ج – سابقه تاریخی قرارداد آتی در حقوق موضوع ایران……………………………………………………..29

 

مبحث دوم: مفهوم شناسی معاملات آتی نفت…………………………………………………………….30

 

گفتار اول: مشتقات……………………………………………………………………………………………..30

 

الف: تعریف مشتقات……………………………………………………………………………………………30

 

ب: انواع مشتقات……………………………………………………………………………………………….30

 

1- قرارداد حق اختیار معامله…………………………………………………………………………………..30

 

2- قرارداد معاوضات…………………………………………………………………………………………….31

 

3- قراردادهای آتی……………………………………………………………………………………………..31

 

گفتار دوم: معاملات آتی ویژگی های آن…………………………………………………………………….31

 

الف) معنای لغوی و اصطلاحی قراردادهای آتی……………………………………………………………31

 

ب) انواع قراردادهای آتی……………………………………………………………………………………..35

 

1- قراردادهای آتی خاص……………………………………………………………………………………..35

 

2- قرارداد آتی یکسان…………………………………………………………………………………………36

 

ج – ویژگی های قرارداد آتی………………………………………………………………………………….36

 

1- میزان شده بودن قراردادهای آتی………………………………………………………………………..36

 

2- بورس محوری قراردادهای آتی……………………………………………………………………………36

 

3-1- اتاق پایاپای……………………………………………………………………………………………….37

 

3-2- حساب ودیعه (وجه الضمان)……………………………………………………………………………37

 

د – مفاهیم مرتبط با قرارداد آتی……………………………………………………………………………..38

 

1- شرط ابتدایی……………………………………………………………………………………………….38

 

1-1- مفهوم شرط ابتدایی…………………………………………………………………………………….38

 

2- وعده بیع…………………………………………………………………………………………………….39

 

1-2- مفهوم وعده بیع………………………………………………………………………………………….39

 

3- بیع العربون…………………………………………………………………………………………………..42

 

3-1- مفهوم بیع العربون……………………………………………………………………………………….42

 

3-1-1- وضعیت حقوقی بین العربون در فقه اهل سنت…………………………………………………..43

 

3-1-2- وضعیت حقوقی بیع العربون در فقه امامیه و حقوق ایران……………………………………….44

 

4- بیع الاستصناع……………………………………………………………………………………………..45

 

4-1- مفهوم بیع الاستصناع………………………………………………………………………………….45

 

5- بیع کالی به کالی…………………………………………………………………………………………47

 

5-1- مفهوم بیع کالی به کالی……………………………………………………………………………..47

 

فصل دوم………………………………………………………………………………………………………49

 

فصل دوم: تحلیل فقهی قرارداد آتی نفت و اوصاف حقوقی آن…………………………………………50

 

مبحث اول: دلایل فقهی و حقوقی اعتبار قرارداد آتی…………………………………………………..50

 

گفتار اول: شرایط کلی قراردادها………………………………………………………………………….50

 

الف: تعریف و بررسی اشکال قمار در حوزه معاملات آتی………………………………………………50

 

1- تحلیل معاملات آتی با عنایت به بطلان معامله غرری……………………………………………….54

 

1-1- تحلیل موضوع براساس مفهوم جعل………………………………………………………………..54

 

2-1- تحلیل موضوع براساس مفهوم خطر………………………………………………………………..54

 

الف) بررسی شبه فقهی معامله کالی به کالی در بورس معاملات آتی نفت……………………….55

 

1- اقسام بیع به اعتبار موعد تسلیم بیع و ثمن…………………………………………………………56

 

2- مقایسه تطبیقی بیع کالی به کالی و قراردادهای آتی……………………………………………..56

 

ب: بررسی شبهه فقهی عملیات بورس بازی…………………………………………………………..59

 

1- مفاهیم بورس بازی……………………………………………………………………………………..59

 

2- مقایسه غرر و عملیات بورس بازی……………………………………………………………………60

 

3- مقایسه عملیات بورس بازی و قمار…………………………………………………………………..61

 

ج: مقایسه قراردادهای آتی و قراردادهای قماری از جنبه های گوناگون…………………………….62

 

1- از حیث مواجهه با خطر…………………………………………………………………………………62

 

2- مبنای کسب سود………………………………………………………………………………………63

 

3- محتوای قرارداد (احتمال برد و باخت)…………………………………………………………………64

 

4- قالب فعالیت……………………………………………………………………………………………..65

 

مبحث دوم: اوصاف قراردادی در قرارداد آتی نفت……………………………………………………….66

 

گفتار اول: وصف قرارداد آتی از حیث تشریفاتی یا رضایی بودن……………………………………….66

 

 

گفتار دوم: وصف قرارداد آتی از حیث عهدی یا تملیکی بودن………………………………………….67

 

