3-3 – 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه امونز. 21

 

4-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه نوبل.. 21

 

5-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه فریدمن و مک دونالد. 21

 

6-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی وگان. 21

 

7-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه نوبل و گان. 22

 

8-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه مک مولن.. 22

 

9-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه سیسک… 22

 

10-3- 2- مؤلفه های هوش معنوی از دیدگاه عبداله زاده و دیگران. 22

 

4- 2- مدل های هوش معنوی.. 23

 

1-4- 2- مدل زهر و مارشال (2000 ) 23

 

2-4- 2- مدل هوشی معنوی از دیدگاه سیندی ویگلزورث ( 2004 / 2008 ) 24

 

3-4- 2- مدل آمرام (2007 ) 24

 

4-2 مدل کینگ (2008 ) 25

 

5-2- معنویت و دین در سازمان. 26

 

6-2- معنویت به مثابه هوش… 28

 

7-2- هوش معنوی در محیط کار. 30

 

8-2 هم سویی هوش و تجربه ی معنوی در توانایی حل مسئله. 32

 

9-2- اندازه گیری هوش معنوی.. 34

 

10-2- کاربرد های هوش معنوی.. 35

 

11-2-  انگیزه کاری.. 36

 

1-11-2- مفهوم انگیزه 37

 

2-11-2- مفهوم انگیزه کاری.. 38

 

3-11-2- مفهوم انگیزش… 39

 

1-12- 2- مدل سنتی.. 41

 

2-12- 2- مدل روابط انسانی.. 42

 

3-12- 2-  مدل منابع انسانی.. 42

 

13- 2-  نظریه‌های محتوایی.. 43

 

1- 13- 2-  نظریه سلسه مراتب نیازها 44

 

2-13-2- نظریه انگیزش و بهداشت روانی.. 45

 

3- 13- 2- نظریه دو ساحتی انسان، نظریه X و Y. 46

 

14-2- بکارگیری نظریات انگیزش… 47

 

15- 2-  فنون انگیزش و کاربرد آنها در سازمان. 47

 

16- 2- پاداش مالی.. 47

 

17- 2- هدف گذاری.. 47

 

18- 2- اشتراک مساعی.. 47

 

19- 2- اصلاح رفتار. 48

 

20- 2- عدالت در پرداخت‌ها 48

 

21- 2- خلاصه. 48

 

2-17- ایجاد انگیزه در کارکنان. 49

 

2-18-  موانع انگیزه کاری.. 56

 

1- 2-18- استراتژی هائی برای غلبه برموانع انگیزه کاری در سازمان. 56

 

2- 19- خودکارآمدی معلم به عنوان یک سازه انگیزشی.. 57

 

قسمت دوم : مبانی تجربی و پیشینه تحقیق: 58

 

الف: تحقیقات داخلی.. 58

 

ب: تحقیقات خارجی.. 62

 

جمع بندی.. 65

 

فصل سوم:تبیین پژوهش

 

3-1) مقدمه. 69

 

3-2) روش تحقیق.. 69

 

3-3) جامعه آماری.. 70

 

3-4) حجم نمونه و روش نمونه گیری.. 70

 

3-5) ابزار جمع آوری داده های تحقیق.. 71

 

3-5-1 : 1. پرسشنامه هوش معنوی هیلدبرانت(2011) 71

 

 

2. پرسشنامه انگیزه کاری محمدآقاجاری (1375) 72

 

3-6)روایی و پایایی ابزار اندازه گیری.. 72

 

1-6-3- روایی پرسشنامه‌ها 72

 

2-6-3- پایایی پرسشنامه‌ها 72

 

3-7) روش های آماری تجزیه و تحلیل داده ها 73

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل پژوهش

 

4-1- مقدمه. 77

 

4-2)یافته های توصیفی.. 77

 

4-2-1 : اطلاعات جمعیت شناختی نمونه مورد مطالعه. 77

 

3-4- پیش‌فرض استفاده از آزمونهای آماری پارامتریک. 81

 

4-4- تجزیه و تحلیل سؤال های پژوهش: 82

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

 

