الف- حقوق بشر…………………………………………………………………………………………………………. 26

 

ب- حقوق بین الملل بشر…………………………………………………………………………………………….. 27

 

ج- تعریف کرامت……………………………………………………………………………………………………….. 28

 

د- بررسی تعامل میان حقوق بین الملل بشر  و تغییرات ژنتیکی…………………………………………. 29

 

بند سوم: تعریف قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی…………………………………. 31

 

گفتار دوم: تاریخچه تغییرات ژنتیکی، حقوق بین الملل بشر و قواعد بین­المللی

 

حاکم بر تغییرات ژنتیکی………………………………………………………………………………………………… 32

 

بند اول: تاریخچه تغییرات ژنتیکی……………………………………………………………………………. 32

 

بند دوم: تاریخچه حقوق بین الملل بشر…………………………………………………………………… 35

 

بند سوم:  تاریخچه قواعد بین­المللی حاکم بر تغییرات ژنتیکی…………………………….. 36

 

مبحث دوم: نظرات موافقان و مخالفان تغییرات ژنتیکی در چارچوب

 

حقوق بین­الملل بشر …………………………………………………………………………………………………………….. 39

 

گفتار اول: نظریه موافقان تغییرات ژنتیکی در چارچوب حقوق بین­الملل بشر…………… 39

 

بند اول: نظریه موافقان تغییرات ژنتیکی در نوع انسان…………………………………………… 39

 

بند دوم: نظریه موافقان تغییرات ژنتیکی در نوع گیاه و حیوان……………………………… 45

 

گفتار دوم: نظریه مخالفان تغییرات ژنتیکی در چارچوب حقوق بین­الملل بشر………….. 47

 

بند اول: نظریه مخالفان تغییرات ژنتیکی در نوع انسان…………………………………………… 47

 

الف- مغایرت تغییرات ژنتیکی با مفهوم کرامت…………………………………………………. 48

 

ب- نگرانی از تولید انسان به صورت کالا……………………………………………………………. 50

 

ج- نقض استقلال و آزادی افراد………………………………………………………………………….. 50

 

د- تهدید احتمالی بنیان خانواده، نسب و روابط خویشاوندی…………………………… 51

 

ه- فقدان امنیت تکنیکی و فیزیکی…………………………………………………………………….. 52

 

بند دوم: نظریه مخالفان تغییرات ژنتیکی در نوع گیاه و حیوان…………………………….. 53

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

مبحث سوم: اصول حقوقی و اخلاقی حاکم بر تغییرات ژنتیکی در چارچوب

 

 حقوق بین­الملل بشر……………………………………………………………………………………………………………………. 56

 

گفتار اول: اصول حقوقی حاکم بر تغییرات ژنتیکی در چارچوب

 

حقوق بین­الملل بشر……………………………………………………………………………………………………………….. 56

 

گفتار دوم: اصول اخلاقی (اخلاق زیستی) حاکم بر تغییرات ژنتیکی

 

 در چارچوب حقوق بین الملل بشر…………………………………………………………………………………………… 58

 

مبحث چهارم: تغییرات ژنتیکی و اسناد حقوق بین­الملل و حقوق بین الملل بشر………….. 61

 

گفتار اول: اسناد حقوقی جهانی در زمینه تغییرات ژنتیکی…………………………………………. 61

 

بند اول: اعلامیه جهانی ژنوم انسان و حقوق بشر……………………………………………………. 61

 

بند دوم: اعلامیه بین المللی درباره داده‌های ژنتیک انسانی…………………………………… 65

 

بند سوم: اعلامیه جهانی اخلاق زیستی و حقوق بشر…………………………………………….. 68

 

بند چهارم: كنوانسیون تنوع­ زیستی…………………………………………………………………………. 69

 

بند پنجم: بررسی پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا……………………………………………………. 70

 

گفتار دوم: اسناد حقوقی منطقه­ای در زمینه تغییرات ژنتیکی……………………………………. 73

 

بند اول: کنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و کرامت انسان راجع

 

 به کاربردهای علوم زیستی و پزشکی………………………………………………………………………. 73

 

بند دوم: پروتكل اختیاری كنوانسیون اروپایی حمایت از حقوق بشر و شأن

 

 انسان در خصوص كاربرد زیست شناسی و پزشكی………………………………………………….. 74

 

نتیجه­گیری………………………………………………………………………… 76

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

فصل سوم- حقوق و تعهدات دولت­ها و دیگر نهادهای بین­المللی

 

 در زمینه تغییرات ژنتیکی

 

مقدمه………………………………………………………………. 79

 

مبحث اول: حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهای بین­المللی در زمینه

 

 تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی…………………………………………………………………………………………. 80

 

گفتار اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمینه تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی………… 80

 

