بطور کلی 9 حالت در رابطه با ازدواج دو نفر با تابعیت های مختلف با توجه به اصول حاکم بر مقوله تابعیت متصور است:

• زوجین یا دارای تابعیت مضاعف و یا دچار بی تابعیتی می شوند (دو حالت).
• یکی از زوجین دارای تابعیت مضاعف و طرف دیگر تابعیت کشور خودش را حفظ می کند (دو حالت) .
• یکی از زوجین دارای دچار بی تابعیتی شده و طرف دیگر تابعیت کشور خودش را حفظ می کند (دو حالت) .
• یکی از زوجین تابعیت کشور خود را حفظ نموده و طرف دیگر تابعیت کشور همسر را دارا می شود (دو حالت).
• هر یک از زوجین تابعیت کشور خود را حفظ نموده و تابعیت کشور همسر به او تحمیل نمی شود (یک حالت).

گذشته از مسائل تابعیتی، توفیق زوجین در ازدواج با یک تبعه بیگانه که یک امر غیر معمول و خاص است ، در رضایت آنها از همزیستی با هم است . در این خصوص پژوهشی صورت گرفته، در این پژوهش به بررسی میزان رضایت افرادی که با اتباع خارجی مزاوجت نموده اند پرداخته است .

“پس  تاکید بر همسانی و شباهت ها عاملی برای رضایت زناشویی و تداوم زندگی است. از مهم ترین دلایل کمتر بودن میزان رضایت مندی زناشویی در ازدواج های مختلط، وجود تفاوت بین زوجین از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، نژادی و مذهبی است. همچنین، مشکلاتی است که این زوج ها از لحاظ اشتغال، سطح درآمد و تامین نیازهای اولیه زندگی، عدم پذیرش اجتماعی، عدم وجود حمایت های قانونی از این خانواده ها و از سوی دیگر، احساس ترس از متلاشی شدن خانواده به دلیل امکان مهاجرت همسر به کشور خود و عدم اجازه برای اقامت همسر به وسیله دولت می تواند باشد “ 

مبحث سوم –  ازدواج  با اتباع بیگانه از نگاه آمار

یکی از منابع اطلاعاتی مورد استفاده برای روشن شدن وضعیت حضور بیگانگان در کشور آمار های سازمان ثبت احوال کشور است. این سازمان که برابر بند ز ماده 1 قانون ثبت احوال وظیفه ثبت رویداد های حیاتی از جمله ازدواج های صورت گرفته بین اتباع ایرانی با  خارجیان را دارد، آمار ازدواج ایرانیان با اتباع خارجی را به شرح زیر اعلام نموده است:

براساس آمارهای جمع آوری شده پایگاه اطلاعات جمعیتی کشور که در خصوص ازدواج مبتنی بر اعلامیه های وقایع ازدواج و طلاق واصله از محاضر ازدواج و طلاق سراسر کشور است، ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی که در داخل کشور هستند در سال 1392 ، 749 مورد به ثبت رسیده است که این آمار نسبت به آمار کل ازدواج‌های انجام شده در سال گذشته یک به هزار است یعنی به ازای هر 1000 ازدواج یک فقره آن مربوط به خارجیان است.

در توزیع استانی رویداد های ازدواج صورت گرفته با اتباع بیگانه، استان‌های مرزی بیشترین آمار این ازدواج‌ها را دارند بطوری‌که تهران با توجه به جمعیت ساکن با 164 مورد ، خوزستان با 69 مورد ، خراسان رضوی با 66 مورد ، قم بدلیل وجود مهاجرین خارجی با 61 مورد و آذربایجان غربی با 51 مورد بیشترین ازدواج‌های زنان ایرانی با اتباع خارجی را به خود اختصاص داده‌اند.

در رابطه با سن ازدواج، بیشترین ازدواج‌ را زنان ایرانی با اتباع خارجی داشته اند که 170  مورد آن در سن 30 تا 34 سالگی و 150 مورد آن نیز در سن 25 تا 29 سالگی به ثبت رسیده است.

براساس آمار پایگاه اطلاعات جمعیت کشور، بیشترین ازدواج ها مربوط به مردان خارجی است که  151 مورد آن در سن 30 تا 34 سال و 131 مورد نیز در سن 25 تا 29 سال انجام شده است.

