2-4-2- اسطوره ­های اهریمنی……………………………… 19

 

بخش دوم: جایگاه زن در اسلام…………………………….. 21

 

2-2-1- جایگاه زن در اسلام…………………………….. 22

 

2-2-2- زن در قرآن…………………………….. 24

 

2-2-3- زنان صدر اسلام…………………………….. 31

 

2-2-4- زن از نقطه نظر اندیشمندان…………………………….. 34

 

2-2-5- فلسفه اسلام درباره حقوق خانوادگی…………………………….. 35

 

2-2-6- مهر و نفقه…………………………….. 39

 

2-2-7- علل پیدایش چند همسری……………………………… 41

 

2-2-8- اشكالات و معایب چند همسری……………………………… 41

 

بخش سوم: زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 42

 

3-1- زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 43

 

2-3-1- فمینیسم و سابقه آن…………………………….. 43

 

2-3-2- خود آگاهی فمینیستی……………………………… 46

 

2-3-3- زنان و جایگاه زنان در جامعه كهن بدوی……………………………… 48

 

2-3-4- نظرات انگلس در مورد ویژگی های جامعة بدوی……………………… 48

 

2-3-5- زن از دیدگاه سفرنامه نویسان فرنگی……………………………… 51

 

بخش چهارم: جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)……….53

 

2-4-1- جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)…………..54

 

2-4-2- نگاهی گذرا به مسائل زنان در عصر مشروطه…………………………….. 58

 

2-4-3- تصویر زن در شعر شاعران مشروطه……………………………69

 

فصل سوم: ادبیات مشروطه…………………………….. 74

 

3-1- مقدمه: ادبیات عصر مشروطه…………………………….. 75

 

3-1-1- ویژگی های شعر دوره مشروطه…………………………….. 75

 

3-1-2- موج های شعری در دوران مشروطه……………………………. 75

 

3-1-3- حوزه­های مختلف شعری……………………………… 76

 

3-2- مروری بر زندگی نامه میرزاده عشقی……………………………… 78

 

3-3- مروری بر زندگی نامه ایرج میرزا …………………………….83

 

3-4- مروری بر زندگی نامه عارف قزوینی……………………………… 87

 

3-4-1- شعر و تصنیف عارف………………………………. 88

 

فصل چهارم: پیکره اصلی ـ متن اصلی……………………………… 91

 

بررسی جایگاه زن در آثار شاعران عصر مشروطه ……………………….

 

4-1- مقدمه…………………………….. 92

 

4-2- بخش اول: زن در شعر میرزاده عشقی……………………………… 94

 

4-3- بخش دوم: زن در شعر ایرج میرزا……………………………. 120

 

4-4- بخش سوم: زن در شعر عارف قزوینی……………………………… 145

 

فصل پنجم: برآیند نتیجه گیری و تحلیل كلی نظرات سه شاعر و مقایسه آنها ……………167

 

5-1- برآیند نظرات مثبت یا منفی میرزاده عشقی در باب زن…………………… 168

 

5-2- برآیند نظرات مثبت یا منفی ایرج میرزا در باب زن…………………………….. 170

 

5-3- برآیند نظرات مثبت یا منفی عارف قزوینی در باب زن…………………………….. 172

 

5-4- نتیجه گیری و مقایسه نظرات سه شاعر در مورد زن…………………………….. 174

 

فهرست واژگان……………………………. 175

 

فهرست اعلام……………………………. 177

 

فهرست منابع و مآخذ…………………………….. 183

 

Abstract…………………………….

 

چکیده:

 

رساله حاضر ضمن معرفی جایگاه زنان و بررسی شخصیت آنان در ایران باستان، در عصر هخامنشیان، ساسانی، اسلام، غرب و عصر مشروطیت می­كوشد تا جایگاه ادبیات زنانه را در شعر عصر مشروطیت و در دیوان شاعران (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف قزوینی) تبیین كند و در قالب مباحثی جداگانه به بررسی نقش زن در اساطیر ایران باستان و متون كهن مبادرت می­كند همچنین در حاشیه­ی بررسی اشعار شاعران به بررسی جنبه­های نگرش زن سالارانه، فمینیسم، ستایش و نكوهش بانوان، حضور گرم و گستردة آنان همپای مردان پرداخته، و حقوق زنان و نقش آنان در تحولات عصر مشروطه به تصویر كشیده شده است.