بند اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در حقوق بین الملل بشر………………………………….. 80

 

بند دوم: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمینه تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی…….. 86

 

گفتار دوم: حقوق و تعهدات سازمان­های بین­المللی در زمینه

 

 

تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی……………………………………………………………………………………… 89

 

بند اول: حقوق و تعهدات سازمان های بین المللی در حقوق بین الملل بشر………. 89

 

بند دوم: حقوق و تعهدات سازمان­های بین­المللی در زمینه

 

 تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی………………………………………………………………………………. 91

 

گفتار سوم: حقوق و تعهدات شرکت­های بیوتک در زمینه تغییرات ژنتیکی

 

در ژنوم انسانی………………………………………………………………………………………………………………….. 93

 

مبحث دوم: حقوق و تعهدات دولت­ها و نهادهای بین­المللی در زمینه

 

 تغییرات ژنتیکی در گیاه و حیوان………………………………………………………………………………………. 95

 

گفتار اول: حقوق و تعهدات دولت­ها در زمینه تغییرات ژنتیکی در گیاه و حیوان…….. 95

 

گفتار دوم: حقوق و تعهدات سازمان­های بین­المللی در زمینه تغییرات ژنتیکی

 

 در گیاه و حیوان……………………………………………………………………………………………………………… 98

 

گفتار سوم: حقوق و تعهدات شرکت­های بیوتک در زمینه تغییرات ژنتیکی

 

 در گیاه و حیوان……………………………………………………………………………………………………………… 99

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

مبحث سوم: مسئولیت دولت­ها و دیگر نهادهای بین­المللی ناشی از

 

عدم رعایت قواعد بین­المللی حقوق بشری در زمینه تغییرات ژنتیکی…………………………… 101

 

گفتار اول: مسئولیت دولت­ها ناشی از عدم رعایت قواعد بین­المللی

 

 حقوق بشری در زمینه تغییرات ژنتیکی……………………………………………………………………… 101

 

بند اول: مفهوم كلی مسؤولیت بین المللی………………………………………………………………. 101

 

بند دوم: مفهوم مسؤولیت بین المللی دولت­ها……………………………………………………….. 102

 

بند سوم: مسئولیت دولت­ها ناشی از عدم رعایت قواعد حقوق بشری

 

در زمینه تغییرات ژنتیکی………………………………………………………………………………………… 107

 

گفتار دوم: مسئولیت سازمان­های بین­المللی ناشی از عدم رعایت قواعد

 

بین المللی حقوق بشری در زمینه تغییرات ژنتیکی…………………………………………………… 116

 

بند اول: مفهوم مسئولیت سازمان­های بین­المللی…………………………………………………… 116

 

بند دوم: مسئولیت سازمان­های بین­المللی ناشی از عدم رعایت قواعد

 

بین­المللی حقوق بشری در زمینه تغییرات ژنتیکی……………………………………………….. 117

 

گفتار سوم: مسئولیت شرکت­های بیوتک ناشی از عدم رعایت قواعد بین­المللی

 

 حقوق بشری در زمینه تغییرات ژنتیکی……………………………………………………………………… 120

 

نتیجه­گیری ………………………………………………………………………………………………………………………….. 124

 

فصل چهارم- اقدامات بین­المللی و ملی صورت گرفته در حمایت از حقوق بشر

 

در مقابل تغییرات نامطلوب ژنتیکی

 

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 127

 

مبحث اول: اقدامات سازمان­های بین­المللی دولتی جهانی در حمایت از حقوق بشر

 

در مقابل تغییرات نامطلوب ژنتیکی…………………………………………………………………………………….. 129

 

گفتار اول: اقدامات سازمان ملل متحد…………………………………………………………………………… 129

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

بند اول: عملکرد سازمان ملل متحد در موضوع دستکاری ژنتیکی

 

 و شبیه­سازی انسان………………………………………………………………………………………………….. 129

 

بند دوم: بررسی اعلامیه ملل متحد در خصوص شبیه‏سازی‏ انسان……………………… 131

 

بند سوم: بررسی پروژه ژنوم انسان و اعلامیه مربوط به استفاده از پیشرفت

 

در زمینه علم و فن آوری به نفع صلح و برای مصلحت نوع بشر………………………………. 136

 

الف- بررسی پروژه ژنوم انسان……………………………………………………………………………. 136

 

ب- بررسی اعلامیه مربوط به استفاده از پیشرفت در زمینه علم و

 

 فن آوری به نفع صلح و برای مصلحت نوع بشر………………………………………………. 137

 

گفتار دوم: اقدامات سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)…………….. 138

 

گفتار سوم: اقدامات سازمان بهداشت جهانی (WHO) ……………………………………………….. 141

 

بند اول: تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی و عملکرد سازمان بهداشت جهانی……… 141