در خصوص مشمولین بند 6 ماده 976 یعنی ازدواج مردان ایرانی با زنان خارجی، در سال گذشته 660 مورد ازدواج به ثبت رسیده است .در بین استان های کشور، پنج استان خراسان رضوی با 108 مورد، خوزستان با 87 مورد، تهران با 73 مورد ، ایلام با 42 مورد و استان گلستان با 41 مورد بیشترین ازدواج های مردان ایرانی با زنان بیگانه را به خود اختصاص داده اند.

- ایمانی نائینی،محسن و دیگران  (1391) . بررسی مقایسه ای رضایتمندی زناشویی بین زنان ایرانی ازدواج کرده با مردان ایرانی، نشریه زن و جامعه، دوره سوم، شماره دوم، صفحه 96

- دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال کشور (1393) آمار ازدواج با اتباع بیگانه

با گذشت‏ چندین سال این قوم مهاجر با جامعه ایرانی‏ مبادلات و مراوداتی را در زمینه‏های گوناگون‏ فرهنگی، تجاری، اقتصادی و… ایجاد نمودند و یکی از این زمینه‏ها بحث ازدواج دختران‏ ایرانی با مردان افغانی بود که در طی سالیان‏ گذشته آمار متعدد و بعضا متفاوتی از سوی‏ سازمان‏های مختلف در این خصوص ارائه‏ گشته است. از آنجا که طبق ماده 1059 ق.م ذکر گردیده‏"نکاح مسلمه با غیر مسلم جایز نیست‏” و در اینجا هم زوج افغانی مسلمان بود و هم‏ زوجه ایرانی،پس عملا مانع شرعی و به ظاهر قانونی بر سر راه ازدواج این افراد با هم وجود نداشت.

تبعات این گونه مهاجرت ها ازدواج غیر قانونی بسیاری از اتباع افغانستان با زنان ایرانی بود که بوجود آمدن ده ها هزار کودک بی تابعیت را بدنبال داشت . از طرفی دولت ایران مکلف به حمایت از این کودکان بود و از طرف دیگر قانون اجازه ایرانی محسوب نمودن آنان را نمی­داد. مسئولین، دولتمردان و قانونگذاران نیز دلایلی را برای ندادن تابعیت اصلی به این اطفال مطرح می نمودند از جمله ورود به مناصب دولتی مهم که خلاف اصول قانون اساسی است یا اینکه این اشخاص ممکن است طعمه ی سازمان‌های جاسوسی شوند و یا مشکلات اقتصادی، فرهنگی و امنیتی را مطرح می­ کنند.

ولی بنظر می رسد راهکار های عملی برای برون رفت از مشکل وجود داشته باشد ، بطور مثال دادن تابعیت به این کودکان چنانچه موجب تابعیت مضاعف گردد این ویژگی در بانک های اطلاعاتی ایران ثبت و در زمان انتصاب به پست های تاثیر گذار مانع خواهد بود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

از طرف دیگر در آن زمان به دلیل پیروزی‏ انقلاب اسلامی در ایران بحث امت واحد اسلامی از جایگاه و ارزش والایی در سطح‏ عملی برخوردار بود و از آنجا که در اصول 154 و 155 قانون اساسی صراحتا به حمایت از مردم‏ تحت ستم اشاره گشته است. دولت اسلامی‏ ایران که در آن سال‏ها خود با مشکلات فراوانی‏ روبرو بود تمامی این مهاجرین را با آغوش باز پذیرفت و با در اختیار گزاردن حداکثر امکاناتی که در توان‏ داشت سعی کرد تا این برادران و خواهران‏ مسلمان نیز بتوانند از رفاه و آرامش نسبی که‏ در جامعه جنگ‏زده آن روز ایران وجود داشت‏ بهره‏مند گردند. (و حتی تا چندین سال ایران از هیچ گونه کمک بین المللی در خصوص‏ حمایت از این افراد استفاده ننمود.)

گر چه عدم تحصیل پروانه زناشویی موجب بطلان عقد ازدواج نیست ولی باعث بروز مشکلات عدیده برای طرفین خواهد بود. به عنوان مثال در صورتی که بین زن و شوهر مسایلی مطرح شود مانند نفقه ، تمکین، حضانت و غیره که نیاز به مراجعه به دادگاه جهت حل معضل خود داشته باشند دادگاه های ایران به دلیل عدم رعایت مقررات قانونی از بررسی ثبات این ازدواج و آثار ناشی از آن فارغ خواهند بود و موضوع در دادگاه های ایران قابل رسیدگی نخواهد بود.