 

مقدمه:

 

در فرهنگ واژگان زبان فرانسه (femme) به معنای موجود انسانی با جنسیت مونث یعنی زن است ریشه­ی این كلمه، لاتین بوده (femmena) خوانده می­شود.

 

در فرهنگ (Robert) این كلمه این گونه توصیف شده است: موجودی انسانی كه كودك را در خود پرورش داده و به دنیا تقدیم می­كند؛ كلمات دیگر از خانواده این كلمه كه از زبان لاتین وارد زبان فرانسه شده­اند عبارت­اند از:

 

(femmelle) با ریشه­ی لاتینی (femininus) به معنی خصوصیات زنانه.

 

نشانه­های فمینیسم در شعر و ادبیات فارسی بسیار است اما نگاه فمینیستی به زن در عصر مشروطیت بیشتر به چشم می­خورد شاعران عصر مشروطه كه به دنبال تجدد و زن سالاری و زن مداری بودند. مایل بودند زن را با آزادی عمل و نوگرایی آشنا كنند و حقوقی كه از او گرفته شده است به او برگردانند.

 

 

هدف بنیادین از این پژوهش، بررسی شخصیت زنان از دیدگاه­های مختلف (زن سالارانه، تحقیر، ستایش زنان و زن گرایی) است زنان در گذشته­های دور صاحب جایگاهی والا بوده­اند كه با گسترش مرد سالاری از این مقام رفته رفته كاسته می­شود و این سیر نزولی در اندیشه و آثار ادبی ما هم نفوذ كرده و تأثیر می­گذارد. زنانی شجاع، كارآمد و زیرك كه هم در امور اجتماعی و سیاسی و هم در همسرداری و تربیت فرزند فعال بوده ­اند.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- بیان مسأله

 

با عنایت به اهمیت موضوع زن در ادبیات گذشته و امروز كه به صورت كلی یا جزیی با موضوعی به جز مقاله­های محدود مطالب بیشتری دیده نمی­شود بر آن شدم به اهمیت بازتاب ادبیات زنانه در آثار مشروطه و در دیوان‌های (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) بپردازم و اینكه نوع نگرش شاعران مرد در باب زنان چه تفاوت‌هایی با نگاه زنانه دارد را مورد توجه قرار دهم و با مقایسه نظرات آنان را جویا شوم و مورد بررسی قرار دهم و نگاه­های زن سالارانه و فمینیسم و تجدد را در اشعار این شاعران تحلیل و واكاوی نمایم.

 

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

لزوم پژوهش در آثار فاخر ملی و شناخت دقیق­تر جایگاه زن در عصر مشروطه و در دیوان (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) و تغییر نگرش سنتی شاعران به مقوله زن كه در ادبیات بررسی می­شود از مهم ترین ضرورت­های تحقیق به شمار می­ آید.

 

3-1- پیشینه تحقیق

 

با توجه به بررسی­های به عمل آمده در پایان نامه­های دانشگاهی جایگاه ادبیات زنانه در دیوان­ های شاعران (ایرج میرزا، عشقی، عارف) به طور اخص مورد پژوهش قرار نگرفته است، البته در كتاب‌های تاریخ ادبیات دكتر صفا به پاره­ای از این مسائل به طور كلی اشاره شده است هم چنین در كتاب شاهنامه و فمینیسم اثر مهری تلخابی به صورت گسترده به تاریخ زندگی و نقش زنان پرداخته است ولی نگاه متجددانه در این كتاب فقط شامل متون قدیمی است به همین جهت بررسی نگاه تجدد گرایانه و زن سالارانه و ستایش و تحقیر بانوان در دیوان­های فوق می­تواند حایز اهمیت باشد.

 

4-1- اهداف تحقیق

 

1- ایجاد انگیزه برای نسل جدید و ترغیب آنان به خواندن آثار شاعران مشروطه.

 

2- نگاهی جهت دار به شخصیت وجودی زن در آثار شاعران مشروطه.

 

3- مقایسه­ شخصیت زن امروز با زن در آثار كهن.