گفتار سوم: وصف قرارداد آتی از حیث جواز و لزوم……………………………………………………..69

 

بخش دوم……………………………………………………………………………………………………71

 

شرایط انعقاد قرارداد آتی نفت و ماهیت حقوقی آن……………………………………………………71

 

فصل سوم…………………………………………………………………………………………………..73

 

فصل سوم شرایط انعقاد قرارداد آتی…………………………………………………………………….74

 

مبحث اول: شرایط عمومی و اختصاصی انعقاد قرارداد آتی نفت…………………………………….74

 

گفتار اول) شرایط عمومی صحت تشکیل قرارداد آتی…………………………………………………74

 

الف) قصد و رضا در قرارداد آتی…………………………………………………………………………..74

 

ب) اهلیت طرفین در قرارداد آتی…………………………………………………………………………75

 

ج) مورد معامله در قرارداد آتی……………………………………………………………………………75

 

1) مالیت داشتن…………………………………………………………………………………………..75

 

2) عقلایی بودن منفعت مورد معامله…………………………………………………………………..76

 

3) مشروع بودن منفعت مورد معامله…………………………………………………………………..77

 

4) مقدور التسلیم بودن مورد معامله…………………………………………………………………..77

 

5) معلوم بودن مورد معامله……………………………………………………………………………..78

 

6) معین بودن مورد معامله………………………………………………………………………………80

 

د) جهت معامله در قرارداد آتی………………………………………………………………………….81

 

گفتار دوم) شرایط اختصاصی قرارداد آتی نفت………………………………………………………..82

 

الف) انعقاد قرارداد آتی در تالار بورس به واسطه کارگزار…………………………………………….82

 

1) لزوم انعقاد قرارداد آتی در تالار بورس………………………………………………………………83

 

2) ضرورت انعقاد قرارداد توسط کارگزار………………………………………………………………..84

 

2-1) کارگزار به عنوان نماینده طرفین………………………………………………………………….85

 

2-2) کارگزار به عنوان حق العمل کار………………………………………………………………….87

 

ب) نقش اتاق پایاپای در انعقاد قرارداد آتی…………………………………………………………..88

 

ج) ضرورت تأدیه سپرده حسن انجام تعهد……………………………………………………………90

 

3) وجه التزام…………………………………………………………………………………………….93

 

مبحث دوم: ماهیت حقوقی قراردادهای آتی نفت…………………………………………………..95

 

گفتار اول: الگوهای قابل انطباق با قرارداد آتی………………………………………………………97

 

الف: انطباق قراردادهای آتی بر شرط ابتدایی……………………………………………………….97

 

ب: انطباق قرارداد آتی بر وعده بیع……………………………………………………………………98

 

ج: انطباق قراردادهای آتی بر بیع العربون……………………………………………………………100

 

د: انطباق قراردادهای آتی بر بیع الاستصناع………………………………………………………..101

 

ه: انطباق قرارداد آتی با بیع کالی به کالی………………………………………………………….101

 

گفتار دوم: اعتبار قراردادهای آتی در پرتو اصل آزادی قراردادی……………………………………102

 

الف – مفهوم آزادی قراردادی………………………………………………………………………….102

 

مبانی اصل آزادی قراردادی در حقوق اسلامی…………………………………………………….102

 

ب – انطباق قرارداد آتی با اصل آزادی قراردادی…………………………………………………….104

 

فصل چهارم……………………………………………………………………………………………..106

 

فصل چهارم: آثار ناشی از قرارداد آتی نفت و ضمانت اجرای آن………………………………….107

 

مبحث اول) آثار قرارداد آتی نفت……………………………………………………………………..107

 

گفتار اول) اثر قرارداد آتی نسبت به طرفین…………………………………………………………107

 

الف) جبران کسری حساب سپرده اولیه…………………………………………………………….108

 

ب) تهیه و تحویل کالای مورد تعهد……………………………………………………………………109

 

ج) پرداخت قیمت کالا………………………………………………………………………………….110

 

گفتار دوم: اثر قرارداد آتی نسبت به قائم مقام طرفین…………………………………………….111

 

الف) اثر قرارداد آتی نسبت به منتقل الیه در انتقال قهری………………………………………..111

 

ب) اثر قرارداد آتی نسبت به منتقل الیه ارادی……………………………………………………..113

 

مبحث دوم: تخلف از مفاد قرارداد و ضمانت اجرای آن……………………………………………..114

 

گفتار اول) تخلف از قرارداد…………………………………………………………………………….114

 

الف – عدم اجرای تعهد………………………………………………………………………………..116

 

1- عدم اجرای بخش از تعهد………………………………………………………………………….118

 