بنابر این در نقاطی که جمعیت مهاجر افغانی‏ تجمع سکونتی بیش‏تری داشتند ازدواج‏های‏ متعددی بین مردان مهاجر افغانی و دختران ایرانی به وقوع پیوست که‏ متاسفانه قریب به اتفاق این‏ ازدواج‏ها هیچ یک از مراحل قانونی را که‏ قانونگذار در خصوص ازدواج دختران ایرانی با اتباع بیگانه مقرر نموده بود رعایت نکرد. به لحاظ این موضوع‏ اکثریت این ازدواج‏ها در دفاتر اسناد رسمی به‏ ثبت نرسید. از جمله شرایط اساسی که دولت‏ برای به رسمیت شناختن این ازدواج‏ها مقرر نموده بود آئین‏نامه زناشویی بانوان ایران با اتباع‏ بیگانه غیر ایرانی مصوب مهر ماه 1354 با اصلاحی مرداد ماه 1349 می‏باشد.

برای حل این موضوع در سال 1385 مجلس شورای اسلامی اقدام به تصویب ماده واحده موسوم به “قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی” نمود و در ادامه به لحاظ اینکه مشکل مرتفع نشده بود اصلاح این قانون در دستور کار قرار گرفت.

- گلدوزیان، مریم السادات، (1385) . زنان بررسی وضعیت کودکان بی تابعیت ناشی از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانی. مجله حقوق زنان ، شماره 27،  صفحه 5

- ارفع نیا، بهشید، (1377) . ازدواج و تابعیت . مجله کانون وکلا ، شماره 2 ، صفحه 54 تا 57

- گلدوزیان، مریم السادات، (1385) . زنان بررسی وضعیت کودکان بی تابعیت ناشی از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانی. مجله حقوق زنان ، شماره 27،  صفحه 5

آثار و تبعات ازدواج غیر قانونی زنان ایرانی با مردان خارجی بر حقوق کودک

کودک به لحاظ صغر سن و عدم تکامل عقلی او بسیار آسیب پذیر و شکننده است، هم از نظر مادی و جسمی و هم از جهت معنوی و روحی، بنابر این نیازمند حمایت مستمر و دقیق همه جانبه می باشد. علاوه بر پدر و مادر که حق و تکلیف حضانت از کودک را دارند ، دولت نیز در عرصه های مختلف موظف به حمایت از شهروندان خود خصوصا کودکان و بالاخص کودکان آسیب پذیر موصوف که از داشتن پدر یا مادر محروم است.

خانواده مناسب ترین محیط امن برای رشد کودک است و به واسطه محبتی که در کانون خانواده وجود دارد فردی سالم برای آینده جامعه تربیت می شود، در مقابل چنانچه محیط خانواده و حمایت والدین را نداشته باشد و بالتبع محبت نبیند، آماده ورود به بیراهه و ارتکاب اعمال خلاف اخلاق و قانون خواهد بود و در نتیجه هزینه سنگینی را به جامعه تحمیل می کند.

حقوقی که برای هر کودک در بدو تولد متصور است برابر قوانین و مقررات بین المللی و قوانین داخلی عبارتند از : حق هویت، تابعیت، داشتن نام، حمایت خانواده و دولت و بسیاری حقوق دیگری که به لحاظ انسانی و دینی می بایستی در مورد هر کودکی رعایت گردد.

کودکان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با اتباع خارجی متأسفانه از هیچ گونه حقوق قانونی و شهروندی برخوردار نبوده و مورد بی مهری قرار می گیرند، این پدیده باعث محروم شدن فرزندان از تحصیل بخاطر نداشتن شناسنامه شده است و بدلیل نداشتن آموزش و پرورش مناسب شرایط کجروی برای آنها فراهم می شود، تکدی گری از جمله بزه های مختص این سنین است که بعضا در سطح شهر ها قابل مشاهده است .

گفتار اول :  حقوق کودک از نگاه قوانین جاری

ورود کودک به جامعه تقریبا بطور مستقل از سن 15 سالگی است کودکی که در شرایطی مثل بحران هویت قرار دارد و شخصیت او در حال شکل گیری است می تواند در معرض مخاطراتی قرار گیرد که نیازمند حمایت خانواده و دولت است.

