2-6- نوواقعگرایی کنث والتز …………….…………………………………….…… 29

 

2-7- همکاری بین‌المللی از منظر نئورئالیسم  ………..…….……………………………29

 

2-8- رابرت گیلپین …………………..…………………………………………… 31

 

2-9- رئالیسم اقتصادی چارچوب نظری تحلیل سیاست‌های اوپک در قبال بحران‌های نظامی بین‌المللی (1991-2011) …………………………….……………………………………… 33

 

فصل سوم : آشنایی با سازمان اوپک

 

 3-1- علل تأسیس اوپک ….……………………………..……….…………..…… 43

 

3-2- تاریخچه عملکرد اوپک ……………………………………..…………..….… 44

 

3-2-1- دوره 70-1960 ………………………………..…………..……………… 44

 

3-2-2- دوره دوم 1980-1970…………………………………..…………..……… 45

 

3-2-3- دوره سوم 1985 به بعد ……………………….……………..…………..…… 45

 

3-3- نیروها و جناح­های درون سازمان اوپک ………….………………………..……… 45

 

3-4- هدف­های اوپک …………………….……………..………………………….. 47

 

3-5- عوامل مؤثر در افزایش و کاهش قیمت نفت ….……………..………………..…… 48

 

3-6- تعیین قیمت‌ نفت از سوی سازمان اوپک .……………..………………………..… 48

 

3-7- ارتباط اوپک با کشور ایالات متحده آمریکا ………………..……………………… 49

 

فصل چهارم: پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به کویت) بر سیاست‌های سازمان اوپک

 

4-1- دلایل اهمیت خلیج فارس در ژئوپلتیک جهانی …………………….……………… 55

 

4-2- دلایل حمله عراق به کویت ………………………………………….………… 49

 

4-3- آغاز جنگ دوم خلیج فارس، واکنش‌های گسترده بین‌المللی ………….……………… 60

 

4-4- شروع عملیات طوفان صحرا …….……………………………………………… 62

 

4-5- پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس …………………………………………..…… 65

 

4-6- سیاست‌های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت پس از جنگ دوم خلیج فارس…68

 

فصل پنجم: پیامدهای حادثه یازده سپتامبر 2001 بر سیاست‌های اوپک

 

5-1- آغاز حملات تروریستی یازده سپتامبر …………………………………………… 76

 

5-2- مواضع شخصیت‌های برجسته جهانی پس از حادثه یازده سپتامبر ………………..…… 77

 

5-2-1- نطق دبیر کل سازمان ملل متحد …………………………………………….… 78

 

5-2-2- اظهارات بوش پس از حملات تروریستی یازده سپتامبر …………………………… 78

 

5-2-3- اظهارات بن‌لادن و ملاعمر پس از مواضع مقامات آمریکایی در قبال حوادث یازده سپتامبر 80

 

5-2-4- اظهارات دبیرکل اوپک بعد از حوادث یازده سپتامبر ……………………………… 80

 

5-3- دیدگاه‌های مختلف در مورد حادثه یازده سپتامبر ………………………………….. 80

 

5- 4- پیامدهای حملات تروریستی یازده سپتامبر ………………………………….…… 84

 

5-4-1- تأثیر حوادث یازده سپتامبر بر مقوله انرژی …………………………………..…. 84

 

5-4-2- آماده باش کامل نیروهای روسیه ……………………………………………… 87

 

5-4-3- بحران مالی و سقوط ارزش دلار ……………………………………………… 87

 

5-4-4- شیوع مجدد اسلام ستیزی …………………………………………………… 88

 

5-4-5- آغاز جنگ علیه افغانستان و عراق …………………………………………..… 89

 

5-5- سیاست‌های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت پس از یازده سپتامبر 2001.. … 89

 

فصل ششم: پیامدهای حمله آمریکا به عراق درسال 2003 بر سیاست‌های اوپک

 

6-1- حوادث 11 سپتامبر و حمله به عراق ……..……………………….……….…… 101

 

6-2- زمینه‌سازی حمله به عراق در صحنه‌های دیپلماتیک و رسانه‌ای ………..……….…… 102

 

6-3- اهمیت انرژی عراق برای ایالات متحده …………..……………………………… 104

 

6-4- اهمیت چند وجهی نفت عراق برای کشورهای مهاجم …………..……………….… 106

 

6-5- شروع حمله به عراق در سال 2003 ………..…………………………………… 109

 

6-6- تحلیل‌های انجام شده از منظر اقتصاد سیاسی قبل از شروع حمله نظامی علیه عراق ….…. 113

 

6-7- پیامدهای حمله نظامی علیه عراق …………………………………… 114

 

6-8- سیاست‌های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت قبل و پس از جنگ 2003 علیه عراق ……. 115

 

فصل هفتم: پیامدهای بیداری اسلامی بر سیاست‌های اوپک

 

7-1- تعریف بیداری اسلامی ………………………….…………………………… 124

 

