2-1- زندگی نامة مولوی. 11

 

2-1-1- اسم و القاب.. 11

 

2-1-2- مولد و نسب.. 12

 

2-1-3- آثار مولوی. 13

 

2-1-3-1- آثار نظم. 14

 

2-1-3-1-1- غزلیات.. 14

 

2-1-3-1-2- رباعیات.. 14

 

2-1-3-1-3- مثنوی. 14

 

2-1-3-2- آثار نثر. 16

 

2-1-3-2-1- فیه‌مافیه 16

 

2-1-3-2-2- مکاتیب.. 16

 

2-1-3-2-3- مجالس سبعه 16

 

2-1-4- مثنوی معنوی. 16

 

2-2- شهرت ، القاب ، نام و تخلص حافظ شیرازی. 21

 

2-2-1-شهرت حافظ.. 21

 

2-2-1-1- مورد استعمال خواجه 21

 

2-2-1-2- وجه اشتهار حافظ به خواجه 22

 

2-2-2- القاب.. 22

 

2-2-3-نام : 25

 

2-2-4-تخلص… 25

 

2-2-4-1- مورد استعمال. 25

 

2-2-4-2-وجه تسمیه 26

 

2-2-5-مولد. 26

 

2-2-5-1- شهر. 26

 

2-2-5-2-کوی. 26

 

2-2-6-تاریخ تولد. 27

 

2-2-7- مشخصات و خصائص اصلی شعر حافظ.. 28

 

2-2-8- تصوف عاشقانه و عابدانه 28

 

2-2-9- اصول عرفانی و فلسفه و اصول اخلاقی مكتب حافظ.. 29

 

2-2-10- تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان. 31

 

2-2-10-1- جلوه های تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان. 33

 

2-2-11- شیوه ی سخن حافظ.. 33

 

2-2-11-1- مفردات.. 33

 

2-2-11-2- باده به وجوه مختلف.. 34

 

2-2-11-3- رند و قلندر 34

 

2-2-11-4- نقش… 35

 

2-2-11-5- تركیبات خاص… 35

 

2-2-11-6- تلفیق جمله 35

 

2-2-11-7- پیشوای یك سبك.. 36

 

2-2-11-8- غزل ناب.. 36

 

2-2-12-نسخ اشعار حافظ.. 36

 

فصل سوم: مقام توکل و حال رضا در عرفان و تصوّف ایران

 

 

 

3-1-مقدمه 39

 

3-2- مقام توکل و حال رضا در عرفان و تصوّف ایران. 42

 

3-2-1- معنای لغوی توکّل. 42

 

3-2-2- معانی اصطلاحی توکل. 42

 

3-2-3-معنای لغوی و اصطلاحی رضا 46

 

3-2-2-1- توکل و رضا در منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری. 47

 

3-2-2-1-1- التوکل. 47

 

3-2-2-1-2- الرضا 49

 

3-2-2-2- مقام توکل و رضا  در رسالة قشیریه 51

 

 

3-2-2-2-1-توکل. 51

 

3-2-2-3-2- رضا 54

 

3-2-2-4- توکل و رضا در  الاصول العشره ی نجم کبری. 56

 

3-2-2-4-1-توکّل. 56

 

3-2-2-4-2-رضا 58

 

3-2-2-5- توکّل و رضا در عوارف المعارف سهروردی. 59

 

3-2-2-5-1- توکّل در عوارف المعارف سهروردی. 59

 

3-2-2-5-2- رضا در عوارف المعارف سهروردی. 59

 

فصل چهارم: بررسی تطبیقی توکل و رضا در مثنوی  معنوی و دیوان حافظ

 

 

 

4-1- مقام توکل در مثنوی معنوی. 61

 

4-1-1- ترجیح توکل بر جهد. 62

 

4-1-2- ترجیح جهد بر توکّل. 66

 

4-1-3- اقتران توکل و تسلیم. 74

 

4-2- مقام رضا در مثنوی معنوی. 75

 

4-2-1- رضا در معنی ثبات احوال عرفانی. 75

 

4-2-2-استقبال مکروهات و مصائب.. 76

 

4-3-رضا و توکل در دیوان حافظ شیرازی. 76

 

4-3-1- اقسامِ معانی رضا در دیوان حافظ شیرازی. 76

 

4-3-1-1- دشنام دوستی= رضای معشوق. 76

 

4-3-1-2- رضای تؤام با شکوة عاشق (=حافظ) 77

 

4-3-1-3- رضا به انعامِ معشوق. 77

 

4-3-1-4- رضا به قسمت ازلی(=رضای جبرگونه) 77

 

4-3-1-5- ارتباط لازم و ملزومی ارادت و رضا 80

 

4-3-1-6- رضا به قضای الهی. 80

 

4-3-1-7-ترک اعتراض و شکوه 88

 

4-3-1-9-اطاعت مطلق لازمة مقام رضا 92

 

4-3-1-12-تفویض امور به حق تعالی. 97

 

4-3-1-13-ارتباط لازم و ملزومی رضا و سوگند ازلی. 99

 

4-3-1-14-رضا و خشنودی حق تعالی. 99

 

4-3-1-15-نظر عاطفت و محبّت.. 100

 

4-3-1-16-عدم التفات به احوال و مقامات.. 100

 

4-3-2- توکل در دیوان حافظ شیرازی. 100

 

4-3-2-1-رابطة لازم و ملزومی توکّل و کفایت رزق دنیوی. 100

 

4-3-2-2-خَرقِ حجبِ نورانی. 102

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

 

 

 

5-1- نتیجه گیری. 108

 

5-2- پیشنهادها 112

 

منابع و مآخذ. 113

 

1-قرآن کریم. 113

 

 

 

 

 

چکیده

 

این پژوهش با عنوان « بررسی و مقایسة توکل و رضا در دیوان حافظ و مثنوی مولوی(ج2-1) » به بررسی تطبیقی تحلیلی مقام توکل و رضا در مثنوی معنوی و دیوان حافظ می پردازد. پژوهشگر در آغاز به جایگاه توکل و رضا در عرفان و تصوف ایران پرداخته و معنای لغوی و اصطلاحی توکل و رضا را بازگو نموده و سپس به شرح این دو مقام از چهارکتب معتبر تصوّف پرداخته که عبارت اند از : منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، رسالة قشیریه ، الاصول العشرة نجم کبری و عوارف المعارف سهروردی. در ادامه پژوهشگر به استخراج معانی متعدد توکل و رضا در مثنوی و دیوان حافظ پرداخته که مقام توکّل در مثنوی شامل سه مبحث ترجیح توکل بر جهد، ترجیح جهد بر توکّل و اقتران توکل و تسلیم می باشد. مقام رضا در مثنوی معنوی هم به دو معنی ثبات احوال عرفانی و استقبال مکروهات استعمال شده است.امّا رضا در دیوان حافظ دارای 16 معنی بوده که به ترتیب عبارت اند از : دشنام دوستی، رضای معشوق رضای تؤام با شکوة عاشق ، رضا به انعامِ معشوق ، رضا به قسمت ازل، ارتباط لازم و ملزومی ارادت و رضا، رضا به قضای الهی ، ترک اعتراض و شکوه ،ارتباط لازم و ملزومی درد عشق و رضا ،اطاعت مطلق لازمة مقام رضا ،تحمّل جور و جفای معشوق ، ارتباط لازم و ملزومی تسلیم و رضا ،تفویض امور به حق تعالی ،ارتباط لازم و ملزومی رضا و سوگند ازلی،رضا و خشنودی حق تعالی ،نظر عاطفت و محبّت،عدم التفات به احوال و مقامات. توکل در دیوان حافظ دو مورد استعمال شده که یکی نشان دهندة رابطة لازم و ملزومی توکّل و کفایت رزق دنیوی است و دیگری کاشف از خرقِ حجبِ نورانی.

 

کلیدواژه ها : مولوی ، حافظ ، توکل ، رضا ، بررسی تطبیقی.

 

 

 

   مقدمه

 

توکل و رضا دو مقام از مقامات عرفانی هستند که در تصوّف اسلامی و کتب صوفیه بسیار مورد توجه قرار گرفته اند و عرفا و صوفیه در آثار خویش بابی مجزّا را به این دو مقام اختصاص داده اند و حکایات مرتبط با این دو مقام را که کاشف از کرامات و ریاضات صوفیه است در این ابواب گنجانده اند. مولوی و حافظ هم که یکی صوفی و دیگر صوفی مشرب است در آثار خویش-مثنوی و دیوان حافظ- به تبیین و تشریح این دو مقام از منظر قرآنی، روایی ، عرفانی و کلامی پرداخته اند که در مثنوی مبحث توکل و رضا که مباحثی عرفانی هستند با دو مبحث کلامی جبر و اختیار ارتباط یافته اند و حافظ در دیوان خویش به توکل با از منظر قرآنی آن نگریسته است.