الف) کودک بی هویت

پدیده کودکان بی هویت در ایران در 30 سال گذشته به معضلی تبدیل شده است. در فقه اسلامی کودکانی که حاصل رابطه جنسی نامشروع هستند کودکان بی هویت نامیده می شوند، رابطه ای که بر مبنای عقد ازدواج صورت نگرفته است. قانون مدنی در ماده 1167 برای این موضوع حکمی دارد ” طفل متولد از زنا، ملحق به زانی نمی شود” لذا رابطه توارث بین پدر و فرزند وجود ندارد اما کودک که حاصل ارتکاب گناه و سرپیچی از قانون است حق زندگی و حمایت دارد بنا بر این موضوع مد نظر اهل خرد و دانشمندان حوزه حقوق قرار گرفته و در نظام قضایی کشور با صدور رای وحدت رویه شماره 617 که در تاریخ سوم تیر ماه سال 1376 توسط هیئت عمومی دیوان عالی کشور انجام شد، این کودکان تا حدی از سر در گمی خارج شدند. متن رای بدین شرح است ” بموجب بند الف ماده یک قانون ثبت احوال مصوب سال 1355 یکی از وظایف سازمان ثبت احوال ثبت ولادت و صدور شناسنامه است و مقنن در‌این مورد بین اطفال متولد از رابطه مشروع و نامشروع تفاوتی قائل نشده است و تبصره ماده 16 و ماده 17 قانون مذکور نسبت به مواردی که ازدواج پدر ‌و مادر به ثبت نرسیده باشد و اتفاق در اعلام ولادت و صدور شناسنامه نباشد یا اینکه ابوین طفل نامعلوم باشد تعیین تکلیف کرده است لیکن در‌ مواردی که طفل ناشی از زنا باشد و زانی اقدام به اخذ شناسنامه ننماید با بهره گرفتن از عمومات و اطلاق مواد یاد شده و مسأله 3 و مسأله 47 از موازین ‌قضائی از دیدگاه حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه، زانی پدر عرفی طفل تلقی و نتیجه کلیه تکالیف مربوط به پدر از جمله اخذ شناسنامه بر‌عهده وی می‌باشد و حسب ماده 884 قانون مدنی صرفا” موضوع توارث بین آنها منتفی است ولذا رأی شعبه سی ام دیوان عالی کشور که با این نظر‌مطابقت دارد بنظر اکثریت اعضاء هیأت عمومی دیوان عالی کشور که با این نظر مطابقت دارد بنظر اکثریت اعضاء هیأت عمومی دیوان عالی کشور‌ موجه و منطبق با موازین شرعی و قانونی تشخیص می‌گردد. این رأی باستناد ماده واحده قانون مربوط به وحدت رویه قضائی مصوب تیرماه سال1328 برای شعب دیوان عالی کشور و دادگاهها در موارد مشابه لازم الاتباع است. “

واضح است که کودکان بی‌هویت و بی‌شناسنامه به دلیل شرایط خاص آنها از بسیاری از حقوق اجتماعی محرومند ، آنها از اساسی ترین حقوق خود بی بهره اند حقوقی مثل تحصیل، خدمات درمانی و در سن بالای 15 سالگی حق شغل، فلذا به سهولت در معرض آسیب‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. ورود به مشاغل کاذب، اعتیاد، گدایی، دزدی و سایر اعمال خلاف قانون فضاهای مناسب حال این کودکان است که به راحتی به آنها دست می یابند.

سازمان بهزیستی کشور با تعداد زیادی از این نوع کودکان روبرو است که بدلایل خانوادگی و عدم کنترل آنها جذب کانون های خلاف قانون می گردند و مورد سوء استفاده و ثمره کشی واقع می شوند.

هویت هر شخص ناشی از تابعیت اوست در اینجا هویت صرفا نام شخص، نام والدین او ، محل تولد و محل سکونت او نیست تمام این اقلام اطلاعاتی می بایستی در چارچوب قوانین یک کشور مورد تایید قرار گیرد به عبارتی یک نظام حقوقی او را شناسایی کند. فلسفه دخالت سازمان های بین المللی و اساساً علت تاسیس نهاد های بین المللی حل این گونه مسائل است. اصول تعریف شده توسط نهاد های بین المللی مثل اینکه ” هیچ کس نباید بدون تابعیت باشد” یا “از تابعیت مضاعف باید جلوگیری کرد” به منظور برطرف نمودن مشکلات ناشی از تفاوت رژیم های مختلف حقوقی است که خود منبعث از فرهنگ ها و مبانی فکری و عقیدتی خاص هر کشورمی باشد، است.

