2-8-مخالفان سیاسی در دوران حکومت ……………………………………………………………….. 44

 

2-9-علل مخالفت با حکومت امام علی (ع)……………………………………………………………. 47

 

2-10-آداب اخلاقی در نبرد مخالفان …………………………………………………………………… 49

 

2-11-شهادت حضرت علی (ع)…………………………………………………………………………. 56

 

فصل سوم:تبین پژوهش

 

3-1-روش تحقیق …………………………………………………………………………………………… 63

 

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

 

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت ………………………………………………….. 69

 

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………. 69

 

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه ………………… 70

 

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ……………………………………….. 72

 

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………. 74

 

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه ……………………………………….. 75

 

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه …………………………………….. 76

 

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ……………………………………………………………………….. 82

 

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین …………………………………………………. 85

 

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)……………………………………………………………………….. 87

 

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………. 88

 

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)……………………………………………………………………….. 92

 

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ……………………………………………………………… 93

 

4-4- شجاعت و ایثار گری ……………………………………………………………………………….. 97

 

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره ………………………………………………………………….. 97

 

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………. 98

 

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………… 99

 

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی ………………………………………… 99

 

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه ………………….. 100

 

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………… 104

 

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)…………………………………………………………………. 108

 

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)………………………………………………………. 112

 

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه…………………………. 113

 

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………………. 117

 

4-7-علم وآگاهی علی (ع)………………………………………………………………………………… 120

 

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه ………………………………………………….. 121

 

4-8-صبر وحلم علی (ع)…………………………………………………………………………………… 125

 

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)……………………………………………………………….. 131

 

4-10-عدالت حضرت علی (ع)………………………………………………………………………….. 136

 

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)……………………………………………………………………. 142

 

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ……………………….. 146

 

4-12-1- عناصر موسیقایی ……………………………………………………………………………….. 146

 

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………. 146

 

4-12-1-2-ردیف …………………………………………………………………………………………. 147

 

4-12-1-3-قافیه …………………………………………………………………………………………… 148

 

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………. 149

 

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………. 150

 

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………. 152

 

4-12-3-1- معانی………………………………………………………………………………………….. 153

 

4-12-3-1-1-انشاء……………………………………………………………………………………….. 153

 

4-12-3-1-2-امر …………………………………………………………………………………………. 153

 

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه …………………………………………………………………………. 156

 

4-12-3-2- بیان …………………………………………………………………………………………… 158

 

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 159

 

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات …………………………………………………………. 161

 

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ……………………………………………………………. 162

 

 

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………….. 162

 

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………… 163

 

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ……………………………………………………………………………… 164

 

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه ………………………………………………………………. 165

 

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………………………. 165

 

4-12-3-3-بدیع …………………………………………………………………………………………… 165

 

4-12-3-3-1-اقسام جناس و تبلور آن در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………….. 166

 

4-12-3-3-2-تلمیح ……………………………………………………………………………………… 169

 

4-13-وجوه مطابقت با اسناد تاریخی ………………………………………………………………….. 171

 

4-13-1- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ خاوران نامه ……………………………….. 172

 

4-13-2- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ علی نامه ……………………………………. 174

 

فصل پنجم: استنباط و نتیجه­ گیری

 

5-1- استنباط و نتیجه گیری ………………………………………………………………………………. 179

 

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………… 185

 

چكیده:

 