 

4- بررسی و مقایسه زنان عصر مشروطه با كتاب شاهنامه و مشتركات و وجوه تمایز آن دو.

 

5- جایگاه و نقش شاعران (ایرج، عشقی، عارف) در احیای نظام تجدد و دفاع از حقوق زنان در عصر مشروطه.

 

5-1- سوالات تحقیق

 

1- شاعران این دوره چقدر به نقش زنان پرداخته ­اند؟

 

2- آیا باورها و عملكرد زنان در حوزه­ های مختلف مورد توجه بوده است؟

 

3- آیا به نقش كلیدی زنان در خانواده و جامعه و آزادی او پرداخته ­اند؟

 

4- نقش تحولات مشروطه در نگاه به زنان چگونه بوده است؟

 

6-1- فرضیه تحقیق

 

با توجه به اهمیت دوران مشروطه كه نوع نگاه به زن در آن بر اثر تحولات سیاسی- اجتماعی عوض شد و اهمیت دادن به جایگاه زن در شعر مشروطه و پرداختن به آزادی عمل آنان بررسی دیوان شاعران (ایرج، عارف، عشقی) و نگاه­های مثبت و منفی آنان به زن جایگاه مهمی دارا می­باشد.

 

فصل دوم: نگاهی به موقعیت و جایگاه زن

 

1-2- بخش اول

 

1-2-1- نگاهی به جایگاه زن در ایران پیش از اسلام

 

زن در ایران باستان مقام ارجمندی را دارا بوده است. زن یكی از اعضای خانواده محسوب  می­شده است و در تمام شئون زندگی با مرد برابری می­كرده است و برای اثبات این موضوع، شواهد زیادی در دست است:

 

در اوستا همه جا نام زن و مرد در یك ردیف ذكر شده و در كارهای دینی كه زنان باید انجام دهند و دعاهایی كه باید بخوانند، زن را با مرد برابر شمرده است و حتی در صورتی كه موبد حاضر نبود، ممكن بود زن به مقام قضا برسد و نیز در تاریخ می­بینیم كه زنانی همانند همای و پوراندخت و آزرمی دخت به مقام پادشاهی رسیده­اند.

 

سن بلوغ برای مرد و زن، برابر بوده است و گروهی از فرشتگان هم مانند آناهیتا (ناهید) زن هستند. در میان امشاپسندان امرتات (مرداد) و هَوروتَات (خرداد) و سپنتا ارمیئتی (سپندارمز) مونث هستند، به ویژه سپندارمز نماینده­ی زمین است و این سپندارمز (فروتنی مقدس) یكی از صفات اهورمزداست و در جهان مادی پرستاری زمین با اوست و به همین جهت دختر اهورمزدا خوانده شده است[1].

 

قبل از ورود آریایی­ها و هزاران سال پیش از آن كه اقوام مهاجر به این سرزمین مهاجرت كنند ایران «خانه و آشیانه­ی مردمانی بوده كه تمدن درخشانی داشته، زن را از دیدگاه برتر و متعالی نگریسته و بر قدرت زنانه كه جلوه گاه تمدن و فرهنگ متعلق به دوران اولیه كشاورزی بوده است، صحّه گذاشته­اند.[2]»

 

«ویل دورانت در تاریخ تمدن درباره آنان (زن در ایران باستان) می­نویسد: «در زمان زرتشت پیامبر، زنان همانگونه كه عادت پیشینیان بود منزلتی عالی داشتند، با كمال آزادی و با روی گشاده در میان مردم آمد و رفت می­كردند و صاحب ملك و زمین می­شدند و در آن تصرف مالكانه داشتند و می­توانستند مانند اغلب زنان روزگار حاضر، به نام شوهر یا به وكالت از طرف او به كارهای مربوط او رسیدگی كنند. پس از داریوش مقام زن مخصوصاً در میان طبقه­ی ثروتمندان تنزل پیدا كرد.[3]»

 

آنچه در اوستا در مورد زن و مرد می­باشد. متضمن برابری حقوق است. زنان و مردان پارسا به دلیل تقدیس با هم ذكر شده­اند و چون زن موجب احترام و سربلندی مقام خانه است (وندیداد سوم) اندیشه نیك و گفتار و كردار خوب و فرمانبرداری از شوهر در اوستا برای زن از صفات پسندیده و برجسته شمرده شده است (ویسپرد سوم)[4].

