2-3. اهمّیت مطالعات ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی عمران شهری.. 13

 

2-4. نقش ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی‌های ساحلی.. 14

 

2-5. برنامه‌ریزی ژئومورفیک…. 14

 

2-6. مدیریت محیط.. 15

 

2-7. مشارکت ژئومورفولوژی در مدیریت محیط.. 15

 

2-8. خصوصیات حوضه‌های آبریز نواحی پست… 16

 

2-9 مشکلات نواحی ساحلی.. 17

 

2-10. عوامل ژئومورفولوژیکی محدود کننده سواحل.. 17

 

2-10-1. امواج.. 17

 

2-10-2. جریان‌های دریایی.. 18

 

2-11. چگونگی تشکیل یک دریابار. 19

 

2-12. خلیج دهانه‌ای.. 19

 

2-13. دلتا 19

 

2-14. اشکال تجمع مواد رسوبی حاصل از تأثیر امواج مخرب… 19

 

2-15. آثار ترازهای سطح دریا در کواترنر. 20

 

2-15-1. ماهیت و کیفیت تحولات اقلیمی کواترنر و شواهد مرفولوژیکی آن. 20

 

2-15-2. شرایط اقلیمی نئوژن. 22

 

2-15-3. تحولات اقلیمی دوران چهارم از نظر جغرافیای طبیعی و ژئومورفولوژی.. 23

 

2-15-4. تحولات اقلیمی کواترنر در ایران و شواهد مورفولوژیکی آن. 23

 

2-15-5. دریاچه‌های پلویال ایران. 24

 

2-16. مفهوم توسعه شهری.. 24

 

2-17. محدوده و حریم شهر. 25

 

2-18. شاخص‌های جغرافیایی در توسعه پایدار فضایی شهر. 25

 

2-18-1. عوامل جغرافیای طبیعی.. 26

 

2-18-1-1. موقعیت جغرافیایی.. 26

 

2-18-1-2. توپوگرافی.. 27

 

2-18-1-3. شیب… 27

 

2-18-1-4. اقلیم. 28

 

2-18-1-5. خاک و آب… 28

 

2-18-1-6. پوشش گیاهی.. 30

 

2-18-1-7. زمین‌شناسی.. 31

 

2-18-1-8. ژئومورفولوژی.. 31

 

2-18-2 عوامل اجتماعی.. 31

 

2-19. پیشینه تحقیق.. 33

 

? فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش‌ها … 39

 

3-1. روش اجرای تحقیق.. 40

 

3-1-1. روش تحلیلی.. 40

 

3-1-2. روش توصیفی.. 40

 

3-2. مواد (داده‌های مورد نیاز) 41

 

3-2-1. پهنه‌بندی بارش سالانه در سطح منطقه مورد مطالعه. 42

 

3-2-2. حداکثر بارندگی روزانه. 44

 

3-2-3 تعداد روزهای با بارندگی به میزان صفر میلیمتر و یا بیشتر. 46

 

3-2-3. تعداد روزهای با بارندگی به میزان 1 میلیمتر و یا بیشتر. 47

 

3-2-4 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 5 میلیمتر و یا بیشتر. 47

 

3-2-5 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 10 میلیمتر و یا بیشتر. 48

 

3-2-6. سمت و سرعت باد غالب… 49

 

? فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق ….. 52

 

4-1. موقعیت جغرافیایی.. 53

 

4-2. ویژگی‌های طبیعی بندر انزلی.. 54

 

4-2-1. زمین‌شناسی.. 54

 

4-2-2. توپوگرافی.. 57

 

4-2-3. اقلیم. 59

 

4-2-3-1. درجه حرارت… 59

 

 

4-2-3-2. بارندگی.. 61

 

4-2-3-3. رطوبت نسبی.. 62

 

4-2-3-4. ابرناکی.. 63

 

4-2-3-5. ساعات آفتابی.. 64

 

4-2-3-6. روزهای یخبندان. 64

 

4-2-3-7. جهت و سرعت باد. 65

 

4-2-4. منابع آب… 67

 

4-2-5. خاک‌شناسی.. 70

 

4-2-6. پوشش گیاهی.. 71

 