2- اجرای ناقص تعهد…………………………………………………………………………………..119

 

ب – تأخیر اجرای تعهد…………………………………………………………………………………119

 

گفتار دوم) ضمانت اجرای تخلف قرارداد…………………………………………………………….121

 

الف – الزام و اجبار به انجام تعهد…………………………………………………………………….121

 

ب – مطالبه وجه التزام………………………………………………………………………………..123

 

مبحث سوم) انحلال (تسویه) قرارداد آتی………………………………………………………….125

 

گفتار نخست: تحویل فیزیکی کالا…………………………………………………………………..125

 

الف) وفای به عهد…………………………………………………………………………………….126

 

ب) نحوه تحویل کالا…………………………………………………………………………………..127

 

ج) زمان و مکان تحویل کالا…………………………………………………………………………..128

 

گفتار دوم: تسویه نقدی قرارداد آتی……………………………………………………………….129

 

الف) نحوه تسویه نقدی قرارداد آتی……………………………………………………………….130

 

ب) اقاله……………………………………………………………………………………………….131

 

گفتار سوم) خنثی کردن تعهد………………………………………………………………………132

 

نتیجه گیری و پیشنهادها……………………………………………………………………………134

 

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..134

 

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………137

 

چکیده:

 

بررسی معاملات آتی نفت که مکانیسم آن بر اساس موازین اسلامی ‌باشد، از مسائل مستحدثه در اسلام می‌باشد. نفت یک کالای استراتژیک و سیاسی است، اقتصاد و صنعت دنیا به نفت وابستگی شدید دارد. قراردادهای آتی، قراردادهایی هستند كه بین دو طرف خریدار و فروشنده و طرف ناظر، كه طرفین متعهد می‌شوند در تاریخ مشخص‌شده در قرارداد، خریدوفروش یا دادوستدی را به انجام برساند. هدف از انعقاد قرارداد آتی در روابط تجاری اشخاص، پوشش ریسک و خطر ناشی از نوسانات قیمت و جلوگیری از هزینه های اضافی همانند هزینه انبارداری از سوی تولیدکننده و مصرف کننده و به طورکلی سرمایه گذار می باشد. قیمت این کالا در بازارهای بین‌المللی دارای بی‌ثباتی بالایی است و این بی‌ثباتی قیمت، به اقتصاد کشورهایی که اقتصاد آن‌ها به درآمدهای نفتی وابستگی شدید دارد ؛ خسارت بالایی وارد می‌کند. از طرفی بازارهای معاملات آتی نفت دارای ابزارهایی می‌باشد که قیمت نفت را برای معاملات آینده، تثبیت می‌کند، این نوع معاملات که تعهداتی برای انسجام معامله در آینده است، دارای شبهات زیادی از دیدگاه حقوق می‌باشد. لذا کشورهای اسلامی که غالباً صادرکننده نفت هستند و اقتصاد آن‌ها غالبا اقتصاد نفتی است، به دلیل وجود این شبهات و چالش‌ها از این ابزارها بهره نمی‌برند. لذا به نظر می‌رسد مطالعات امکان‌سنجی تأسیس و راه‌اندازی بورس آتی نفت برای کشورهای اسلامی، ضروری می‌باشد. این تحقیق، درصدد شناختن وضعیت حقوقی این قراردادها است و لذا به بررسی و اوصاف قراردادی این معاملات و نیز اعتبار آن‌ها پرداخته است. این تحقیق ضمن شناختن ماهیتی مستقل برای قراردادهای آتی حوزه نفت ذیل اصل آزادی قراردادی به‌عنوان قراردادی لازم، عهدی، تشریفاتی، چالش‌هایی که این قراردادها با آن روبرو است را پاسخ داده و اعتبار این معاملات را نتیجه گرفته است. مهم‌ترین این چالش‌ها در خصوص قماری بودن، غرری بودن و کالی به کالی بودن این‌گونه قراردادهاست. شبهه غرری بودن با در نظر گرفتن عدم وجود خطر نکول و تنازع ناشی از آن در معاملات آتی و شبه کالی به کالی بودن با عنایت به عدم شمول حکمت بطلان بیع کالی به کالی و نیز ماهیت قرارداد آتی مورد معامله در بازار بورس نفت.