7-2- تاریخچه بیداری اسلامی …………..…………………………………………. 125

 

7-3- ویژگی‌های بیداری اسلامی …………………..……………………………….. 127

 

7-4- دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد بیداری اسلامی ………………………………… 130

 

7- 5- موضع آمریکا و دنیای غرب در قبال بیداری اسلامی ………………..……………. 131

 

7-5-1- حمایت از اصلاحات در راستای حفظ متحدان و جلوگیری از تحولات سریع………… 131

 

 

7-5-2- حفظ مهره‌های وابسته به خود در راستای اهداف استراتژیک آینده ……..….…….… 131

 

7-5-3- فرسایشی‌کردن روند انقلاب‌ها در جهت جلوگیری از تحولات سریع و ناگهانی …..…. 132

 

7-5-4- الگوسازی برای فرآیند دولت‌سازی پس ازدوران گذار در مقابل الگوی حکومت دینی-مردمی ………… 132

 

7-5-5- مداخله نظامی و سرکوب در راستای اهداف استراتژیک و جلوگیری از شدت بحران … 133

 

7-6- نقش نفت و عوامل اقتصادی در وقوع بیداری اسلامی ………..…………………… 133

 

7-7- پیامدهای بیداری اسلامی بر سیاست‌های اوپک …………………………………… 136

 

نتیجه‌گیری …………………….………………………………………………… 151

 

کتابنامه ………………………………….……………………………………… 160

 

 

 

1-1- بیان مسئله

 

نقش منابع انرژی در حیات اقتصادی جوامع بشری بر کسی پوشیده نیست. از آغاز خلقت انسان، بشر بی‌نیاز از انرژی نبوده و از منابع مختلف و متنوع انرژی استفاده می‌کرده است. بنابراین انرژی یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی به شمار می‌آید. فلذا تأسیس ساز و کاری برای سامان‌بخشی به تولید انرژی با عنایت به اهمیت این مسئله امری مورد انتظار بوده که در نهایت با تأسیس سازمان کشورهای صادرکننده نفت با نام اختصاری اوپک (OPEC) محقق شد. سازمان یادشده در شهریور ماه 1339 با حضور نمایندگان ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا در بغداد تأسیس شد. هدف اصلی این سازمان آنچنان که در اساسنامه‌اش بیان شده هماهنگی و یکپارچه سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تأمین منافع جمعی و فردی این کشورها است.(1) از سوی دیگر نیز پیدایش اوپک، واکنشی سیاسی و ضداستعماری از جانب کشورهای در حال توسعه تولید کننده نفت در برابر سیاست‌های بیدادگرانه شرکت‌های چند ملیتی بود. چرا که این شرکت‌ها به منظور حفظ منافع خویش، از ابزارهایی چون کودتا، دخالت سیاسی،رشوه، عهدنامه‌های استعماری و غیره بهره می‌گرفتند. علاوه برآن بازار جهانی نفت شاهد انحصار چند قطبی بود که شصت سال بر این بازار حاکم بود. به صورتی که دامنه و نفوذ شرکت‌های بزرگ نفتی با نام هفت خواهران در دهه 1950، 90 درصد تولید و فروش نفت خام و فرآورده‌های نفتی را در بر می‌گرفت. همچنین فهم روز افزون و بیداری افکار عمومی با ظهور یک طبقه روشنفکر و تحصیلکرده در کشورهای خاورمیانه و ونزوئلا نسبت به اهمیت نفت و نقش آن در اقتصاد این کشورها به عنوان عامل دیگری در تأسیس اوپک شناخته می‌شود. (2)

 

سازمان اوپک در راستای هماهنگ‌سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو در تعیین قیمت نفت از دو دسته عوامل بنیادین و غیربنیادین تأثیر می‌پذیرد. از جمله عوامل بنیادین می‌توان به میزان تقاضای جهانی که این امر خود ناشی از رشد اقتصادی در کشورهای مختلف جهان است؛ اشاره نمود. اما در این بین و با توجه به تحولات پس از جنگ‌سرد و خروج نظام بین‌الملل از حالت دو قطبی نقش بحرانهای نظامی بین‌المللی به عنوان عامل غیربنیادین بر سیاست‌های اوپک بی‌‌بدیل بوده‌ است. (3) با توجه به توضیحات مطروحه در این پژوهش برآنیم که به تأثیر 4 بحران نظامی بین‌المللی بر سیاست‌های اوپک بپردازیم که عبارتند از:

 

 1-حمله عراق به کویت 1991  2-حوادث 11 سپتامبر 2001  3-حمله آمریکا به عراق در سال 2003  4-بیداری اسلامی در خاورمیانه 2011-2010

 

به نظر می‌رسد که بحرانهای بین‌المللی با ایجاد محدودیت برای افزایش سرمایه‌گذاری و افزایش عرضه از یک سو و اعمال اثر روانی بر خریداران، تمایل به افزایش قیمت‌ نفت دارند. در این بین سازمان اوپک با افزایش تولید در کاهش و به تعادل کشیدن قیمت‌ها ایفای نقش می‌نماید. اما لزوماً تصمیم اتخاذ شده از سوی اوپک به نفع تمامی اعضاء نبوده است.

