1-1-4-6. امامت و نبوت از منظر معتزله، براساس گزارش شیخ مفید  12

 

1-1-5. مکتب اشاعره 13

 

1-1-5-1. اندیشه‌های اشاعره 14

 

1-1-5-1-1. قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر اشاعره 14

 

1-1-6. فرقۀ مرجئه. 15

 

1-1-7. فرقۀ مشبهه. 16

 

1-1-8. فرقۀ جبریه. 17

 

1-1-9. فرقۀ تناسخیه. 18

 

1-1-10. فرقۀ حشویه. 18

 

1-1-11. فرقۀ خوارج. 18

 

1-1-12. فرقۀ زیدیه. 19

 

۱-1-13. اصحاب المعارف.. 19

 

1-1-14.مهمترین تفاسیر کلامی ………………………………………………………………………….20

 

فصل دوم: طبرسی و تفسیر. 21

 

مقدمه. 22

 

2-1. انواع روش‌های تفسیری.. 22

 

2-1-1. تفسیر مأثور 23

 

2-1-2. تفسیر عقلی ـ اجتهادی.. 25

 

2-2. معرفی طبرسی.. 27

 

2-2-1. زندگینامه طبرسی.. 27

 

2-2-2. معرفی تفسیر مجمع البیان.. 30

 

2-2-2-1. بررسی مقدمه تفسیر. 31

 

2-2-2-1-1. تعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن‌ها 31

 

2-2-2-1-2. ذکر اسامی قاریان مشهور شهرها و راویان آن‌ها 31

 

2-2-2-1-3. تفسیر و تأویل و معنی آیات قرآن.. 31

 

2-2-2-1-4. نام‌های قرآن و معانی آن‌ها 32

 

2-2-2-1-5. علوم قرآن.. 32

 

2-2-2-1-6. ذکر برخی از احادیث مشهور در فضیلت قرآن و اهل آن  32

 

2-2-2-1-7. ذکر آنچه برای قاری قرآن مستحب است از نیکو خواندن لفظ و تزیین صوت هنگام قرائت قرآن  32

 

2-2-2-2. مبانی تفسیری طبرسی در مجمع البیان.. 32

 

2-2-2-2-1. قابل فهم بودن قرآن.. 32

 

2-2-2-2-2. معیارهای فهم قرآن.. 33

 

2-2-2-2-3. علوم مورد نیاز مفسر. 33

 

2-2-2-2-4. مصونیت قرآن از تحریف… 33

 

2-2-2-2-5. قرآن، معجزۀ جاودانه پیامبر(ص) 33

 

2-2-2-2-6. روش تنظیم مطالب مجمع البیان.. 34

 

2-2-2-2-7. منابع مورد استناد در مجمع البیان.. 35

 

2-2-2-2-۸. مجمع البیان در گفتار عالمان.. 36

 

فصل سوم: جایگاه کلام شیعه در تفسیر مجمع البیان.. 38

 

مقدمه. 39

 

3-1. بخش اول: جایگاه توحید در مجمع البیان.. 41

 

مقدمه. 41

 

3-1-1. بایستگی شناخت و معرفت خدا 41

 

3-1-2. اثبات صانع. 41

 

3-1-2-1. حرکت و سکون موجودات علامت نیاز به خالق.. 42

 

3-1-2-2. حدوث اجسام. 42

 

3-1-2-3. بی شریک بودن خدا 42

 

3-1-2-4. برهان تمانع. 42

 

3-1-3. صفات ثبوتیه. 43

 

3-1-3-1. اسماء و صفات.. 43

 

3-1-3-2. قدرت خدا 44

 

3-1-3-2-۱. اشتمال قدرت الهی بر هر چیز. 44

 

3-1-3-3. علم الهی.. 45

 

 

3-1-3-3-1. آگاهی از سرّ آسمان‌ها و زمین.. 45

 

3-1-3-3-2. علم به همۀ معلومات.. 45

 

3-1-3-3-3. عالم به نهان و آشکار 45

 

3-1-3-3-4. سمیع بودن خداوند. 46

 

3-1-3-4. اراده خداوند. 46

 

3-1-3-4-1. ارادۀ تام خداوند بر هستی.. 46

 

3-1-3-5. متکلم بودن خداوند. 47

 

3-1-3-6. خدای واحد. 47

 

3-1-4. صفات فعل.. 47

 

3-1-4-1. حکیم بودن.. 48

 

3-1-4-2. حی بودن.. 48

 

3-1-4-3. خالق بودن.. 48

 

3-1-4-3-1. خلقت آسمان‌ها و زمین نشانی برای خردمندان.. 48

 

3-1-4-3-2. خلقت جهان، دلیلی بر وجود خدا 49

 

3-1-5. صفات سلبیه. 49

 

3-1-5-1. تنزیه و تسبیح خدا 49

 