4-3. نگاهی به برخی از ویژگی‌های دریای خزر. 74

 

4-3-1. آب و هوا 75

 

4-3-2. زمین‌شناسی و تکتونیک…. 76

 

4-3-3. منابع تأمین‌کننده آب دریای خزر. 77

 

4-3-4. خلیج‌ها، جزایر و بنادر. 79

 

4-3-5. شرایط اقلیمی گذشته و بازتاب تغییرات اقلیمی بر جغرافیای ساحلی.. 79

 

4-3-6. رابطه تغییرات اقلیمی و نوسان سطح آب دریای خزر. 80

 

4-3-7. تغییرات سطح دریای خزر. 81

 

4-3-8. عوامل مؤثر در نوسان آب دریای خزر. 91

 

4-4. بررسی تغییرات خطوط ساحلی در استان گیلان. 91

 

4-5. بررسی شواهد ژئومورفولوژی در سواحل انزلی.. 92

 

4-5-1.عوامل محدود کننده ژئومورفولوژیکی در محدوده بندر انزلی.. 93

 

4-5-1-1. تلماسه‌های عرضی Qts. 93

 

4-5-1-2. تپه‌های ماسه‌ای.. 94

 

4-5-1-3. واحد رسوبات آبرفتی رودخانه‌ای Qal1.. 97

 

4-5-1-4. رسوبات سدی برجای مانده (خاكریزهای طبیعی) رودخانه‌ای QaL2.. 98

 

4-5-1-5. پهنه‌های ماسه‌ای آزاد Qsp. 98

 

4-5-1-6. مرداب و تالاب… 98

 

4-5-2. شواهد پیشروی دریای خزر به خشكی.. 100

 

4-5-2-1. وضعیت ساحل در منطقه انزلی.. 100

 

4-5-2-2. وضعیت کلی پیشروی در خطوط ساحلی.. 106

 

4-6. نواحی ساحلی در شهر انزلی.. 107

 

4-7. تأثیر باد در ایجاد اشکال ژئومورفولوژیکی.. 108

 

4-8. اثر نوسانات تراز آب دریای خزر. 109

 

4-9. تأثیر تغییرات سطح آب دریا در منطقه ساحل.. 110

 

4-10. موانع و محدودیت‌های توسعه شهر انزلی.. 111

 

4-10-1. نحوه استقرار شهر بر اساس رقوم ارتفاعی.. 113

 

4-10-2. چگونگی نحوه استفاده از اراضی در شهر. 114

 

? فصل پنجم: ارزیابی فرضیه، نتیجه‌گیری و پیشنهادها … 115

 

5-1. ارزیابی فرضیه‌ها 117

 

5-2. بحث و نتیجه‌گیری.. 118

 

5-3. راهکارهای پیشنهادی.. 123

 

فهرست منابع و مأخذ.. 124

 

چکیده انگلیسی …… 138

 

چکیده

 