 

مقدمه:

 

کشور اسلامی ایران یکی از بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده نفت در جهان بوده و تا حد زیادی وابسته به درآمدهای نفتی می‌باشد.از طرفی، نفت که یک کالای اساسی و سیاسی می‌باشد تحت تأثیر عوامل بسیاری دارای بی‌ثباتی قیمت است،فلذا درآمد عمده کشور با نوسان روبرو بوده وضعیت اقتصاد کشور را ناپایدار می‌نماید.برای مصون ماندن از ریسک قیمت، بازارهای بورس معاملاتی آتی نفت در جهان ایجادشده‌اند که با استفاده از ابزارهای مشتقه،ریسک قیمت را پوشش می‌دهند. کشورهای اسلامی به دلیل مغایرت مکانیسم بورس معاملات آتی نفت با موازین اسلامی به علت وجود معاملات کالی به کالی و غرری به‌منظور پوشش ریسک درآمدهای نفتی خود استفاده نمی‌کنند. بازارهای مالی انرژی امروزه نقش ممتازی در اقتصاد جهانی ایفا می نمایند. قراردادهای آتی نفت، یکی از مهمترین قراردادهای مورد معامله در این بازارها می باشند که در تعیین قیمت این فرآورده ها از یک سو و مدیریت خطر تلاطم قیمت آنها از سوی دیگر به نحو روزافزونی مؤثر هستند. در این قراردادها که میزان شده، تضمین شده، و بورس محور هستند، حجم و کیفیت میزان شده ای از یک فرآورده خام یا تصفیه شده نفت به قیمت تعیین شده در لحظه انعقاد قرارداد برای تحویل در تاریخ آتی مشخص در بورس معاملات آتی، معامله می شوند.

 

قراردادهای آتی، قراردادهایی هستند الزام‌آور، که طرفین تعهد می‌کنند بیعی را در تاریخ معین در آینده به قیمت مشخص‌شده در قرارداد با خصوصیات ویژه‌ای انجام دهند. در این قرارداد بایستی کمیت و کیفیت، قیمت، زمان و مکان تحویل مشخص گردد. در این قرارداد هر دو طرف متعهد به انجام قرارداد هستند و هم ثمن و هم مثمن مؤجل است.هدف اصلی طراحی قراردادهای آتی پوشش خطر نوسان قیمت است؛ بدین‌صورت که فروشنده قرارداد، خطر کاهش قیمت و خریدار، خطر افزایش قیمت را از خود دور می‌کند. برای انعقاد قرارداد آتی لازم است که طرفین به بورس مراجعه نموده از طریق کارگزاران بورس اقدام نمایند. در غیر اینصورت توافقات حاصله آن ها از اعتبار برخوردار نیست. زیرا اگر قرارداد آتی خارج از بورس منعقد گردد، پیمان آتی محسوب می گردد. از این رو بورس در تشکیل قرارداد آتی نقش برجسته و سازنده ای دارد و قراردادها تحت نظارت و حاکمیت مقررات و دستورالعمل های آن واقع می گردد. با توجه به اینکه قانون مدنی نسبت به این قرارداد و یا عناوین و الگوهای مشابه، حکم صریحی نداشته و ساکت است، همواره چگونگی وضعیت حقوقی قرارداد آتی به عنوان یکی از معاملاتی که قابلیت انعقاد در بازار بورس انرژی را دارد، نقطه مجهولی را در ذهن نگارنده ایجاد نمود. لذا جهت روشن شدن این وضعیت، ضرورت انتخاب قرارداد آتی نفت در بورس انرژی در چهارچوب سیاست اقتصاد مقاومتی، ابلاغیه مقام معظم رهبری که یکی از بندهای آن ایجاد تنوع در فروش نفت خام است، به عنوان موضوع تحقیق پایان نامه و پرداختن آن محسوس بوده است. و از آن جا که اعمال حقوقی باید بر اساس اصول و موازین حقوقی انجام گیرد، همواره ماهیت این قرارداد از یک سو و نیاز و یا عدم نیاز رعایت اصول و قواعد حقوقی برای انعقاد و نیز شرایط تشکیل و آثار آن از سوی دیگر، مورد سؤال نگارنده بوده است. همچنین تازگی و جدید بودن بحث باعث شده تا در این خصوص تحقیق مفصلی تاکنون انجام نگیرد.تحقیقاتی هم که انجام گرفته است بیشتر از دیدگاه و منظر اقتصادی و مدیریتی می باشد و از جنبه حقوقی تحقیق خاصی صورت نگرفته است.از این رو نگارنده برخود لازم دید تا پیرامون این مسأله تحقیق نموده، با تجزیه و تحلیل حقوقی قرارداد آتی در فقه و حقوق ایران، در حد بضاعت خود، با امید و لطف حق تعالی گوشه ای از این نهاد را تبیین نماید، تا شاید راهنمایی هرچند کوچک برای نمایاندن روابط حقوقی و قراردادی منعقدکنندگان و معامله گران قرارداد آتی باشد. لذا این تحقیق در صدد شناختن ماهیت حقوقی و اوصاف قراردادی این معاملات و اعتبار آن و پاسخ به شبهات مطرح شده پیرامون این قرارداد است.