5-1)مقدمه. 93

 

5-2) -خلاصه پژوهش… 93

 

3- 5- بحث و بررسی یافته ها 94

 

نتیجه‌گیری کلی.. 100

 

4- 5- پیشنهادهای پژوهش… 100

 

1- 4-5-  پیشنهادات كاربردی.. 100

 

2-4-5- پیشنهادات پژوهشی.. 102

 

5- 5- محدودیتهای تحقیق.. 102

 

1- 5- 5- محدودیت های در كنترل محقق: 103

 

2- 5- 5-  محدودیت های خارج از كنترل محقق: 103

 

 

 

فهرست جداول

 

جدول 1-2 : تعاریف هوش معنوی از نظر دانشمندان. 18

 

جدول 2-2 : ابعاد هوش معنوی بر اساس دیدگاه زهر و مارشال. 20

 

جدول 3-2 : مدل هوش معنوی از دیدگاه سیندی ویگلزورث… 24

 

جدول شماره 4-2 جنبه های مختلف سه مدل سنتی، روابط انسانی و منابع انسانی.. 43

 

جدول5 –2 پیش  فرض مدیران در مورد جنبه های انسانی کار. 46

 

جدول6-2 سبک های مدیریتی برمبنای پیش فرض های X و Y.. 46

 

جدول3-1 جامعه‌ی آماری.. 70

 

جدول3-2 حجم نمونه آماری.. 70

 

جدول 3-3: اطلاعات مربوط به پرسشنامه هوش معنوی.. 71

 

جدول (4-3). پایایی پرسشنامه هوش معنوی.. 73

 

جدول (5-3). ضریب پایایی پرسشنامه‌ی انگیزه کاری.. 73

 

جدول 1-4- فراوانی و درصد فراوانی نمونه مورد مطالعه به تفکیک جنس: 77

 

جدول2-4- فراوانی و درصد فراوانی نمونه آماری مورد مطالعه به لحاظ مدرک تحصیلی: 78

 

جدول3-4- فراوانی و درصد فراوانی نمونه دبیران مورد مطالعه به لحاظ سابقه خدمت… 79

 

جدول4-4- نتیجه آزمون کالموگروف –  اسمیرونوف برای نرمال بودن توزیع داده ها 81

 

جدول5-4- بررسی وضعیت هوش معنوی دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون t یکطرفه: 82

 

جدول6-4- بررسی وضعیت انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون t یکطرفه: 83

 

جدول7- 4- بررسی رابطه بین هوش معنوی با انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون: 84

 

جدول8-4- بررسی رابطه بین تفکر انتقادی وجودی با انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون: 85

 

جدول9- 4- بررسی رابطه بین تولید معنی شخصی با انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون: 86

 

جدول 10-4- بررسی رابطه بین میزان آگاهی با انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون: 86

 

جدول11- 4- بررسی رابطه بین توسعه حالت آگاهی با انگیزه کاری دبیران مدارس دولتی متوسطه دوره دوم شهرستان کامیاران با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون: 87

 

جدول12-4- مقایسه هوش معنوی دبیران زن و مرد با استفاده از آزمونt برای گروههای مستقل: 88

 

جدول13-4- مقایسه هوش معنوی دبیران به لحاظ میزان تحصیلات و سابقه خدمت با استفاده از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه: 88

 

جدول14-4- مقایسه میزان انگیزه کاری دبیران زن و مرد با استفاده از آزمونt برای گروههای مستقل: 89

 

جدول15-4- مقایسه میزان انگیزه کاری دبیران به لحاظ میزان تحصیلات و سابقه خدمت با استفاده از آزمون تحلیل واریانس یکطرفه: 90

 

فرضیه­ها

 

 

8

 

 

 

تعاریف واژه­ها و اصطلاحات

 

 

8

 

 

 

                           فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق                          

 

 

 

مبانی نظری پژوهش

 

 

12

 

 

 

مدارس هوشمند

 

 

14

 

 

 

تاریخچه مدارس هوشمند

 

 

14

 

 

 

تعریف مدارس هوشمند

 