تحقیق حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری از روش‌های اسنادی و کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی به بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی و شناسایی و معرفی مناطق آسیب‌دیدۀ آن پرداخته است؛ زیرا توسعۀ فیزیکی شهرها عموماً در ارتباط مستقیم با بستر طبیعی و عوارض ژئومورفولوژی است. لذا با توجه به این اهداف، نتایجی به شرح زیر بدست آمد: بندر انزلی دومین شهر پرجمعیت استان گیلان، با جمعیتی بیش از یکصدهزار نفر به صورت خطی در طول حدود ۱۵ کیلومتر از سمت شمال به دریای خزر و از جنوب به تالاب انزلی محدود می‌شود و آبراهه‌ای که ارتباط دریا و تالاب را برقرار می‌سازد، شهر را به دو قسمت شرقی (غازیان) و غربی (انزلی) تقسیم نموده است. پیشروی آب دریای خزر و به تبع آن تالاب انزلی از دو سو در دهه اخیر خسارات فراوانی را بر شهر وارد ساخته است. به‌طوری‌که شورایعالی شهرسازی و معماری ایران را برآن داشت که برای حل این مشکل به چاره‌اندیشی بپردازد. نهایتاً مقرر شد که خط تراز ۲۴ – متر (ارتفاع از سطح آب‌های آزاد) به عنوان لبه دریا محسوب و هرگونه ساخت و سازی ورای این رقوم به جز تأسیسات سبک و موقت ممنوع اعلام گردد. بر اساس این مصوبه، مقرر شد تأسیسات زیربنایی حیاتی شهر در رقوم بالای ۲۲- متر احداث و به کاربری‌های مسکونی و سایر خدمات وابسته تا رقوم ۲۴ – متر اجازه ساخت و ساز داده شود. بر این اساس حدود ۵۰ درصد از سطح شهر بندر انزلی رقوم ناامن تلقی و نزدیک به ۲۹ هزار جمعیت ساکن در آن بایستی به نقاط امن انتقال داده شوند. محدودیت‌های توسعه شهر در شمال دریای خزر و در جنوب تالاب انزلی و اراضی پست و آبگیر هستند که هیچگونه امکانی را برای توسعه در اختیار نمی‌گذارند. علاوه بر این، بالا آمدن سطح آب دریا طی سال‌های گذشته نیز بخش عمده‌ای از شهر را تخریب یا مورد تهدید قرارداده است. بر این اساس به نظر می‌رسد مناسب‌ترین اراضی برای توسعه شهر با منظور داشتن کدهای ارتفاعی امن(رقوم بالای 24- متر) در امتداد شرقی یعنی امتداد مسیر جاده انزلی به رشت و در امتداد غربی یعنی حول محور ارتباطی انزلی به آستارا می‌باشند. اما این امکان نیز بدلیل خطی شدن بیشتر بافت شهر، تبعات خاص خود را به همراه خواهد داشت و باعث بالارفتن هزینه‌های خدمات زیربنایی شهر می‌گردد. بنابراین مناطق فوق قابل استفاده نمی‌باشد. مناسب‌ترین راه برای اسکان جمعیت و تأمین فضاهای خدماتی مورد نیاز، استفاده از بافت‌های خالی شهر و اراضی خاکی موجود و افزایش معقول میزان تراکم‌های ساختمانی و جمعیتی در بافت‌های موجود می‌باشد. بنابراین مهمترین محدودیت‌های ژئومورفولوژی در شهرستان انزلی دو عامل طبیعی یعنی مرداب انزلی و دریای خزر بوده که هر دو در توسعه شهر انزلی بسیار اثرگذار می‎باشد. البته تغییرات خطوط ساحلی و اشکال ژئومورفولوژی ایجاد شده در این نواحی نیز باعث عدم توسعۀ فیزیکی این شهرستان شده است.

 

واژگان کلیدی: محدودیت، ژئومورفولوژی، توسعه فیزیكی، شهرستان بندر انزلی

 

مقدمه

 

شهر بندر انزلی به جهت محصور شدن از دو جهت جغرافیایی (از سمت شمال با دریا و از سمت جنوب با تالاب بندرانزلی)، برای توسعۀ فیزیکی خود ناگزیر به سمت جهت‌های شرقی و غربی پیرامون خود حرکت می‌کند. طی این فرایند در نیم قرن اخیر چهار روستا از روستاهای حاشیه بلافصل شهر، قربانی توسعه فضایی شهر شده و در آن ادغام شده‌اند. تراکم بالای جمعیت شهر بندر انزلی و کمبود اراضی آن، توسعۀ فیزیکی شهر را به دنبال داشته که تحولاتی را در داخل اراضی پیرامون شهر ایجاد می‌کند. این تحولات منجر به تغییرات کاربری اراضی روستایی و کشاورزی شده و رفته رفته سطح وسیعی از اراضی به ساخت و سازها اختصاص یافته است. شهر بندر انزلی به عنوان تنها نقطه شهری در شهرستان به کانون جذب جمعیت مهاجر تبدیل شده و این روند طی قرن اخیر شهر را با افزایش جمعیت و کاهش اراضی مواجه کرده است. روستاهایی همچون سوسر نویر و وقار در سال 1365 و روستاهای شالور کولیور در سال 1375 طی فرایند خزش شهر در آن ادغام شده‌اند. همچنین روستاهای بشمن و طالب‌آباد که در حاشیه بلافصل شهر واقع شده‏‌اند، از این قاعده مستثنی نبوده و مورد تهاجم ساخت و سازهای شهر قرار گرفته و محل اسکان جمعیت آن شده‌ است. بدین صورت از وسعت اراضی روستاها کاسته شده و با تبدیل شدن به سازه‌های شهری در محدوده شهری ادغام شده‌اند. در واقع شهر با رشد افقی خود به سمت روستاهای حاشیه حرکت کرده و اراضی روستایی را در خود حل می‏‌کند و با گذشت زمان، روستاها به صورت کامل توسط شهر بلعیده می‏‌شوند. تراکم جمعیت، کمبود زمین، شهر را ناگریز به توسعه به سمت اراضی پیرامونی هدایت می‏‌کند. بنابراین با توجه به وجود دو عامل طبیعی یعنی دریا و مرداب و اشکال ایجاد شده ژئومورفولوژی در نواحی ساحلی این تحقیق به بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی پرداخته و بر این اساس به پنج فصل زیر تقسیم شده است:

 

فصل اول: کلیات تحقیق؛

 

فصل دوم: مرور منابع، ادبیات تحقیق و پییشینه تحقیق؛

 

فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش؛

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق؛

 

فصل پنجم: ارزیابی فرضیه‌ها، بحث و نتیجه‌گیری و پیشنهادات.

 

 1-1. بیان مسئله

 

گسترش فیزیکی شهرها فرآیندی پویا و مداوم است و طی آن محدوده‌های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات عمودی و افقی از حیث کمّی و کیفی افزایش می‌یابد. هر کدام از این دو روش، کالبد متفاوت و جداگانه‌ای از دیگری ایجاد می‌نماید. رشد فیزیکی به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی ظاهر می‌گردد و رشد عمودی به صورت درون‌ریزی جمعیت شهری و الگوی رشد شهر فشرده، نمایان می‌شود.

 

جامعه ما در طی صد سال گذشته صرف‌نظر از علت‌ها و تحت تأثیر تمدن غرب، دگرگونی‌های سریعی را متحمل شده است و نهایتاً شکل جدیدی به خود گرفته که از بسیاری جهات متفاوت با گذشته‌اش می‎باشد. این تغییرات در تمامی عرصه‌های جامعه به نحوی به وجود آمده که سازه‌های سنتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی جامعه را به هم ریخته و زندگی جدید که در اثر نیازهای زمان شکل گرفته است نه تنها تداوم منطقی و روند گذشته را ندارد بلکه چیزی ورای معنای گذشته است و الگوی جدید را سازماندهی می‎نماید. لیکن توسعۀ کالبدی لجام گسیخته و بدون برنامه یکی از معضلات اصلی در ساختار شهری و اقتصادی ـ اجتماعی کشورهای در حال توسعه است. در ایران نیز مسئله توسعۀ کالبدی بی رویه در برخی شهرها و از جمله شهر انزلی دیده می‌شود. از آنجایی که توسعۀ کالبدی شهرها نابودی اراضی کشاورزی و گسترش به سمت پهنه‌های آسیب‌پذیر را به دنبال خواهد داشت لذا باعث برهم خوردن تعادل و پایداری اکولوژیک در شهرها می‌شود.

 

استان گیلان با توجه به موقعیت جغرافیایی خود از جمله استان‌های مهاجرپذیر بوده که هر ساله افراد زیادی بدلیل شرایط جغرافیایی منحصر به فرد آن به این استان مراجعه می‌نمایند. شهرستان بندر انزلی یکی از شهرستان‌هایی است که در دهه‌های اخیر از رشد فزاینده‌ جمعیتی برخوردار بوده که از دلایل عمده آن می‌توان به موقعیت طبیعی(دریا، ساحل، مرداب) و شرایط مناسب اقلیمی برای سکونت و همچنین مهاجرپذیر بودن نیروی کار به علت منطقه آزاد تجاری و صنایع و کارخانجات در گروه‌های عمده‌ فعالیت، اشاره نمود. این شهرستان در ناحیه‌ای کاملاً جلگه‌ای به صورت طولی و در ساحل دریای خزر واقع شده و مکان شهر بندرانزلی، بین تالاب بین‌المللی انزلی و دریای خزر می‌باشد. بر این اساس محدودیت‌های توسعه شهر در شمال دریای خزر و در جنوب تالاب انزلی و اراضی پست و آبگیر هستند که امکانات قابل توجهی را برای توسعه در اختیار نمی‌گذارد. علاوه بر این بالا آمدن سطح آب دریا طی سال‌های گذشته نیز بخش عمده‌ای از شهر را تخریب یا مورد تهدید قرار داده است. لذا این تحقیق در نظر دارد محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی شهرستان بندر انزلی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و راهکارهایی را برای برون‌رفت از آن پیشنهاد نماید.