ب) کودک در حقوق موضوعه

نظام جمهوری اسلامی ایران توجه ویژه ای به حقوق کودکان دارد بطوریکه در برابر ماده 1 قانون ثبت احوال مصوب سال 1355 یکی از وظایف ذاتی سازمان ثبت احوال کشور ثبت ولادت و صدور شناسنامه است و در خصوص اتباع بیگانه نیز مکلف به ثبت و صدور گواهی ویژه اتباع خارجی است، در ماده 5 برای سرعت بخشیدن به ثبت رویداد ولادت و تسلیم سند هویتی و تابعیتی به اطفال بلافاصله بعد از تولد، از ظرفیت سایر دستگاه های ذیربط در امر رویداد های حیاتی بهره گرفته است. در تبصره ماده 15 قانون ثبت احوال مهلت 15 روزه برای اعلام رویداد ولادت توسط اعلام کنندگان قانونی پیش بینی شده است.

علاوه بر آن، از آنجائیکه ثبت واقعه ولادت اطفال ایرانی بخصوص کودکان موصوف برای قانونگذار بسیار  مهم بوده به همین منظور در تبصره ماده 16 آن قانون برای آنها احکامی را صادر نموده است. ماده 16 قانون ثبت احوال مصوب سال 1355 اعلام کنندگان قانونی رویداد ولادت را به ترتیب احصاء نموده است. تبصره ماده مذکور برای ثبت ولادت اطفالی که ازدواج والدین آنها به هر دلیلی به ثبت نرسیده است یا اینکه اساسا پدر یا مادر آنها غایب هستند تسهیلاتی را قائل شده است. بدین ترتیب که به منظور جلوگیری از بی هویتی کودک متولد از والدینی که قانوناً و بر اساس مدارک هویتی نسبتی با هم ندارند، حضور پدر و مادر برای اعلام ولادت الزامی است، بدیهی است برای انتساب مولود به اعلام کنندگان به دلیل متقن نیاز داریم که در این شرایط علاوه بر حضور والدین که خود اقرار محسوب می شود، گواهی ولادت بیمارستان محل تولد نوزاد نیز ارائه می شود و چنانچه مادر در بیمارستان زایمان نکرده باشد، دو نفر گواه به این تولد و انتساب آن به والدین اعلام کننده، شهادت می دهند.

آثار حقوقی ازدواج غیر قانونی بانوان ایرانی با اتباع خارجی بر فرزندان آنان

در خصوص تابعیت اطفال نامشروع، هر چند از لحاظ شرعی با توجه به عدم الحاق اطفال نامشروع به پدر، اطفال مذکور تابعیت را از طریق خون از پدر به ارث نمی برند، لکن از طریق سیستم اقامتگاه و محل تولد می توان ایشان را دارای تابعیت ایرانی دانست. البته با توجه به رای وحدت رویه شماره 617 مورخ 3/4/1376 هیات عمومی دیوان عالی کشور، هرگاه محل تولد طفل در خارج از ایران باشد و وی در ایران اقامت نیز نداشته باشد، می توان زانی را مکلف به دریافت شناسنامه برای طفل دانست و از این راه تابعیت ایرانی به طفل مذکور اعطا نمود.[1]

“در این رابطه، ماده 180 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و آئین نامه اجرائی آن، تعاریف جدیدی از اتباع خارجی مقیم جمهوری اسلامی ایران ارائه نموده و کار گروه )کمیته(  دائمی اتباع بیگانه به ریاست و تحت نظر دبیر شورای هماهنگی اتباع بیگانه، در وزارت کشور و با شرکت مدیران کل یا مدیر مربوط در وزارتخانه ها و نهادهای عضو با معرفی بالاترین مقام اجرایی هر دستگاه برای حل مشکلات اتباع بیگانه در ایران را پیش بینی نموده است. این کار گروه بر حسب نیاز  کمیسیون های تخصصی و کارشناسی به منظور پیشنهاد طرحهای اجرایی و دستورالعمل های لازم و انجام مطالعات و برنامه ریزی های متناسب با قوانین و مقررات و خط مشی دولت جمهوری اسلامی  ایران و ایجاد هماهنگی اجرایی در بین سازمان های عمل کننده را ارائه می نماید.”