3-1-5-2. علوّ خداوند. 50

 

3-1-5-3. قدّوس بودن.. 50

 

3-1-5-4. نفی رؤیت و جسمانیت برای خدا 50

 

3-1-5-5. بی مکان بودن خداوند. 51

 

3-2. بخش دوم: جایگاه معاد در مجمع البیان.. 53

 

مقدمه. 53

 

3-2-1. تعبیرات کلی قرآن دربارۀ رستاخیز. 53

 

3-2-1-1. قیامت… 53

 

3-2-1-2. نشر. 53

 

3-2-1-3. معاد. 54

 

3-2-2. نام‌های قیامت… 54

 

3-2-2-1. یَومُ الخُلود. 54

 

3-2-2-2. یومٌ ثَقیل.. 54

 

3-2-2-3. یَومُ مَشهود. 54

 

3-2-2-4. یَومُ الوَعید. 55

 

3-2-2-5. یَومُ الحَسرَة 55

 

3-2-2-۶. یَومَ تُبلی السَّرائِر. 55

 

3-2-3. امکان معاد و منطق مخالفان.. 55

 

3-2-۴. دلائل امکان معاد. 57

 

3-2-5. معاد جسمانی.. 58

 

3-2-6. دروازۀ عالم بقا 60

 

3-2-6-1. مرگ… 60

 

3-2-6-2. برزخ. 61

 

3-2-7. محکمۀ عدل الهی.. 61

 

3-2-8. فرجام معاد. 62

 

3-2-8-1. بهشت و بهشتیان.. 63

 

3-2-8-1-1. ایمان و عمل صالح.. 63

 

3-2-8-1-2. تقوا 63

 

3-2-8-1-3. صبر در برابر سختی‌ها 63

 

3-2-8-1-4. اهتمام به نماز 64

 

3-2-8-2. نعمت‌های بهشت… 64

 

3-2-8-2-1. سایه‌های لذت‌بخش…. 64

 

3-2-8-2-2. غذاهای بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-3. لباس‌های بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-4. همسران بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-5. امنیت و زوال خوف.. 66

 

3-2-8-2-6. برخورد محبت‌آمیز. 66

 

3-2-8-2-7. احساس خشنودی خدا 66

 

3-2-8-3. دوزخ و دوزخیان.. 67

 

3-2-8-3-1. کافران و منافقان.. 67

 

3-2-8-3-2. ممانعت مردم از راه یافتن به حق.. 67

 

3-2-8-3-3. استهزاء آیات الهی.. 67

 

3-2-8-3-4. ظلم و بیدادگری.. 68

 

3-2-8-4. عذاب‌های جسمانی و روحانی دوزخیان.. 68

 

3-2-8-5. جاودانگی کیفر. 69

 

3-2-8-6. شفاعت… 70

 

3-2-8-6-1. نفی شفاعت… 70

 

3-2-8-6-2. اذن شفاعت منوط به اذن خدا 70

 

3-2-8-6-3. شرایط شفاعت‌کننده و شفاعت شونده 71

 

3-3. بخش سوم: جایگاه نبوّت در مجمع البیان.. 72

 

3-3-1. فلسفه بعثت پیامبران.. 72

 

3-3-1-1. رهایی از ظلمت… 72

 

3-3-1-2. بشارت و انذار 72

 

3-3-1-3. تعلیم و تربیت… 73

 

3-3-2. ویژگی‌های عمومی پیامبران.. 73

 

3-3-2-1. صدق گفتار 73

 

3-3-2-2. امانت… 73

 

3-3-2-3. نیکوکاری و احسان.. 74

 

3-3-2-4. توکل مطلق بر خداوند. 74

 

3-3-2-5. علاقه و دلسوزی فوق العاده 74

 

3-3-3. عصمت مهم‌ترین شرط رسالت… 75

 

3-3-3. تنزیه انبیا 76

 

3-3-3-1. آدم. 76

 

3-3-3-2. ابراهیم. 77

 

3-3-3-3. موسی.. 77

 

3-3-4. طرق شناخت پیامبران.. 78

 

3-3-4-1. رابطۀ اعجاز و نبوّت.. 78

 

3-3-4-2. تفاوت سحر با معجزه 79

 

3-3-4-3. وحی (چگونگی ارتباط با عالم غیب) 80

 

3-3-5. دلایل صدق ادعای پیامبر اسلام. 81

 

3-3-5-1. قرآن، معجزه پایدار پیامبر. 81

 

3-3-5-2. شاخه‌های اعجاز قرآن.. 82

 

3-3-5-2-1. فصاحت و بلاغت… 82

 

3-3-5-2-2. اعجاز قرآن از نظر علوم روز 82

 

3-3-5-2-3. اعجاز قرآن از نظر اخبار غیبی.. 83

 