 

1-2. اهمّیت و ضرورت تحقیق

 

شهرهای امروزی با توجه به گستردگی سطح‌شان که دائماً بر مقدار آن افزوده می‌شود، زمین‌های وسیعی را به خود اختصاص می‌دهند. این زمین‌ها از تركیب واحدهای مختلف توپوگرافی و مورفولوژیك تشكیل می‌یابند. هر اندازه كه شهرها گسترش پیدا كنند، برخورد آنها با واحدهای گوناگون توپوگرافی و ژئومورفولوژی و موضوعات مربوط به آنها زیادتر می‌شود. در این میان با توجه به مقر و مکان قرارگیری این سکونتگاه‌ها در واحدهایی نظیر دامنه‌ها و دره‌ها، سواحل و دشت‌های سیلابی، نقاط مرتفع و پرشیب کوهستانی و موارد دیگری نظیر اینها، نوع محدودیت‌ها و خطرات محیطی تحمیل شده متفاوت بوده و می‌بایست با شناسایی و دسته‌بندی آنها، شرایط مطلوب‌تر و پایدارتری را برای افراد در راستای کاهش خسارات جانی و مالی فراهم نمود. لذا اهمّیت و ضرورت شناخت ویژگی‌های محیط طبیعی با تأکید بر علوم زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی جهت تمیز و تشخیص نقاط مناسب و کم‌خطر برای ایجاد بناها و ساختمان‌ها، از مناطق نامساعد و پرخطر، معلوم می‌شود. برای شناخت بخش اعظمی از ویژگی‌های محیط طبیعی نیاز به مطالعه ژئومورفولوژی است. در سایه كسب این گونه آگاهی است كه می‌توان قدم‌های موثری در انتخاب مناسب‌ترین مكان برای ایجاد و گسترش شهرها برداشت و نسبت به جلوگیری از خطر پدیده‌های طبیعی و یا مقابله با آنها اقدامی جدی به عمل آورد.

 

1-3. اهداف تحقیق

 

هر تحقیق دارای اهداف مشخصی است. این اهداف به دو گروه هدف‌های کلی و هدف‌های ویژه تقسیم می‎شوند. «هدف کلی» مقصود و منظور نهایی از انجام پژوهش است. هدف کلی مستقیماً از مسئله پژوهش مشتق می‌شود. «اهداف ویژه» تحقیق که اصولاً از مسئله پژوهش و اهداف کلی نشأت می‌گیرند و محقق با بیان این اهداف دقیقاً تصریح می‌کند که در این تحقیق چه انجام می‌شود و چه انجام نمی‌شود (نادری و همکاران، 1389: 11). از اینرو در پژوهش حاضر نیز اهداف کلی و ویژه آن به شرح زیر است:

 

 

• بررسی محدودیت‌های ژئومورفولوژیكی در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی؛

 

• شناسایی و معرفی مناطق آسیب‌دیده، ناشی از عوامل ژئومورفولوژی محدودکننده در شهرستان بندرانزلی؛

 

• ارائه راهکارهای لازم در جهت جلوگیری از محدودیت‌های طبیعی در شهرستان بندرانزلی.

 

1-4. سؤال تحقیق

 

مهمترین سؤال‌های تحقیق حاضر به شرح زیر می‌باشد:

 

– عوامل و پدیده‌های تأثیرگذار ژئومورفولوژی بر توسعۀ فیزیکی شهربندر انزلی کدامند؟