 

بند دوم: تغییرات ژنتیکی در ژن­های گیاهی و حیوانی و  عملکرد

 

 سازمان بهداشت جهانی…………………………………………………………………………………………… 146

 

الف- نحوه ارزیابی ایمنی غذاهای اصلاح ژنتیك شده  ………………………………….. 146

 

ب- نحوه برچسب اطلاعات فرآورده های اصلاح ژنتیك شده…………………………. 147

 

گفتار چهارم: اقدامات سازمان خواروبار جهانی (FAO) ……………………………………………… 148

 

بند اول: بررسی عملکرد سازمان خواروبار جهانی در تغییرات ژنتیکی

 

در ژن­های گیاهی و حیوانی…………………………………………………………………………………….. 148

 

بند دوم: بررسی ایمنی زیستی در کدکس الیمنتاریوس………………………………………. 149

 

بند سوم: بررسی نشست های تخصصی مشترک سازمان خواروبار جهانی

 

 و سازمان بهداشت جهانی……………………………………………………………………………………….. 151

 

بند چهارم: بررسی معاهده بین‌المللی ذخایر ژنتیكی گیاهی

 

برای غذا و كشاورزی…………………………………………………………………………………………………. 152

 

گفتار پنجم: بررسی اقدامات دیگر سازمان­های جهانی………………………………………………… 153

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

مبحث دوم: اقدامات سازمان­های بین­المللی دولتی منطقه­ای در حمایت

 

 از حقوق بشر در مقابل تغییرات نامطلوب ژنتیکی……………………………………………………………. 156

 

گفتار اول: اقدامات سازمان بهداشت قاره آمریکا…………………………………………………………… 156

 

گفتار دوم: اقدامات شورای اروپا…………………………………………………………………………………….. 157

 

گفتار سوم: اقدامات اتحادیه اروپا…………………………………………………………………………………… 161

 

بند اول: اقدامات پارلمان اتحادیه اروپایی………………………………………………………………… 161

 

بند دوم: اقدامات شورای اتحادیه اروپایی………………………………………………………………… 163

 

مبحث سوم: بررسی عملکرد جمهوری اسلامی ایران در حمایت از حقوق بشر

 

 در مقابل تغییرات نامطلوب ژنتیکی…………………………………………………………………………………… 164

 

گفتار اول: ارزیابی عملکرد ایران در فرآیند تغییرات ژنتیکی در ژنوم انسانی……………. 164

 

گفتار دوم: ارزیابی عملکرد ایران در فرآیند تغییرات ژنتیکی در ژن­های

 

گیاهی و حیوانی……………………………………………………………………………………………………………… 168

 

گفتار سوم: ارزیابی قانون ایمنی زیستی در ایران………………………………………………………… 171

 

بند اول: تعریف قانون ایمنی زیستی……………………………………………………………………….. 171

 

بند دوم: سیاست تقنینی حاكم بر قانون ایمنی زیستی………………………………………….. 172

 

بند سوم: سیاست كیفری در قبال جرائم ایمنی زیستی…………………………………………. 175

 

بند چهارم: الزامات قانون ایمنی زیستی در هاله­ای از ابهام…………………………………….. 180

 

گفتار چهارم: ارزیابی نظام مسئولیت کیفری و مدنی ناشی

 

از دستکاری ژنتیکی در ایران…………………………………………………………………………………………. 184

 

بند اول: نظام مسؤولیت كیفری ناشی از دستکاری ژنتیکی در نظام حقوقی ایران.. 184

 

بند دوم: نظام مسؤولیت مدنی ناشی از دستکاری ژنتیکی در نظام حقوقی ایران… 187

 

الف) مسئولیت قراردادی…………………………………………………………………………………….. 187

 

ب) مسؤولیت خارج از قرارداد……………………………………………………………………………. 189

 

عنوان                                                                                                                      صفحه

 

مبحث چهارم: عملکرد برخی دیگر از کشورها در حمایت از حقوق بشر

 

در مقابل تغییرات نامطلوب ژنتیکی…………………………………………………………………………………….. 193

 

گفتار اول: بررسی عملکرد ایالت متحده آمریکا……………………………………………………………. 193

 

گفتار دوم: بررسی عملکرد انگلستان……………………………………………………………………………… 197

 

گفتار سوم: بررسی عملکرد کشورهای اسلامی…………………………………………………………….. 198

 

نتیجه­گیری ………………………………………………………………………………………………………………………….. 202

 

نتیجه گیری نهایی………………………………………………………………………………………………………………….. 205

 

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………………………….. 222 

 

فصل اول

 

مقدمه

 

الف) طرح مسئله

 