 

17

 

 

 

نقش فناوری­های نوین در هوشمندسازی مدارس

 

 

20

 

 

 

مدل مفهومی مدارس هوشمند

 

 

21

 

 

 

محیط یاددهی و یادگیری متنی بر محتوای چندرسانه­ای

 

 

22

 

 

 

زیرساخت توسعه یافته فناوری اطلاعات

 

 

23

 

 

 

مدیریت مدرسه توسط سیستم­های یکپارچه رایانه­ای

 

 

24

 

 

 

برخورداری از معلمان آموزش دیده در حوزه فناوری اطلاعات

 

 

25

 

 

 

ارتباط یکپارچه رایانه­ای با مدارس دیگر

 

 

26

 

 

 

پیشرفت تحصیلی

 

 

27

 

 

 

عوامل مؤثر در پیشرفت

 

 

 

27

 

 

 

هوش

 

 

27

 

 

 

علایق و عوامل مربوط به دانش­آموز

 

 

27

 

 

 

انگیزه

 

 

28

 

 

 

خانواده و محیط خانواده

 

 

29

 

 

 

برنامه­ریزی

 

 

30

 

 

 

عوامل مربوط به مدرسه و معلم

 

 

30

 

 

 

ارزشیابی پیشرفت تحصیلی

 

 

31

 

 

 

اندازه­گیری پیشرفت تحصیلی

 

 

32

 

 

 

مفهوم انگیزش

 

 

33

 

 

 

دیدگاه­های مطرح شده در مورد انگیزش

 

 

35

 

 

 

دیدگاه رفتاری

 

 

36

 

 

 

دیدگاه انسان­گرایی

 

 

36

 

 

 

دیدگاه شناختی

 

 

38

 

 

 

مفهوم انگیزش پیشرفت

 

 

39

 

 

 

گرایش­های انگیزش دی­سی

 

 

42

 

 

 

انگیزش تسلط

 

 

44

 

 

 

رابطه میان نیاز به پیشرفت و عملکرد آن

 

 

45

 

 

 

پایداری در انجام تکالیف

 

 

46

 

 

 

خطرجویی

 

 

46

 

 

 

تکمیل تکالیف ناتمام

 

 

47

 

 

 

تفاوت­های جنسیتی در انگیزش پیشرفت

 

 

47

 

 

 

انگیزش پیشرفت خود مختار در مقابل اجتماعی

 

 

48

 

 

 

انگیزش پیشرفت و سازندگی اجتماعی

 

 

48

 

 

 

خود اثربخشی و انگیزش پیشرفت

 

 

48

 

 

 

نظریه اسناد و انگیزش پیشرفت

 

 

49

 

 

 

اضطراب

 

 

50

 

 

 

اضطراب و یادگیری

 

 

51

 

 

 

اضطراب رایانه

 

 

52

 

 

 

بر تحقیقات انجام شده

 

 

57

 

 

 

نقد و ارزیابی

 

 

61

 

 

 

فصل سوم: روش تحقیق

 

 

 

روش تحقیق

 

 

63

 

 

 

جامعه آماری

 

 

63

 

 

 

حجم نمونه و روش نمونه­گیری

 

 

64

 

 

 

ابزار جمع­آوری داده­ها

 

 

64

 

 

 

پرسشنامه انگیزش پیشرفت

 

 

65

 

 

 

پرسشنامه اضطراب رایانه­ای

 

 

66

 

 

 

روایی و پایایی

 

 

67

 

 

 

روش جمع­آوری داده­ها

 

 

68

 

 

 

روش تجزیه و تحلیل داده­ها

 

 

69

 

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها

 

 

 

توصیف داده­ها

 

 

71

 

 

 

داده­های مربوط به پرسشنامه اضطراب رایانه­ای

 

 

72

 

 

 

داده­های مربوط به پرسشنامه انگیزش پیشرفت

 

 

74

 

 

 

داده­های مربوط به نمرات پیشرفت تحصیلی

 

 

75

 

 

 

تجزیه و تحلیل داده­ها

 

 

77

 

 

 

جمع­بندی

 

 

82

 

 

 

فصل پنجم: نتیجه­گیری و پیشنهادها

 

 

 

استنتاج

 

 

84

 

 

 

بحث و بررسی فرضیه اول پژوهش

 

 

84

 

 

 

بحث و بررسی فرضیه دوم پژوهش

 

 

86

 

 

 

سایر نتایج

 

 

88

 

 

 

محدودیت­های پژوهش

 

 

89

 

 

 

پیشنهادهای پژوهش

 

 

90

 

 

فهرست جداول

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (2-1)، تفاوت های شخصیتی در انگیزش پیشرفت	41
جدول (4-1) آمار توصیفی پرسشنامه اضطراب رایانه­ای	72
جدول (4-2) توزیع فراوانی نمرات اضطراب رایانه­ای دانش­آموزان	73
جدول (4-3) آمار توصیفی پرسشنامه انگیزش پیشرفت	74
جدول (4-4) توزیع فراوانی نمرات انگیزش پیشرفت دانش­آموزان	74
جدول (4-5) آمار توصیفی نمرات پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان	75
جدول (4-6) توزیع فراوانی نمرات پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان	76
جدول (4-7). ضریب همبستگی پیرسون بین اضطراب رایانه­ای و پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان	77
جدول (4-8). ضریب همبستگی بین اضطراب رایانه­ای و انگیزش پیشرفت دانش­آموزان	76
جدول (4-9). ضریب همبستگی بین انگیزش پیشرفت و پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان	80

 

فصل اول:

 

كلیات و مفاهیم

 

بیان مساله.. 2

 

گفتار اول: کلیات. 3

 

روش تحقیق:.. 3

 

سوال اصلی:.. 3

 

سوالات فرعی:.. 3

 

هدف تحقیق:.. 3

 

جهت نوآوری:.. 4

 

قلمرو تحقیق:.. 4

 

گفتار دوم: مفاهیم. 4

 

الف- تمدن.. 4

 

1- معنای لغوی… 5

 

2- معنای اصطلاحی.. 5

 

3- مولفه های تمدن ساز.. 6

 

ب-فرهنگ.. 7

 

1- لغت.. 7

 

2- اصطلاح.. 8

 

ج- رابطۀ فرهنگ و تمدن.. 9

 

د- باور.. 9

 

ه- دین.. 11

 

1- معنای لغوی.. 11

 

2- معنای اصطلاحی.. 12

 

1) تعریف دین از نگاه غربیان.. 12

 

2) تعریف دین از دید متفکران اسلامی.. 13

 

ز- باور دینی.. 14

 

ک- تعامل فرهنگ، تمدن و باور دینی.. 14

 

ل- پیشرفت.. 15

 

م- انحطاط.. 16

 

عوامل انحطاط.. 16

 

ن- تأثیر جهان بینی در پیشرفت و انحطاط.. 17

 

ح- مغرب زمین.. 18

 

و- مسلمین.. 19

 

فصل دوم:

 

حیطه‌های رشد و انحطاط مسلمین

 

گفتار اول: حیطه های رشد و شکوفایی. 23

 

الف- فرهنگی- علمی.. 24

 

1- شکل گیری روحیه علم آموزی در بین مسلمین.. 24

 

2- عقلانیت متعامل با نقل.. 25

 

3- توجه به دستاوردهای فکری ملل و نحل دیگر.. 26

 

1) ترجمه و تقلید.. 26

 

2( بومی سازی.. 27

 

4- شکل گیری علوم و دانشمندان در اسلام.. 28

 

1) علوم اسلامی.. 28

 

 

1. قرائت.. 28

 

1. تفسیر.. 29

 

1. حدیث.. 29

 

1. فقه و اصول.. 30

 

1. عرفان نظری.. 30

 

1. کلام.. 32

 

2) علوم دیگر و دانشمندان مسلمان این عرصه.. 32

 

 

1. شیمی.. 32

2. 

3.  

 

1. مکانیک.. 33

 

1. ریاضیات.. 34

 

1. طب.. 34

 

1. نجوم.. 35

 

4- تأسیس مراکز علمی.. 36

 

1) بیت الحکمه.. 36

 

2) نظامیه.. 37

 

3) کتابخانه‌ها.. 37

 

4) حوزه های علمیه و دانشگاه‌ها.. 38

 

ب- تربیتی- اخلاقی.. 39

 

1- تشکیل پایه‌های خانواده.. 40

 

2- عرفان عملی و عرفا.. 40

 

3- مسجد مرکز تربیت.. 42

 

4- سیرۀ عملی علمای این عرصه.. 42

 

1) کتب اخلاقی و دانشمندان این عرصه.. 42

 

2) استقلال فکری دانشمندان.. 43

 

5- اخلاق در بین مسلمین.. 44

 

1) مدارا.. 44

 

2) برابری.. 44

 

3) آزادی مذهب.. 45

 

ج-  اجتماعی- سیاسی.. 45

 

1- گسترش مناطق تحت تسلط.. 45

 

2- ثبات حاکمیت.. 46

 

3- سازمان های اداری و اجتماعی.. 46

 

1) دیوان.. 47

 

2) نهاد حسبه.. 47

 

3) تشکل های بین المللی جهان اسلام.. 48

 

ج- اقتصادی.. 48

 

1- تجارت.. 49

 

2- منابع طبیعی.. 50

 

3- کشاورزی.. 50

 

گفتار دوم: حیطه های انحطاط. 51

 

الف-  فرهنگی- علمی.. 51

 

1- از بین رفتن مراکز علمی و کتابخانه‌ها.. 52

 

2- تحجر.. 53

 

3- جریان های عقل گریز.. 54

 

1) تکفیر.. 55

 

2)  بی فایده خواندن علوم طبیعی.. 55

 

4- درباری شدن علم.. 56

 

5- وضعیّت امروز علم و فرهنگ دربین مسلمین.. 56

 

1)  بی سوادی عمومی.. 56

 

2)  فرار مغزها.. 57

 

ب- تربیتی- اخلاقی.. 57

 

1- سقوط اخلاقی.. 57

 

2- تخریب نهاد اخلاق در جامعه.. 58

 

2- تجمل گرایی.. 60

 

3- اباحیگری صوفیانه و کنار انداختن ظاهر شریعت.. 61

 

ج- اجتماعی- سیاسی.. 62

 

1-  غصب خلافت، اولین قدم انحراف.. 63

 

2-حکام فاسد.. 64

 

1)  بحران مشروعیت.. 65

 

2) استبداد.. 65

 

3) ثروت اندوزی خلفا و امرا.. 66

 

4) ضعف سیاست و خیانت.. 67

 

5) حکام دست نشاندۀ امروز.. 68

 

6) جدایی مردم از حکام.. 68

 

3- شکل گیری جریان های تروریستی و تند رو.. 69

 

4- تجزیۀ ممالک اسلامی.. 71

 

5- هجوم دشمنان.. 71

 

ج- اقتصادی.. 72

 

1- مسلمانان مصرف کننده.. 73

 

2-اقتصاد تک محصولی.. 74

 

3- نابرابری تراز تجاری.. 74

 

فصل سوم:

 

حیطه‌های  رشد و انحطاط مغرب زمین

 

گفتار اول: حیطه‌های رشد  مغرب زمین. 77

 

الف – فرهنگی- علمی.. 78

 

1- شکل گیری دانشگاه ها و نظام آموزش کارآمد.. 78

 

2- تغییر نظام آموزشی در غرب.. 79

 

1)  سازمان حقوقی مستقل.. 79

 

2)  جای دادن رسمی علوم طبیعی و عقلی در آموزش.. 80

 

3)  نظام استاندارد ارزیابی و ارتقا علمی.. 80

 

3- انقلاب های علمی در غرب.. 81

 

1)  نهضت ترجمه.. 81

 

2)  واردات علم از مسلمانان.. 83

 

3)  نهضت اصلاح دینی.. 84

 

4)  کشفیات جدید علمی.. 84

 

5)  انقلاب صنعتی.. 85

 

6)  تربیت نیروهای ماهر.. 86

 

اهداف نظام آموزشی غرب.. 86

 

ب- تربیتی- اخلاقی.. 87

 

1- مسیحیان، همزیستان  مسلمانان.. 88

 

2- نظم و انضباط اجتماعی.. 89

 

3- حقوق بشر.. 89

 

4-  رشد اخلاق محیط زیستی.. 90

 

5- حقوق زنان.. 91

 

ج- اجتماعی- سیاسی.. 92

 

1- نهضت های اصلاح طلبانه.. 92

 

1)  پروتستانتیسم.. 92

 

2)  دموکراسی خواهی.. 93

 

2- تاثیر  انقلاب صنعتی بر سیاست و اجتماع.. 93

 

1-  رشد جامعه مدنی.. 94

 

2- کشف قاره های جدید.. 95

 

3-  شهر نشینی.. 96

 

د- اقتصادی.. 96

 

1- تجارت.. 97

 

2- تشکیل اتحادیه ها و اصناف.. 98

 

3- رونق کشاورزی.. 98

 

4- ظهور بانکداری.. 99

 

5- نتایج اقتصادی انقلاب صنعتی.. 99

 

گفتار دوم: حیطه های انحطاط. 101

 

الف- فرهنگی- علمی.. 101

 

1- اومانیسم گرایی علمی.. 102

 

1) رنسانس.. 102

 

2) دانشمندان هنجار شکن.. 103

 

3) عقل گرایی افراطی.. 105

 

2- علم و بحران محیط زیست.. 106

 

ب- تربیتی- اخلاقی.. 107

 

1- سكولاریزاسیون.. 107

 

1) بحران معنویت.. 108

 

2) مادی گرایی.. 110

 

3) قوانین ضد اخلاقی.. 111

 

2- فساد دستگاه دینی.. 112

 

1)  فساد کلیسا.. 112

 

2)  ظلم کلیسا.. 113

 

3- سست شدن بنیادهای اخلاق.. 115

 

1)  سقوط ارزش ها.. 115

 

2)  ضد ارزش ها ابزار تبلیغ کالا.. 116

 

3)  شیوع بیمارى هاى جنسی.. 117

 

4)  هم جنس گرایی.. 117

 

4- اومانیسم.. 117

 

آزادی افسار گسیخته.. 118

 

5- بیگانگى انسانها.. 119

 

6- پوشاندن سقوط ارزشها با ماسک حقوق بشر.. 120

 

ج- اجتماعی- سیاسی.. 121

 

1- بیماریهاى عصبى و روانى.. 121

 

2- افزایش نا امنی.. 122

 

3-  ‫فروپاشی  نهاد خانواده، عامل فساد جامعه.. 123

 

1)  افزایش طلاق و بروز ناهنجاریهای اخلاقی.. 124

 

2)  سردی روابط خانوادگی.. 125

 

3)  ﻫﻢﺧﺎﻧﮕﻲ ﻳﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺪون ازدواج 126

 

4)  جریان های ضد خانواده.. 127

 

4- رهبانیت و عزلت اجتماعی.. 128

 

5- توحش.. 129

 

1)   جنگ های صلیبی.. 129

 

2)  جنگ های جهانی.. 130

 

3)  استعمار و بهره كشی.. 131

 

د- اقتصادی.. 132

 

به هم بستگی اقتصاد بین المللی.. 133

 

فصل چهارم:

 

باورهای دینی تاثیرگذاردر رشد و انحطاط مسلمین

 

گفتار اول: باورهای اعتقادی. 136

 

الف- باورهای موثر در رشد.. 137

 

1- توحید.. 137

 

2)  آرامش بخشی.. 138

 

3) پاسخ به احساس تنهایی.. 138

 

2- نبوت و امامت.. 140

 

1) نقش آموزشی.. 140

 

2) الگو دهی.. 140

 

3) انتظار در امتداد امامت.. 141

 

3- معاد.. 141

 

1) صبر.. 142

 

2)  بازدارندگی.. 142

 

3)  تشویق.. 143

 

ب- باورهای موثر در انحطاط.. 143

 

1- درک نادرست از توکل.. 144

 

2- اهلبیت گریزی.. 145

 

3- اعتقاد به کفایت محبت اهل بیت.. 146

 

4- جبرگرایی.. 147

 

گفتار دوم: باورهای اخلاقی. 149

 

1-در قبال خدا.. 149

 

1)  شناخت خدا.. 149

 

2)  عبادت و پرستش.. 150

 

2- در قبال خود.. 150

 

2)  اصلاح نفس.. 151

 

2)  خویشتن شناسی.. 151

 

3)  حفظ سلامت و بهداشت جسم و روان.. 152

 

3- در قبال دیگران.. 153

 

1)   روابط ایمانی.. 153

 

 

1. محبت.. 153

 

1. مساوات و برادری.. 154

 

1. امر به معروف و نهی از منکر.. 154

 

2)  روابط انسانی.. 155

 

عدل عمومی.. 156

 

3- در قبال محیط زیست.. 157

 

1)  نگاه الهی به طبییعت.. 158

 

2)  تاثیر طبیعت در انسان.. 158

 

3)  منابع طبیعی و اعمار آن.. 159

 

4)  مسولت اخلاقی نسبت به تمام موجودات.. 159

 

4)  وظایف حکومت اسلامی در قبال محیط زیست.. 160

 

گفتار سوم: باورهای عملی. 160

 

الف- سیاسی.. 161

 

1- همگرایی دین و سیاست.. 162

 

2- همگرایی مردم ، حکومت و اسلام.. 163

 

3- حاکمیت قانون الهی.. 163

 

4- جهانی اندیشی.. 164

 

ب- اجتماعی.. 165

 

1- روابط اجتماعی بر اساس برادری و برابری.. 166

 

2- تعاون.. 166

 

3- همبستگی.. 167

 

4- انضباط اجتماعی.. 167

 

5- اهتمام به خانواده.. 168

 

1) محبوبیت خانواده در اسلام.. 168

 

2)  ازدواج سنت الهی.. 168

 

3) قبح تجرد.. 169

 

ج-  اقتصادی.. 169

 

1-  رعایت اخلاق  در اقتصاد.. 170

 

2- نفی فقر.. 170

 

4- کار و تلاش.. 171

 

1) کرامت کارگر در اسلام.. 172

 

2) کارگر در صف مجاهد.. 172

 

د- علمی.. 173

 

1- اسلام دین علم و خرد.. 173

 

2-قرآن و دعوت به تجربه و حس.. 175

 

3- کسب علم و عبادت.. 176

 

4- عقل ابزاری اسلامی.. 177

 

5- ترغیب به علم آموزی.. 178

 

6- توصیه به استفاده از علوم سایرین.. 179

 

7- احترام به دانشمندان.. 179

 

ب- باورها در انحطاط.. 179

 

باورهای دنیا گریز.. 180

 

احکام عملی. 181

 

1- احکام عبادی.. 183

 

1- احکام –  مالی.. 184

 

3-  احکام سیاسی.. 185

 

4-  احکام جزایی.. 186

 

5- احکام خوردنیها.. 187

 

6- احکام خانواده.. 187

 

فصل پنجم:

 

باورهای دینی تأثیرگذار در رشد و انحطاط مغرب زمین

 

گفتار اول: باورهای موثر در پیشرفت مغرب زمین.. 189

 

الف- باورهای اعتقادی موثر در رشد.. 189

 

1- تثلیث.. 190

 

1)  پدر.. 191

 

2)  پسر.. 191

 

3)  روح القدس.. 191

 

 

1. همراه همیشگی مردم.. 192

 

1. روح القد س ضامن اقتدار کلیسا.. 192

 

2- کتاب مقدس.. 193

 

1)  اناجیل.. 194

 

2) اعمال و  نامه های رسولان.. 194

 

3)  مکاشفات.. 195

 

3- کلیسا.. 195

 

نقش کلیسا در جامعه مسیحی.. 196

 

4- عیسی مسیح.. 197

 

1)  الگوی بشری برای مردم.. 197

 

2)  رستاخیز مسیح.. 198

 

3)  امید به تشکیل حکومت جهانی.. 199

 