3-3-5-2-4. اعجاز قرآن از نظر عدم تضاد و اختلاف.. 84

 

3-3-5-۳. گردآوری قراین یک راه مطمئن دیگر. 84

 

3-3-6. خاتمیت در قرآن.. 85

 

3-4. بخش چهارم: جایگاه عدل در مجمع البیان.. 85

 

3-4-1. برسی واژه‌های ظلم، عدل و قسط.. 86

 

3-4-2. خداوند به هیچ‌کس ستم نمی‌کند. 86

 

3-4-3. یکسان نبودن خوب و بد. 88

 

3-4-4. مشکل حوادث دردناک زندگی بشر. 88

 

3-4-5. پاسخ تفصیلی به پدیده‌های ناگوار 88

 

3-4-5-1. فلسفه تفاوت‌ها 88

 

3-4-5-2. مشکلات خودساخته. 89

 

3-4-5-3. مصائبی که مجازات الهی است… 90

 

3-4-5-4. مصیبت بیدادگر. 90

 

3-4-5-5. آزمون الهی به‌وسیلۀ مشکلات.. 91

 

3-4-5-6. شناخت نعمت‌ها در کنار مصائب… 92

 

3-5. بخش پنجم: جایگاه امامت در مجمع البیان.. 93

 

3-5-1. امامت در قرآن.. 93

 

3-5-2. ولایت و امامت عامه در قرآن.. 94

 

3-5-2-1. آیۀ انذار و هدایت… 94

 

3-5-2-2. آیۀ صادقین.. 94

 

3-5-2-3. آیۀ اولی الأمر. 95

 

3-5-3. شروط و صفات ویژۀ امام. 95

 

3-5-3-1. علم امام. 96

 

3-5-3-2. معصوم بودن امام. 96

 

3-5-3-3. ولایت تکوینی پیامبران و امامان.. 97

 

3-5-4. ولایت و امامت خاصه. 98

 

3-5-4-1. آیۀ تبلیغ. 98

 

3-5-4-2. آیۀ ولایت… 98

 

3-5-4-3. آیۀ لیلة المبیت… 99

 

3-5-4-4. آیۀ نیکوترین مؤمنان.. 99

 

3-5-4-5. آیۀ بینه و شاهد. 99

 

3-5-4-6. آیۀ انذار 100

 

3-5-4-7. آیۀ گوش‌های شنوا 100

 

3-5-4-8. آیۀ محبت… 101

 

3-5-5. امام مهدی علیه السلام. 101

 

نتیجه‌گیری.. 103

 

فصل چهارم: گونه‌های مواجهۀ کلامی طبرسی در مجمع البیان با برخی آراء کلامی.. 104

 

مقدمه. 105

 

4-1. بخش اول: رویکردهای طبرسی به معتزله. 105

 

4-1-1. رویکرد توضیحی.. 105

 

4-1-1-1. سکونت و خروج آدم و حوا از بهشت… 105

 

4-1-1-2. شفاعت قابل قبول.. 106

 

4-1-1-3. اسلام و ایمان.. 106

 

4-1-1-4. خارق عادت از غیر از نبی.. 106

 

4-1-1-5. مصیبت و گناه 106

 

4-1-1-6. معنای ظلم. 107

 

4-1-1-7. خلق مخلوقات، باواسطه یا بی‌واسطه. 107

 

4-1-1-8. تعبیر خواب.. 107

 

4-1-1-9. حاضر شدن اعمال در قیامت… 108

 

4-1-1-10. سخن عیسی در گهواره 108

 

4-1-1-11. حقیقتِ روح. 108

 

4-1-1-12. غیر قابل رؤیت بودن شیطان.. 108

 

4-1-1-13. ترک اولی یا گناه کردن آدم. 108

 

4-1-1-14. زندگی ابدی.. 109

 

4-1-1-15. نادیدنی بودن خدا 109

 

4-1-1-16. عدم سختگیری خداوند بر بندگان.. 109

 

4-1-1-17. تأخیر عذاب تا وقت معیّن.. 109

 

4-1-1-18. نبوت عیسی.. 109

 

4-1-1-19. اجر دنیوی.. 109

 

4-1-1-20. چهره‌های متنعّم در قیامت… 110

 

4-1-1-21. صفات مخصوص خدا 110

 

4-1-1- 22. روی‌گردانی از آیین ابراهیم. 110

 

4-1-1-23. دروغ گفتن در آخرت.. 110

 

4-1-2. رویکرد تقریب‌گرایانه. 110

 

4-1-2-1. معنای اسلام. 111

 

4-1-2-2. بهشتی به پهنای آسمان و زمین.. 111

 

4-1-2-3. زنگار قلب… 111

 

4-1-2-4. پیروی از دین خدا 111

 

4-1-2-5. فرشته یا جن بودن ابلیس…. 111

 

