2- 1- 5- 4. حوادث تاریخی نزدیك به زمان مؤلف ………………………………………………………22

 

2- 1- 5- 5. خلاصة داراب­نامة طرسوسی …………………………………………………………………….23

 

2-2. كهن الگو ……………………………………………………………………………………………………….30

 

2-2-1. مفاهیم مرتبط با كهن­الگو ……………………………………………………………………………….32

 

2- 2- 1-1.كهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

 

2-2-1-2. موتیف و كهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

 

2-2-1-3. پروتوتایپ و كهن­الگو………………………………………………………………………………..35

 

2-2-3. تاریخچة كهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

 

2-2-4. نقد كهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

 

2-2-5. انواع كهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

 

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

 

فصل سوم:كهن­ الگوها در داراب ­نامه…………………………………………………………………………42

 

3-1.كهن ­الگوی آفرینش………………………………………………………………………………………….43

 

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

 

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

 

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

 

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

 

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

 

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

 

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

 

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

 

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

 

3-2. كهن ­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

 

3- 2- 1. رابطه كهن­ الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

 

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

 

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

 

3- 2- 4- وظیفة باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

 

3- 2- 5. رابطة باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

 

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

 

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

 

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

 

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

 

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

 

3- 3. كهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

 

3- 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

 

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

 

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

 

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

 

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

 

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

 

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

 

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

 

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

 

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

 

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

 

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

 

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

 

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

 

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

 

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

 

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

 

ه) بركت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

 

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

 

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

 

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

 

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

 

3- 4. كهن­الگوی قهرمان در داستان اسكندر………………………………………………………………..102

 

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

 

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

 

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

 

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

 

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

 

  3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

 

3- 4- 6- 1.  عزیمت………………………………………………………………………………………………127

 

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

 

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

 

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

 

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

 

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

 

3- 4- 6- 2-  آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

 

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

 

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

 

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

 

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

 

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

 

و) بركت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

 

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

 

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

 

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

 

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

 

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

 

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

 

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………..139

 

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………….141

 

چکیده:

 

نقد كهن­الگویی، از رویكرد­های نسبتاً جدید در زمینة نقد متون ادبی است كه از یافته­های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد. شالودة اصلی این نقد را كهن­الگو تشكیل می­دهد. كهن­الگو اصطلاحی است كه یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ كه در هر زمان و هر مكانی، به اشكال مشابه متجلی می­شود، به كار برد. زمینة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است. یكی از جنبه­های مهم این اثر حضور پررنگ كهن­الگوهاست به گونه­ای كه بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی كهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین كهن ­الگوی این اثر، كهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابیش بر كهن ­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیك به سفر «دعوت» می­شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­كند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جادة آزمون» می­شود و بر موانع آن غلبه می­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­كند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­كند و به «بركت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­كند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­كند و با غلبه بر مشكلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­شود. اسكندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از كهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد كردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها  در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش كهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این كهن ­الگو از جمله آیین­ های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفة باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

 

مقدمه:

 

در كنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویكرد­های نسبتاً جدیدی در زمینة نقد متون رواج یافته است. یكی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا كهن­الگویی است كه در این شیوه منتقد، كهن­الگوها و صور مثالی را در آثار ادبی تجزیه و تحلیل می­كند. نقد اسطوره­شناختی پیشینه­ای نزدیك به یك قرن دارد، اما در ایران از عمر آن چندان نمی­گذرد.

 

اگرچه كهن­الگو با نام «كارل گوستاو یونگ» و روانشناسیِ تحلیلی او شناخته شده است، اما علاوه بر او محققان و اندیشمندانِ اسطوره­شناسی چون «فریزر»، «الیاده» و «كمپبل» آرا و نظرات مختلفی را دربارة كهن­الگو ارائه كرده­اند. با این حال، اغلب پژوهش­های انجام گرفته بر اساس نقد اسطوره­شناختی، بر كهن­الگوهای روانشناختی چون آنیما، سایه، پیر دانا و… متمركز شده است و یافتن مواردی كه به سایر كهن ­الگوها از جمله كهن­الگوی باروری و كهن­الگوی آفرینش پرداخته باشد، اندكی دشوار است؛ زیرا گستردگی اشكال كهن­الگویی مانع استفاده از مجموعة كامل آنها در متون ادبی است. درواقع تحلیل متنی واحد بر مبنای تمام كهن­الگوهای یادشده، همانند آنچه كه «كوپ» در كتاب اسطوره، یا «گرین» و همكارانش در كتاب مبانی نقد ادبی انجام داده­اند در ادبیات فارسی اندك است.

 

از طرف دیگر،بررسی كهن­الگویی متون حجیمی چون شاهنامة فردوسی و داراب­نامة طرسوسی بر اساس مجموعة گستردة كهن­الگوها امری دشوار است، زیرا این گونه آثار به دلیل ساختار روایی و حماسی و قدمت زمان تألیف، از غنی­ترین متونی هستند كه انواع كهن­الگو را در آن­ها می­توان مشاهده كرد. همچنین این آثار به دلیل طولانی بودن داستان­ها و نیز آوردن روایات و  قصه­های متعدد و داشتن شخصیت­های گوناگون، اشكال زیادی از كهن ­الگوها را در خود جای داده­اند كه اشاره به تمامی آن­ها از عهدة پژوهشی واحد خارج است و در بررسی آن­ها، از میان شمار زیاد صور نوعی، غالباً به مهم­ترین و رایج­ترین كهن­الگوها پرداخته می­شود. همین شیوه نیز در پژوهش حاضر به­ كار گرفته شده و كهن­الگوهای پركاربرد و مرسوم مورد تحلیل قرار گرفته است.

 

با توجه به این­كه تقسیم­بندی­ها و آراء مختلفی در باب كهن­الگوها ارائه شده است، كهن­الگو­های داراب­نامة طرسوسی ذیل سه عنوان اصلیِ كهن­الگوی آفرینش(بر اساس آراء الیاده)، كهن­الگوی باروری(بر اساس نظریة فریزر) و كهن­الگوی قهرمان تدوین شده است. بخش سوم(كهن­ الگوی قهرمان) از دو قسمت تشكیل شده است. ابتدا بر اساس الگوی قهرمان(نظریة اتو رنك) تولد و زندگی قهرمان تحلیل شده است. سپس با كمك كهن­الگوهای یونگ، دو شخصیت اصلی و سایر شخصیت­ها ذیل عناوین مادر مثالی، آنیما، پیر دانا، سایه و نقاب مورد بررسی قرار گرفته­اند. در قسمت دوم بر اساس الگوی سفر قهرمانِ «جوزف كمپبل»، سفرهای داراب و اسكندر تحلیل و میزان انطباق این سفرها بر الگوی كمپبل نشان داده شده و موارد تغییر این الگو در هر دو سفر بیان گردیده است. البته به دلیل جدایی دو بخش داراب­نامه و طولانی بودن هر دو قسمت، داستان داراب و داستان اسكندر در بخش كهن­الگوی قهرمان به طور مجزا بررسی شده­اند.

 

همچنین در مواردی كه كلیّت متن اجازة برداشت كهن­الگویی می­داد،به نمادهای مرتبط با كهن­الگو(تصاویر رایج كهن­الگویی) از جمله درخت، كوه، حیوان، آب و…پرداخته شده است.نظر به این­كه هر كدام از این موارد، به كهن­الگوهای مختلفی اختصاص داشتند،اختصاص فصلی مجزا به تصاویر كهن­الگویی مقدور نبود و متناسب با عنوان هر بخش، این موارد تحلیل شده­اند.