یکی از مسایل نوینی که در سال‏های اخیر در حیطه حقوق بین­الملل و به طور اخص حقوق بین­الملل بشر مطرح شده است، مسئله­ی تغییرات ژنتیکی و ساختار حقوقی حاکم بر آن به منظور حمایت از نوع بشر می­باشد. امروزه فناوری ژنتیک هم در سطح ملّی و هم در سطح بین­المللی توسعه یافته­است، در پرتو سرعت پیشرفت این فناوری، احترام به اصول اولیه حقوق بشری هم به یک ضرورت تبدیل شده­است. درواقع، پیدایش امکان دستکاری­ ژنتیکی در ساختار اولیه نوع انسان، حیوان و گیاه و انجام بسیاری از اقدامات نو و بعضا حیرت‏انگیز در این زمینه، ضرورت تنظیم و کنترل این اقدامات را به منظور رعایت ملاحظات حقوق بشری آشکار ساخته­است. ازاین‏رو دولت‏ها در رویارویی با این مسئله، به بهره‏مندی از ابزارهای حقوق بین­الملل و به عبارت‏ دقیق‏تر سازمان‏های بین­المللی روی آوردند. در ابتدا مسئله مزبور نزد چندین سازمان‏ منطقه‏ای و بین­المللی مطرح گشت و فعالیت هریک از این سازمان‏ها در این زمینه به تصویب‏ اسنادی مهم انجامید. در این راستا سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) خود را ناگزیر از مداخله در فرایند واکنش به این‏ پدیده دید. اقدامات این سازمان در خصوص موضوع تغییرات ژنتیکی را می‏توان در قالب اعلامیه جهانی ژنوم انسان و حقوق بشر،[1] اعلامیه بین‌المللی داده‌های ژنتیک انسانی[2] و اعلامیه جهانی بیواتیک و حقوق بشر[3] مورد بحث و بررسی قرار داد.

 

کنفرانس عمومی یونسکو در سال 1997 میلادی با توجه به اهمیت‏ موضوع ژنوم انسان[4] ‏و ساختار حقوق بشری حاکم بر آن اعلامیه جهانی ژنوم انسان و حقوق بشر را به تصویب رساند. این اعلامیه در بردارنده نکات مهم در خصوص ژنوم انسان و ارتباط آن با حقوق بشر و کرامت انسانی[5] است. اعلامیه در ماده 10 تصریح می‏کند که در هر تحقیق مربوط به ژنوم انسان به خصوص‏ در زمینه‏های بیولوژی، ژنتیک و پزشکی باید بیشترین احترام به حقوق بشر و آزادی‏های‏ بنیادین و حیثیت افراد و گروه‏ها مدنظر قرار گیرد. از اصول قابل توجه این اعلامیه که به بحث ما باز می‏گردد، اصل حمایت از نسل آینده‏ است. به موجب این اصل تاثیر علوم زیستی بر نسل‏های آینده، از جمله در ساختار ژنتیکی‏شان، نیاز به توجه ویژه دولتها در جهت حمایت از حقوق بشر دارد(ماده 16).

 

در ارزیابی اجمالی این اعلامیه می‏توان گفت که یونسکو با توجه به شتاب گرفتن‏ پیشرفت‏های علمی که از جمله‏ی مهم‏ترین آنها تغییرات ژنتیکی است و احتمال بروز مسایل‏ و چالش‏های انسانی ناشی از آن، توانسته است در قالب یک اعلامیه، اصول کلی را نسبت به‏ همه موارد زیان‏بخش برای حقوق بشر تنظیم نماید. همچنین کمیته بین­المللی اخلاق زیستی یونسکو،[6] مطابق ماده 24 این اعلامیه ملزم است در رابطه با شناسایی و تعیین روش‌‌‌‌‌هایی که می‌تواند مغایر با کرامت انسان باشد نظیر مداخله برای تغییر ژن‌‌‌‌‌ها، نظر مشورتی بدهد.

 

در ادامه فعالیت‌های یونسکو برای سامان­دهی مسائل مربوط به پژوهش‌های ژنتیکی و ژنوم انسانی، به منظور تضمین آزادی در امر تحقیق و پژوهش و همچنین حمایت از کرامت انسانی و حقوق و آزادی‌های اساسی بشر و پیشگیری از سوء استفاده احتمالی از تحقیقات مربوطه در این زمینه، این سازمان (یونسکو)، اعلامیه بین­المللی درباره داده‌های ژنتیک انسانی را به عنوان دومین سند مهم بین المللی درباره تغییرات ژنتیکی و مسئله  ژنوم انسانی، در سی و دومین کنفرانس عمومی خود در 16 اکتبر 2003 میلادی تصویب نمود. در بند ب ماده 1 نیز آمده است که هرگونه جمع آوری، استفاده و ذخیره سازی داده‌های ژنتیکی باید سازگار با نظام بین المللی حقوق بشر باشد.