امام علی (ع) به عنوان انسانی بر تر و متعلق به بشریّت شناخته می شود. و در حقیقت همۀ آرزوهای بشر در اعمال حضرت امیر(ع) تجسّم یافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ایشان به عنوان نمونه والای یک انسان کامل یاد شده است. گاهی اوقات در شعر شاعران نکاتی را می بینیم که تقریباً همۀآنها بر اساس  باور و اعتقاد شاعر و براساس صفای دل آنها گفته شده است. جایگاه آزاد حضرت علی (ع) در شعر فارسی جایگاهی  بسیار والا و  بلند مرتبه و  بی نهایت گسترده است. از شاعران مدیحه سرا و عارف گرفته  تا شاعران حماسه پرداز. از صفات با کمال و شکوه و عظمت علی (ع)  نکات برجسته ای را می بینیم که ادبیات و شعر را به اوج زیبایی می رساند. گستردگی جلوۀ شخصیتی آن امام همام در گسترۀ ادب فارسی، تا به آن حد است که نمی توان در حدّ یک پایان نامه به تمام آن پرداخت. بنابراین در راستای انجام این تحقیق که حکم مقدمه را دارد. تنها به اشعار دو شاعر بزرگ آسمان شعر و ادب فارسی ( ربیعی و ابن حسام خوسفی ) اکتفا گردید و در حد توان سعی شد، تا سیمای علی (ع) از لابه لای اشعار این دو شاعر بزرگ مورد مطالعه قرار گیرد و بازگو شود. ابن حسام و ربیع، دو تن از شعرای بزرگ شعر و ادب فارسی هستند که شخصیّت والای علی (ع) آنان را وا داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند. این دو شاعر توانا، برای این که شخصیّت علی (ع) را به طور کامل به تصویر بکشند، تمام زوایای زندگی آن حضرت را مورد کنکاش  قرار داده‌اند. از جمله مسایل مورد توجه این دو شاعر، افضلیت حضرت علی (ع) است که هر یک از آن دو بنا بر اعتقاد و مذهب خویش، دلایلی را برای کسب مقام جانشینی رسول خدا (ص) عنوان می کنند که نویسنده به بیان ابیاتی که با فضایل علی (ع) در ارتباط است، پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است، با این حال نخست بحثی پیرامون این دو کتاب در این پایان نامه آمده، که گر چه به عنوان مقدمه  است، ولی ضرورت آن کاملاً احساس می شود. در این جا باید گفت، تمام این ابیاتی که در دیوان این دو شاعر، در ذکر فضایل حضرت علی (ع) موجود بوده، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است. فضایلی همانند: علم، شجاعت، عدالت، زهد و تقوی، کرامات ومعجزات  حضرت علی (ع) و غیره… علاوه بر مناقب و فضایلی که این دو شاعر بدان پرداخته اند، چون در این تحقیق ضرورت داشته است که شمه ای از تاریخ صدر اسلام نیز ذکر شود و حوادثی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد، بازگو شود. نویسنده مطالبی کوتاه در این مورد را نیز بیان داشته است.  در ضمن تصویرهایی که این دو شاعر بزرگ از سیمای مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) به دست داده اند به صورت تطبیقی،بحث شده است. و در پایان نیز به بررسی تطبیقی فنون فصاحت و بلاغت این دو منظومه پرداخته ایم.

 

فصل اول: طرح پژوهش

 

1-1- مقدمه

 

شعر را از نظر تقسیم بندی و به اصطلاح انواع ادبی؛ به گونه های متفاوتی تقسیم کرده اند، که شعر حماسی یکی از انواع آن به حساب آمده است.«حماسه ومنظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران همیشه مطمح نظر بوده است و از آن تعابیر متنوعی شده است که به اجمال به برخی از آنها اشاره می شود: حماسه در لغت عرب به معنی شدَت در کار است و از این ریشه صفات أحمَس، جمع احامس، یعنی جای سخت و درشت و مرد درشت در دین و دلیر در حرب؛ حَمَس به همین معنی پدیدآمده است.» (صفا،1387:ج1،6) منظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران به انواع مختلفی از جمله:                                       

 