 

پوشش و حجاب زنان در ایران باستان مخصوص طبقه­ی اشراف بود و سایر زنان از قید حجاب آزاد بودند[5].

 

«ویل دورانت می­گوید: «زنان بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آن­ها اجازه داده نمی­شد كه آشكارا با مردان آمیزش كنند.[6]»

 

مردم در زمان پیش از تاریخ از دسته­ها و قبایل مختلف تشكیل شده به صورت ملوك الطوایفی زندگی می­كرده­اند كه با افزایش شهرها و قدرت رؤسای قبایل، و اختلافات آنها موجبات جنگ و ستیز بین آنها را فراهم می­كرد.

 

«در این جامعه بدوی، وظیفه­ی مخصوصی به عهده­ی زن گذاشته شده بود. وی گذشته از آن كه نگهبان آتش و شاید اختراع كننده و سازنده ظروف سفالین بود. می­بایست چوبدستی به دست گرفته در كوه­ها به جستجوی ریشه­های خوردنی یا جمع آوری میوه­های وحشی بپردازد. شناسایی گیاهان و فصل روییدن آن­ها و دانه­هایی كه می­آورد. مولود مشاهدات طولانی و مداومی بود كه او را به آزمایش كشت و زرع هدایت كرد[7].»

 

زن در ایران باستان در فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی شركت فعال داشته است تا جایی كه بسیاری از اختراعات و پیشرفت­های بشر مرهون زنان بوده است.

 

«وظیفه­ی زن در ایران باستان، منحصر به امور اقتصادی خانواده­ی خود نبوده، بلكه در پیشرفت تربیت اخلاقی و روحی تمام ملت نیز سهم به سزایی داشته است و مانند یك مربی اخلاق عمل          می­كرده است.[8]»

 

در اكتشافات باستان شناسی متعلق به فرهنگ­های پیشین سمبولهایی خدایی از جنس «زن» بسیار به دست آمده است كه بیانگر قدمت پرستش مادر كبیر (بانو- خدا) در جوامع كهن می­باشد. اما این سمبولها منحصر به جنس زن نبوده و در كنار آنها سمبولهای خدایی از جنس مرد هم وجود داشته است در دیدگاه انسان عصر نو پدید، كشاورزی زن نماد رحمت و نعمت و خلقت و باروری و به طور كلی نشانه نیروهای طبیعی و ماورای طبیعی شناخته شده است.

 

زن در ایران باستان دارای شخصیت كامل انسانی و در بسیاری از موارد، شخصیت حقوقی بوده است. وی حق فعالیت­هایی در زمینه­ اجتماعی و تجارت داشته است و شریك زندگی در اداره­ی خانواده و در واقع حق پادشاهی داشته است.

 

زنان ایرانی در شجاعت و دلاوری همتای مردان بوده و در مواردی در جنگ­ها شركت می­كردند و دوشیزگان ایرانی در دعاهای خود از خداوند درخواست همسری نیرومند و قهرمان را داشتند كه به آنها پسران قهرمان عطا فرماید.

 

2-1-2- حقوق و اختیارات زنان در عصر هخامنشیان

 

«1- داشتن فقط یك زن، ولی اگر زن نازا بود مرد می­توانست زن غیر عقدی داشته باشد.

 

2- ازدواج بی قرارداد، قانونی نیست.

 

3- كنیز همسر آزاد، مقام آزاد داشت.

 

4- بهره برداری شوهر از جهیز زن كه متعلق به زن و خانواده پدری اوست.

 

5- قروض قبل از ازدواج فقط به عهده­ی خود شخص است.

 

6- اگر شوهر زن را طلاق بدهد جهیزش را با یك سهم پسری از مال خود باید به او بدهد. زن نازا فقط جهیز را پس می­گیرد.

 

7- در صورت خیانت زن، شوهرش او را اخراج یا برده می­كند.

 

8- اجازه­ی ازدواج زن در زمان اسارت همسر و رجوع به همسر اول در بازگشت او.