طبق آمار موجود و به نقل‏ از مدیر کل وقت اتباع و مهاجرین استانداری خراسان‏ رضوی، در طرح شناسایی سال 79 حدود 27 هزار تبعه‏ خارجی اعم از افغانی و عراقی با زنان ایرانی‏ ازدواج نموده‏اند که البته آمار دیگری نیز وجود دارد که رقم این ازدواج‏ها را بسیار بیش‏تر از این حد بیان می‏نماید و بر اساس همین آمار 6 هزار ازدواج شناسایی نشده میان زنان ایرانی و اتباع خارجی تنها در استان خراسان وجود دارد به هر حال کودکان ناشی از این ازدواج نیز چیزی بالغ بر 20 هزار کودک ذکر گردیده‏اند که احتمالا می‏توان گفت آمار واقعی رقمی به‏ مراتب بالاتر از این حد است. و از یک مسئله تابعیتی به یک معضل سیاسی و اجنماعی تبدیل شده است.

“حال باید از خود بپرسیم آیا این کودکان، کودکانی بی‏تابعیت هستند و یا کودکانی با تابعیتی مضاعف که بر اثر بد حادثه از داشتن‏ حتی یک تابعیت بنابر مشکلاتی عملا محروم‏ مانده‏اند. برای یافتن این سوال ناگزیریم که به‏ بررسی قوانین تابعیت ایران و افغانستان‏ بپردازیم. از آنجا که مادران این کودکان ایرانی‏ هستند در درجه اول به این مسأله خواهیم‏ پرداخت که آیا طبق قوانین تابعیتی ایران این‏ دسته از کودکان نیز می‏توانند ایرانی محسوب‏ شوند یا خیر؟ همان‏طور که می‏دانیم متأسفانه‏ ایران جزء آن دسته از کشورهایی است که‏ تابعیت از طریق مادر به طفل منتقل نمی‏گردد و خود این مسأله بحث‏های زیادی را در میان‏ حقوق‏دانان به وجود آورده است و همین مساله‏ می‏تواند یک نقص قانونی محسوب گردد و این‏ نقص زمانی وضوح بیش‏تری می‏یابد که به بند 4 ماده 976 توجه نمائیم". “ممکن است مادر چنین کسی ایرانی و متولد ایران باشد. در این حالت نیز تابعیت ایرانی او را می توان از نوع تابعیت های پیش بینی شده در این بند (4 ماده 976) دانست.” “قابل توجه این است که بر طبق بند 4 ماده 976 که اگر طفلی از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها (مثلاً مادر) در ایران تولد شده باشد ایرانی است ولی اگر مادر ایرانی ولی در ایران متولد نشده باشد طفل تابعیت ایران را نخواهد داشت و بنظر می رسد هنگامیکه پدر طفل خارجی است و تولد مادر خارجی در ایران باعث تابعیت ایرانی طفل می گردد، بطریق اولی وقتی مادر ایرانی است (ولو اینکه در ایران متولد نشده باشد) طفلش باید ایرانی محسوب شود.”

- بداغی ، فاطمه : عباسی ، عاطفه ( 1388) . حق تابعیت اطفال حاصل از ازدواج زنان ایرانی و مردان خارجی - مجله فقه و حقوق خانواده ، شماره 51 ، صفحات 13و14

توسلی نائینی، منوچهر، (1390) . تأملی بر وضعیت کودکان حاصل از ازدواج مردان خارجی با زنان ایرانی با نگاهی به کنوانسیون حقوق کودک 1989 ، پژوهش نامه حقوقی سال دوم ، شماره اول، صفحه 47

- گلدوزیان، مریم السادات، (1385) . زنان بررسی وضعیت کودکان بی تابعیت ناشی از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانی. مجله حقوق زنان ، شماره 27،  صفحه 7

- سلجوقی ، بایسته های حقوق بین الملل خصوصی : کلیات، تابعیت، اقامتگاه، چاپ اول (تهران : نشر میزان 1380)، صفحه 82

- سیدجلال الدین مدنی، حقوق بین الملل خصوصی : تابعیت، اقامتگاه، حقوق بیگانگان، تعارض قوانین، مصونیت های دیپلماتیک، حمایت سیاسی، پناهندگی، چاپ دوم (تهران : کتابخانه گنج دانش 1372)، صفحه 74