«1) منظومه های حماسی اساطیری و پهلوانی 2) منظومه های حماسی تاریخی 3) منظومه های حماسی دینی 4) منظومه های حماسی مصنوع تقسیم شده است.» ( همان: 5 )  «حماسه تقریباً در همۀ جوامع وجود دارد، امّا در ادبیات عرب، علی رغم این که کلمۀ حماسه عربی است؛ با تمام گستردگی اش از حماسه به معنی واقعی آن خبری نداریم؛ زیرا جامعۀ قبیله ای عرب،قابلیت پیدایش حماسه را نداشته و در گیریها بیشتر قبیله ای و داخلی بوده است.در عرب، حماسه به همین حرکت های جزئی وخروش ها وجدال ها و یاد مفاخرات شخصی و قبیله ای گفته می شود.اشعار حماسی، (اشعار پهلوانی) در ادبیات عرب برقطعات و قضایایی اطلاق می شود که بیشتر مبتنی بربیان مفاخر قبیله و فرد و ذکر شاعر از پهلوانیهای خود در میدان جنگ و فرار از مضایق و درافتادن در مهالک و چیره دستی در انتقام یا غارت و نهب است و راویان عرب درذکر تاریخ قبایل ازاین اشعار و رجزهایی که پهلوانان و جنگ جویان می گفتند بسیار یاد کرده اند.» ( همان:16)                                                                                           

 

«در تاریخ شعر فارسی اشعار دینی از شاعرانی مانند کسایی و نا صر خسرو و ربیع آغاز شد و بعداً به وسیلۀ شاعران شیعی مذهبی از قبیل قوامی رازی شاعر قرن ششم و ابن حسام خوسفی شاعر قرن نهم و محتشم کاشانی شاعر قرن دهم تکمیل شد و بعد از آن در تمام دورۀ صفویه و قاجاریه ادامه یافت.این اشعار که حماسه های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولاً در ذکر مناقب یا مصائب اولیای دین و پیشروان تشیع سروده شده است و رواج این نوع شعر در دورۀ صفویه که عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، از هر دورۀ دیگر بیشتر و در دورۀ قاجاری نیز از رواج نیفتاد.» ( صفا، 1387: ج 1،89 )

 

1-1-1- علی نامه

 

«علی نامه» نخستین تجربۀ شعر حماسی شیعه اثنی اشعری است، که هم از نظر قدمت تاریخی حماسه‌های شیعی و هم از نظر در برداشتن نوادر لغات و ترکیبات فارسی کهن، در کمال اهمیّت است.امّا این اثر ارزشمند، تاکنون گمنام مانده و در کتب تاریخ ادبیات فارسی به آن اشاره ای نشده است. این کتاب حماسی، منظومه ای است بازمانده از قرن پنجم که تنها 60 سال بعد از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته، و یا به تعبیر بهتر به استقبال شاهنامه رفته است. شاعر این منظومه که ربیع نام دارد، ضمن احترام به فردوسی و اثر هنری اش، شاهنامه را غیر واقعی می داند و در مقابل آن «حماسه ای راستین» را ارائه می کند؛ آن هم در قالب جنگ های امام علی بن ابی طالب (ع). مأخذ تاریخی ربیع،روایات «ابو المخنف لوط بن یحیی» است که دو کتاب در باره جنگ های (جمل ) و (صفین ) داشته است. با این که کتاب ها به ما نرسیده است، از دیگر روایات و قرا ئن مختلف می توان دانست که شاعر علی نامه تا حدودی به متن تاریخ وفادار بوده است و به این لحاظ شعر او در باب تاریخ جمل و صفین کتابی ارزشمند به حساب می آید.به اعتقاد کارشناسان، زبان شعر در این منظومه نیز بسیار کهن است و گنجینه ای است از واژگانی که امروز مهجور و فراموش شده اند و حتی در کتب همان عصر هم به سختی می توان مشابهتی برای آنها یافت.این کتاب به لحاظ دستوری و شیوه های بیانی نیز نکاتی در خور توجه در خود دارد. ربیع این منظومه را در بحر متقارب یعنی همان وزن حما سی زبان فارسی سروده است؛ لذا وزن منظومه علی نامه دقیقاً همان وزن شاهنامه یعنی( فعولن، فعولن، فعولن، فعول ) است. شاعر عروض را در حد عصر خود می شناسد و به آن پایبند است؛ امَا برخی ویژگی های سبکی از یک سو و اشتباهات کاتب ( نسخه نویس ) از سویی دیگر سبب شده تا در برخی صفحات منظومه خطای فاحش عروضی دیده شود و برخی ابیات نیز کاملاً موزون نباشد.