4-1-2-6. انتظار کرامت الهی.. 112

 

4-1-3. رویکرد نقادانه. 112

 

4-1-3-1. رجعت… 112

 

4-1-3-2. ایمان، معرفت خدا 112

 

4-1-3-3. پذیرش توبه. 113

 

4-1-3-4. آمرزش همۀ گناهان.. 113

 

4-1-3-5. افضل نبودن فرشته بر نبی.. 113

 

4-1-3-6. عذاب فاسق.. 114

 

4-1-3-7. مؤمنان واقعی.. 115

 

4-1-3-8. عدم زیادت علم خدا بر ذاتش…. 115

 

4-1-3-9. جواز بخشش همۀ معاصی.. 115

 

4-1-3-10. تجاوز از حدود الهی، خلود در آتش…. 115

 

4-1-3-11. آگاهی از غیب… 116

 

4-1-3-12. طاعت فاسق.. 116

 

4-1-3-13. خبر دادن خداوند در خلقت موجودات.. 116

 

4-1-3-14. جواز تقیه بر امام. 117

 

4-1-3-15. مکلّف بودن آدم و حوا 117

 

4-1-3-16. سجده ملائکه به آدم. 117

 

4-1-3-17. حکم سلیمان.. 117

 

4-1-3-18. زمان مرگ انسان‌ها 118

 

4-1-4. رویکرد طبرسی به سران معتزله. 118

 

۴-۲. بخش دوم: انتقاد طبرسی بر جبرگرایان.. 118

 

4-2-1. نسبت گمراهی به خدا 119

 

4-2-2. سجده به آدم. 119

 

4-2-3. تأثیر اختیار در افعال و اقوال.. 119

 

4-2-4. عدم مسئولیت در قبال کار دیگران.. 119

 

4-2-5. پشیمانی از کردار و اعمال.. 120

 

4-2-6. عدم انتساب زشتی‌ها به خداوند. 120

 

4-2-7. تبدیل نعمت به کفر. 120

 

4-2-8. تکلیف در حد توانایی.. 120

 

4-2-9. نیل نفس انسان به پاداش عملکرد خویش…. 120

 

4-2-10. شتاب‌کنندگان در کفر. 121

 

4-2-11. عدم ظلم خدا به بندگان.. 121

 

4-2-12. شیطان، عامل گمراهی.. 121

 

4-2-13. ایمان برای همه. 121

 

4-2-14. جعل احکام از طرف کفار 121

 

4-2-15. عدم دشنام به بتها 122

 

4-2-16. عدم مجازات کسی به جای دیگری.. 122

 

4-2-17. کیفر رفتار فرعونیان به قحطی.. 122

 

4-2-18. خواست خدا بر ایمان اجباری همه مردم. 122

 

4-2-19. خداوند، خالق کل هستی.. 123

 

4-2-20. فرستادن پیامبر، مایۀ رحمت خلق جهان.. 123

 

4-2-21. کفران نعمت… 123

 

4-2-22. روشن ترین دلیل بر فساد قول مجبره 123

 

4-2-23. مؤمنان برگزیده 124

 

4-2-24. ایمان فعل خداست یا بنده؟. 124

 

4-3. بخش سوم: انتقاد طبرسی به اصحاب الرّموز 125

 

4-4. بخش چهارم: انتقاد طبرسی به اصحاب المعارف.. 125

 

4-4-1. گمراهی برخی انسان‌ها 125

 

4-4-2. نفی علم از برخی انسان‌ها 125

 

4-5. بخش پنجم: انتقاد طبرسی به تناسخیه. 126

 

4-5-1. پیمان خداوند از بنی آدم. 126

 

4-5-2. مکلف بودن حیوانات.. 126

 

4-6. بخش ششم: انتقاد طبرسی به حشویه. 126

 

4-7. بخش هفتم: برسی نظرات طبرسی در مورد خوارج. 127

 

4-7-1. پیروان متشابهات قرآن.. 127

 

4-7-2. روسیاهان در قیامت… 127

 

4-7-3. نقد رأی خوارج دربارۀ حکم رجم. 127

 

۴-7-4. جزای سارق.. 127

 

4-7-5. تعذیب اطفال مشرکین.. 128

 

4-7-6. زیان‌کارترین مردم. 128

 

4-7-۷. مرتکب کبیره 128

 

4-7-۸. ضرورت کافر بودن غیر مؤمن.. 128

 

4-7-۹. دخول آتش فقط برای کافران.. 129

 

4-8. بخش هشتم: مواجهه طبرسی با برخی آراء زیدیه. 129

 

4-8-1. آرای فقهی زیدیه. 129

 

4-8-2. تأویلی نیکو از زیدیه. 129

 

4-9. بخش نهم: انتقاد طبرسی به مرجئه. 130

 

4-9-1. ایمان و عمل قبل از توبه. 130