 

1-2- انگیزه و اهمیت تحقیق

 

با عنایت به این مسئله که نزدیک به نیمی از تولید جهانی نفت و 65 درصد از ذخائر این ماده استراتژیک به کشورهای عضو اوپک تعلق دارد، در عمل عرصه نقش آفرینی زیادی برای این سازمان در اقتصاد سیاسی بین المللی و نیز روندهای جهانی وجود دارد. به عنوان مثال در زمان بحران انرژی در سال 1352 اکثریت اعضای اوپک از ارسال نفت به کشورهای غربی که در جنگ چهارم اعراب و اسرائیل یا «یوم کیپور» از رژیم صهیونیستی حمایت کردند؛ خودداری نمودند. این امر موجب افزایش چهار برابری قیمت نفت شد. اما این نمونه از معدود موارد هماهنگی کشورهای عضو برای استفاده از ابزار انرژی به عنوان مؤلفه‌ای اساسی در معادلات بین المللی بوده است. در این زمینه نفوذ سعودی‌ها در اوپک از مهمترین عوامل نگاه تک بعدی و بعضاً بدون ملاحظه نسبت به منافع سایر اعضا بوده است. در این مجال برآنیم که حتی‌الامکان به یک قاعده کلی در بررسی رفتاری سازمان اوپک در مقابله با تأثیر بحران‌های بین‌المللی بر قیمت نفت بپردازیم. از طریق حصول به این مهم می‌توان به یک پیش‌بینی نسبتاً مطمئن از وضعیت آینده سیاست‌های این سازمان و قیمت نفت در بحرانهای احتمالی پیش‌رو دست یافت.

 

1-3- سؤال اصلی

 

تأثیر بحرانهای نظامی بین المللی بر سیاست‌های اوپک در فاصله سالهای 2011-1991 (جنگ دوم خلیج‌فارس، 11 سپتامبر 2001، جنگ 2003 عراق و بیداری اسلامی) چه بوده‌است؟

 

1-4- فرضیه اصلی

 

به دنبال وقوع بحران‌های نظامی بین‌المللی در مقطع 2011-1991 (جنگ دوم خلیج‌فارس، 11 سپتامبر 2001، جنگ 2003 عراق و بیداری اسلامی) که منجر به افزایش قیمت نفت شده سازمان اوپک اقدام به اتخاذ سیاست‌هایی به منظور افزایش تولید برای کاهش قیمت نفت نموده که به نفع تمامی اعضاء نبوده است.

 

1-5- تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی

 

بحرانهای نظامی بین‌المللی: بحران‌هایی که به عملیات‌های نظامی می‌انجامند به طوریکه که قوای نظامی برای ایفای نقش خود ضمن بهره‌گیری از نیروها و تجهیزات مختلف به اقداماتی مبادرت می‌ورزند که در مجموع به پیروزی بر دشمن می‌انجامد (4).

 

سیاست‌های اوپک: سازمان اوپک در راستای رسالت جهانی خود اقدام به تنظیم قیمت نفت تحت تأثیر عوامل مختلف از طریق هماهنگ‌سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو می‌نماید. به عبارت دیگر تلاش کشورهای عضو «اوپک» در این راستا است که با توجه به ارزش استراتژیکی و طبیعت پایان‌پذیر منابع نفتی بهای آن را در حد متناسبی نگه دارند (5).

 

کشورهای تولید‌کننده: کلیه کشورهای استخراج کننده نفت اعم از تولید کنندگان اوپک و غیراوپک را در برمی‌گیرد. اساسنامه اوپک در این خصوص بیان می‌کند که هر کشوری که مقدار قابل توجهی نفت صادر کند و منافع اساسی مشابهی با منافع کشورهای عضو اوپک داشته باشد به عنوان یک کشور تولید کننده نفت می‌تواند به عضویت کامل سازمان اوپک درآید (6).

 

کشورهای مصرف‌کننده: کلیه کشورهای که بیش از تولید خود نفت وارد می‌کنند را در برمی‌گردد.

 

ذخایر نفتی: مقادیر کشف شده اما بهره‌برداری نشده نفت که امکان استخراج آنها با امکانات و شرایط اقتصادی موجود میسر باشد (7).

 

1-6- پیشینه تحقیق

 

برای این پژوهش منابعی که به صورت مستقیم به موضوع پرداخته باشند وجود نداشت اما سعی بر آن است با استفاده از منابعی که می‌تواند برای این پژوهش مؤثر باشد، مطالب مفیدی ارائه گردد. از جمله این منابع می‌توان به کتب و مقالات زیر اشاره کرد: