2-8- نقش و جایگاه همگرایی در سیاست خارجی……………… 22

 

2-9- نتیجه گیری……………… 25

 

فصل سوم: ترکیه، موقعیت و رابطه با ایران……………. 26

 

3-1- مقدمه…………….. 27

 

3-2- بخش اول: مشخصات و شرایط جغرافیایی ترکیه…………….. 29

 

3-2-1- موقعیت کنونی ترکیه…………….. 29

 

3-2-1-1- وضعیت جغرافیایی و مساحت ترکیه……………. 29

 

3-2-1-2- جمعیت ترکیه…………….. 29

 

3-2-1-3- نژاد و قومیت در ترکیه…………….. 29

 

3-2-1-4- دین، مذهب و فرهنگ در ترکیه…………….. 30

 

3-2-1-5- مرزها و همسایگان ترکیه……………..30

 

3-2-1-6- مرزهای آبی ترکیه…………….. 30

 

3-2-1-7- مرزهای خشکی ترکیه…………….. 31

 

3-2-1-8- حکومت و سیاست در ترکیه…………….. 32

 

3-3- بخش دوم: پیشینه تاریخی روابط ایران و ترکیه…………….. 34

 

3-3-1- پیشینه تاریخی روابط ایران…………….. 34

 

3-3-1-1- پیشینه روابط دو کشور در دوره صفویه و عثمانی( 1736 – 1501)……… 34

 

3-3-1-2- پیشینه روابط در دوره حکومت افغان‌ها و عثمانی……………… 37

 

3-3-1-4- پیشینه روابط در دوره افشاریه و عثمانی( 1796 – 1736)……………. 37

 

3-3-1-5- پیشینه روابط در دوره زندیه و عثمانی(1794 – 1750) …………….39

 

3-3-1-6- پیشینه روابط در دوره قاجاریه و عثمانی(1925 – 1787)……………. 39

 

3-3-1-7- مشروطه خواهی در ایران و عثمانی……………… 40

 

3-3-1-8- جنگ جهانی اول و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکیه…………….. 41

 

3-3-1-9- پیشینه روابط در دوره پهلوی و ترکیه(1979 – 1921)……………. 41

 

3-3-1-9-1- تشابه حوادث ایران و ترکیه در دوران رضا شاه و آتاتورک……….. 41

 

3-3-1-9-2- پیشینه روابط در دوره محمدرضا شاه پهلوی و ترکیه…………….. 43

 

3-3-1-10- انقلاب اسلامی ایران و ترکیه (…-1357)……………. 45

 

3-3-1-11- جنگ عراق بر علیه ایران و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکیه…………….. 46

 

3-3-1-12- کابینه هاشمی رفسنجانی و رابطه با ترکیه…………….. 47

 

3-3-1-13- دولت اسلامگرای حزب رفاه در ترکیه و رابطه با ایران…………….. 49

 

3-3-1-14- کابینه محمد خاتمی و روابط با ترکیه…………….. 50

 

3-3-1-15- ظهور دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه…………….. 51

 

3-3-1-16- کابینه احمدی نژاد و رابطه با ترکیه…………….. 52

 

3-4- بخش سوم…………….. 53

 

3-4-1- روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه…………….. 53

 

3-4-2- روابط اقتصادی، حمل و نقل میان ایران و ترکیه…………….. 58

 

3-4-3- تأثیر گردشگری در روابط ایران و ترکیه…………….. 59

 

3-4-4- نقش گاز و انرژی در روابط ایران و ترکیه…………….. 60

 

3-4-5- تأثیر قراردادهای ارتباطات و مخابرات بر روابط دو کشور…………….. 62

 

3-4-6- نقش پیمانکاری و فرودگاه تهران بر روابط دو کشور…………….. 63

 

3-4-7- ترانزیت، حمل و نقل جادهای میان دو کشور…………….. 64

 

3-4-8- روابط مالی و بانکی ایران و ترکیه…………….. 64

 

3-4-9- روابط اجتماعی و فرهنگی ایران و دولت حزب عدالت و توسعه…….. 66

 

3-4-10- روابط دینی و مذهبی ایران با دولت حزب عدالت و توسعه……….. 69

 

3-4-11- روابط نظامی و دفاعی ایران و ترکیه…………….. 72

 

3-4-12- سامانه‌های موشکی ناتو و تنش در روابط ایران و ترکیه…………….. 73

 

3-4-13- انرژی هسته‌ای ایران، کارت بازی بین‌المللی برای ترکیه…………….. 77

 

3-4-14- تنش در روابط ایران و ترکیه پیرامون مذاکرات هسته‌ای……………… 79

 

3-4-15- روابط سیاسی، سفرها و مذاکرات دوجانبه…………….. 81

 

3-4-16- نتیجه گیری……………… 84

 

فصل چهارم: هویت متضاد، علت تنش در روابط ایران و ترکیه…………….. 86

 

4-1- مقدمه…………….. 87

 

4-2- بخش اول: هویت غرب مرکزگرای ترکیه…………….. 88

 

 

4-2-1- تنوع هویتی در ترکیه…………….. 88

 

4-2-2- اصول بنیادی کمالیسم در ترکیه…………….. 88

 

4-2-3- سکولاریسم و لائیسیزم در ترکیه…………….. 92

 

4-2-4- منافع ترکیه در چارچوب کمالیستی……………… 95

 

4-2-5- پیدایش هویت اسلامگرا در ترکیه……………. 96

 

4-2-6- اسلامگرایی با قرائت و شیوه عثمانی……………… 97

 

4-2-7- اسلامگرایی سکولار یا کمالیستی……………… 99

 

4-2-8- اسلامگرایی اربکان و حزب رفاه……………. 100

 

4-2-9- اسلامگرایی اردوغان و حزب عدالت و توسعه…………….. 101

 

4-2-10- غربگرایی کمالیستی در ترکیه…………….. 103

 

4-2-11- هویت اقتصاد سرمایه‌داری در ترکیه…………….. 105

 

4-2-12- ترکیه نماینده غرب در منطقه…………….. 106

 

4-2-13- فتح الله گولن، پدر اسلامگرایی غربی……………… 108

 

4-2-14- همگرایی ترکیه با غرب، ترکیه و پیمان ناتو…………….. 110

 

4-2-15- ترکیه همیشه پشت درهای اتحادیه اروپا……………. 112

 

4-2-16- پشت دروازه‌های تمدن غربی یا مسیحی……………… 113

 

4-2-17- دروازه‌های تمدن، انگاره مشترک محمدرضاشاه و اردوغان…… 114

 

4-2-18- همه تلاش‌های ترکیه ، همه وعده‌های اتحادیه اروپا …………….115

 

4-2-19- هزینه‌های ترکیه به جای اروپا و غرب………………. 117

 

4-2-20- هویت مرکزگرای ترکیه تابع امریکا و اتحادیه اروپا……………. 118

 

4-2-21- تنش سامانه‌های موشکی و سیاست خارجی مرکزگرای ترکیه……. 119

 

4-2-22- تنش زایی ترکیه، دوستان و دشمنان اتحادیه اروپا و امریکا………… 120

 

4-2-23- ترکیه در نقش عروسک یا مترسک رقصان غرب………………. 121

 

4-3- بخش دوم…………….. 122

 

4-3-1- هویت، منافع و راهبردهای ایران…………….. 122

 

4-3-2- هویت تمدنی ایران…………….. 123

 

4-3-3- هم پوشانی هویت ایرانی، اسلامی – شیعی……………… 124

 

4-3-4- فلسطین و اسرائیل، مرزبندی هویتی میان ایران و ترکیه…………….. 127

 

4-3-5- فرآیند تأثیرگذاری هویت غربگرای کارگزاران ترکیه…………….. 128

 

4-4- بخش سوم…………….. 135

 

4-4-1- تأثیر بیداری اسلامی (بهار عربی) بر روابط ایران و ترکیه…………… 135

 

4-4-1-1- تونس، ایستگاه اول بیداری اسلامی……………… 135

 

4-4-1-2- لیبی،همراهی ترکیه با غرب بر علیه یک کشور اسلامی……………… 136

 

4-4-1-3- بحرین، سکوت ترکیه به خاطر تمایلات مذهبی……………… 137

 

4-4-1-4- عربستان، سکوت و حمایت ترکیه از سرکوبی معترضین……………… 139

 

4-3-1-5- عراق، حمایت ترکیه از مخالفان دولت مقتدر شیعی……………… 140

 

4-3-1-6- مصر، برتری جویی همفکران و استادان اردوغان…………….. 141

 

4-3-1-7- سوریه، خاری در چشم اردوغان و سدی در برابر منافع غرب‌محور ترکیه…… 142

 

4-4-2- تقابل هویت ایران و ترکیه در تحولات جهان اسلام………………… 145

 

4-4-3- تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی……………… 146

 

4-4-4- ترکیه و ترویج هویت غربی و سکولار با عنوان بهار عربی……….. 148

 

4-5- نتیجه گیری……………… 151

 

فصل پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی……………… 152

 

5-1- جمع بندی……………… 153

 

5-2- نتیجه گیری……………… 154

 

منابع و مآخذ:……………. 163

 

چکیده:

 

هدف از نگارش این تحقیق، پرداختن به روابط دو کشور ایران و ترکیه طی سال­های 2008 الی 2012 می‌باشد. طی این دوره زمانی، علیرغم حاکمیت دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه در ترکیه، روابط میان ایران و ترکیه دارای نوساناتی بوده و حتی با تنش­هایی نیز همراه بوده است .

 

در این تحقیق، سعی شده است علت تنش‌های موجود در روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه با استفاده از رهیافتی نوین، بررسی گردد. اینکه چرا اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه که از میراث داران حزب رفاه به رهبری نجم‌الدین اربکان بوده‌اند، علیرغم تثبیت جایگاه و قدرت خود در حاکمیت کشور ترکیه، نتوانسته‌اند در چارچوب یک رابطه دوستانه و همگرایانه با دولت اسلامی ایران حرکت کرده و روابط دوستانه خود با ایران را حفظ کنند.

 

دو کشور ایران و ترکیه، علیرغم همسایگی با­هم و داشتن علقه­ها و میراث مشترک فرهنگی، اجتماعی و دینی در طی تاریخ خود، به تقابل با هم مشغول بوده­اند که جنگ­های بزرگ و خسارت باری را در روابط دو جانبه خود داشته­اند.

 

اما از سال 2001 و بعد از آنکه اولین پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی ترکیه حاصل گردید و بعد از پنج سال، مجدداً نخست­وزیری اسلامگرا به حکومت رسید، مردم و دولت ایران ضمن خوشحالی از این پیروزی اسلامگرایان ترکیه، از آنها حمایت نیز نمودند.

 

اما به مرور زمان و بعداز سال 2008 و به ویژه از سال 2010 به بعد، دوره ماه عسل روابط ایران و ترکیه به پایان رسیده و تنش میان دو کشور به اوج خود رسیده است. به نظر می­آید هویت و ماهیت سیاست­های دولت اردوغان طی چند سال اخیر دچار چرخشی 180 درجه­ای گردیده و به مرور زمان در حال نشان دادن ماهیت اصلی و درونی خود، یعنی هویت غربگرای ترکیه می­باشد، هویت واقعی ترکیه که موجب تنش با ایران شده است.

 

فصل اول: کلیات

 

1-1- بیان مسأله

 

با روی کارآمدن اولین دولت اسلامگرایان(حزب رفاه به رهبری نجم الدین اربکان[1]) در ترکیه در اواخر دهه 1990 ، شاهد گسترش همکاری­های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان ایران و ترکیه بودیم که اوج این همکاری­ها را می توان در دولت اربکان مشاهده کرد، زمانی که موافقتنامه­های اقتصادی بزرگ و مهمی میان دو کشور امضا شده و دو کشور به نوعی روابط دوستانه دست یافته بودند.

 

علیرغم یک وقفه پنج ساله که با کودتای نرم ارتش بر علیه دولت اربکان در سال 1997 آغاز شده و به سقوط دولت اسلامگرا و زندانی شدن بسیاری از رهبران حزب رفاه و از جمله رجب طیب اردوغان[2] شهردار وقت استانبول، منجر شده و در نهایت انحلال حزب رفاه توسط دادگاه قانون اساسی در سال 1998، در انتخابات سال 2002 ترکیه که اسلامگریان مجدداً توانستند قدرت را به دست بگیرند، روابط ایران و ترکیه گسترش یافته و به بالاترین سطح خود در طی پنجاه سال اخیر رسید.

 

با این حال با عبور از دوره­ای از همکاری­های اقتصادی و سیاسی میان دو کشور، طی سال­های اخیر با وجود آنکه اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه با اقتدار کامل در انتخابات سال­های 2007 و سپس 2011 به پیروزی رسیده و حتی پست ریاست جمهوری را نیز در اختیار خود گرفته­اند، تنش در روابط ایران و ترکیه به خصوص در مسایل سیاسی و منطقه‌ای، رو به افزایش بوده است، تنشی که منجر به عدم همگرایی دو کشور و بلکه تقابل و نبرد تاکتیکی آنها در سطح منطقه شده است .

 

چرا روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه، به واگرایی و تقابل رسیده است؟

 

علت اصلی تقابل منافع دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه با ایران در چیست؟

 

آیا دین اسلام، احکام و دستورات اسلامی در صدر برنامه‌های حزب عدالت و توسعه و دولت منبعث آن قراردارد؟

 

2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

 

بررسی عوامل تأثیرگذار بر سیاست خارجی ترکیه و به خصوص هویت غرب مرکز­گرای حاکم بر این کشور که طی سال­های اخیر موجب چرخش­های دوره­ای سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با ایران گردیده و موجب بروز دوره­های پر­­تنش و پرنوسان در روابط دو کشور ایران و ترکیه شده است.

 

با توجه به اتکای منفعلانه دستگاه سیاست خارجی ایران در برهه­ای از سال­های مورد پژوهش(2012 – 2008) به ترکیه و اعتماد بیش از حد به دولت منبعث از حزب اسلامگرای عدالت و توسعه که سرانجام به واگرایی دو کشور در مسایل مختلف انجامید، نیاز به بررسی علل و ریشه­های این تغییر رویکرد دولت اسلامگرای ترکیه احساس می­شود، تا مشخص گردد که علت یا علل اصلی این تغییر رویکرد چیست و در آینده مجدداً در دام چنین سیاست­های ظاهری ترکیه یا دیگر کشورها گرفتار نشویم.

 

شفاف­سازی هویت حاکم بر دولت­های ترکیه(اسلامگرا یا سکولار) و استفاده از آن برای جلوگیری از بروز خطا و پیش داوری‌های نسنجیده در روابط خارجی ایران از دیگر ضرورت‌های این تحقیق می­باشند.

 

3-1- مرور ادبیات و پیشینه تحقیق

 

در زمینه موضوع اصلی این تحقیق یعنی هویت غرب مرکزگرای ترکیه، منابع علمی و تئوریک کافی وجود ندارد. پیرامون ترکیه و هویت آن، تحقیقات و کتاب­های انگشت شماری منتشر شده است که می‌توان گفت هیچکدام به موضوع اصلی این پژوهش نپرداخته­اند. در زمینه ماهیت سیاست خارجی ترکیه و به خصوص دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه، کتاب یا مقالات کافی در دسترس نیست و یا حداقل در ایران به رشته تحریر درنیامده و یا ترجمه نشده­اند. کتاب­های زیر در مورد موضوع تحقیق، مورد مطالعه قرار گرفته­اند:

 

1 – کاظم 1383، به بررسی فرآیند جهانی شدن به خصوص در حوزه کشورهای اسلامی و اندیشه­های اسلامی پرداخته و در مباحثی از این کتاب به اروپا و هویت غربی مسلط بر این اتحادیه نیز توجه شده است. هویت، ماهیت اتحادیه اروپا مورد کنکاش بوده و تغییر هویت اسلامگرایان یا تضعیف این هویت در کشورهای مختلف اسلامی و از جمله ترکیه مورد بررسی قرار گرفته است.

 

2 – جمهوری ترکیه 1386، این کتاب به بررسی ترکیه در زمینه­ها و ابعاد مختلف جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و بین­المللی پرداخته است. این کتاب حاوی اطلاعات و داده­های بسیار مفید پیرامون تاریخ و سیاست­های حکومتی ترکیه می باشد.

 

در مورد سیاست خارجی ترکیه و به خصوص رابطه با ایران نیز مطالب خوبی ارایه شده و بر سیاست­های حزب عدالت و توسعه به خصوص در زمینه سیاست خارجی آن نیز تأکید شده است. در این کتاب پیرامون فرآیند الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا و علل این گرایش مردم و مسئولین ترکیه به داشتنِ رابطه با اتحادیه اروپا، مطالب کمی ارایه شده است. برخی مشکلات و تنش‌های میان ایران و ترکیه نیز در این اثر مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

 

3 – هاووز[3] 1389، معتقد است که حزب عدالت و توسعه بعد از قدرت یابی در سال 2002، به تدریج از مواضع اسلامی قاطع خود فاصله گرفته است. هاکان هاووز می­گوید که حزب عدالت و توسعه، حزبی است که ظاهری اسلامی دارد و رهبران این حزب و به خصوص اردوغان، از اسلام استفاده ابزاری کرده­اند و اسلام برای آنها، وسیله کسب موفقیت و بدست آوردن آرای مردم بوده است.