله عناصر هنری و تزیینی مطرح در دوره زندیه است که به رغم وجود آثار متنوع از آن دوره، تحقیق جامع و کاملی بر روی آن انجام نشده است. با اختلاط عناصر تجسمی نقاشی‌دیواری دوره زندیه و سلسله تعمیرات و مرمت‌هایی که عموما در دوره قاجار و پس از آن بر روی این آثار انجام شده است و لطماتی که بر اصالت آثار دوره زندیه وارد آمده است، ضرورت شناسایی کمی و کیفی آثار نقاشی‌دیواری دوره زندیه بیش از پیش احساس می‌شود.

 

1-1-5. نوع و روش تحقیق

 

این پژوهش از نظر نتایج، پژوهشی بنیادی است و از لحاظ ماهیت و روش اجرا و شیوۀ نگرش توصیفی ـ تحلیلی است.

 

1-1-6. روش و ابزار گردآوری اطلاعات

 

اطلاعات این تحقیق به شیوۀ میدانی وکتابخانه‌ای گردآوری شده است و ابزار آن نیز فیش‌برداری، تصویربرداری، مشاهده، مصاحبه و گفتگو است.

 

1-1-7. جامعه آماری، تعداد نمونه و روش نمونه‌گیری

 

از آنجا که توجه پژوهش حاضر، معطوف به آثار نقاشی‌دیواری دوره زندیه است، از میان آثار نقاشی‌دیواری‌های موجود از دوره زندیه در شیراز، که زندی بودن آنها ثابت شده باشد، به روش نمونه‌گیری غیر احتمالی و طبقه‌بندی‌شده حداقل نمونه‌های لازم در میان آثار به جامانده از آن دوره در ارگ کریم‌خان، تکیه هفت‌تنان و عمارت کلاه‌فرنگی جهت تحلیل و بررسی و طبقه‌بندی آثار انتخاب خواهد شد.