5- اعتقاد به آخرت.. 199

 

ب- باورها ی اعتقادی موثر در انحطاط.. 200

 

1- نجات یا انتخاب پیشین.. 200

 

2- سه گانگی.. 201

 

3- عیسی بشری در مقام الوهیت.. 201

 

شورای نیقیه مرجع اعلام الوهیت.. 202

 

4- آموزه انتخاب پیشین.. 202

 

5- اعتراف.. 204

 

اثر نامطلوب.. 204

 

گفتار دوم: باورهای اخلاقی.. 205

 

الف- باورها در رشد.. 206

 

1) خدا به عنوان مالک طبیعت.. 215

 

2)  خدا به عنوان شوهر طبیعت.. 216

 

3) خدای تجسم یافته در طبیعت.. 217

 

ب- باورها در انحطاط.. 217

 

1- در قبال خدا.. 217

 

2- نسبت به خود.. 218

 

3- در قبال دیگران.. 219

 

4- در قبال محیط زیست.. 219

 

گفتار سوم: باورهای عملی.. 220

 

الف- باورها در رشد.. 220

 

1- سیاسی.. 220

 

1) آموزه نهضت ساز.. 221

 

2) ریشه بدبینی به سیاست مند بودن مسیحیت.. 222

 

2-  ا جتماعی.. 223

 

1)  حفظ انسجام جامعه.. 223

 

2)  امور عام المنفعه.. 224

 

3) حمایت از خانواده.. 224

 

 

1. حجاب.. 224

 

1. اهمیت دادن به ازدواج و قبح طلاق.. 225

 

1. صیانت از کانون خانواده.. 226

 

1. قبح طلاق.. 226

 

1. قبح شهوت پرستی.. 227

 

1. قبح هم جنس گرایی.. 227

 

1. قبح سقط جنین.. 228

 

4) زهد و فروتنی.. 228

 

3- علم سازی آموزه ها.. 229

 

1) قابل شناخت بودن طبیعت.. 230

 

 

1. اعتقاد به هستی وقابل فهم بودن آن.. 230

 

1. اعتقاد به آفرینش.. 230

 

1. غلبه نظره تایید آمیز نسبت به طبیعت.. 231

 

2) نقش مذهب پروتستان در علم جدید.. 231

 

4- اقتصادی.. 232

 

1) احترام به کار.. 232

 

2) کار یک وظیفه الهی (Berfur).. 233

 

3) آموزهی تقدیر.. 234

 

ب- باورها در انحطاط.. 236

 

1 – سیاسی و اجتماعی.. 236

 

1)  جدایی دین از سیاست.. 236

 

2) کلیسا و استعمار.. 238

 

 

1. کلیسا پیش قراول استعمار.. 238

 

1. کمک مالی استکبار به کلیسا.. 239

 

3) نگاه سرسختانه به زن.. 240

 

4) سختگیری بی جا در طلاق.. 241

 

5) تحسین تجرد.. 241

 

ب- احکام عملی.. 242

 

3- علمی.. 243

 

عقاید کلیسا، عامل افو ل علم.. 243

 

1)  الهی نمایاندن انجیل ها.. 244

 

2)  جدایی دنیا و آخرت.. 244

 

3) تصویر غیر صحیح از خداوند.. 245

 

4) قرار دادن مسایل علمی و آموزه های فلسفی در ردیف اصول عقاید مذهبی.. 245

 

2-7- هوش چیست؟. 26

 

2-8- هیجان چیست؟. 28

 

2-8-1 نظریه‌های هوش هیجانی. 29

 

2-9- هوش هیجانی؛ مهارت‌های اجتماعی- هیجانی. 30

 

2-10- نقش هیجان ها در هوش.. 31

 

2-11- هوش هیجانی: دو نظریه. 31

 

2-12- تنظیم و کنترل هیجان ها 32

 

2-13- رابطه هوش هیجانی با هوش اجتماعی. 33

 

2-14- توانایی لذت بردن از زندگی. 34

 

2-15- توانایی جهیدن. 34

 

2-16- تعادل. 34

 

2-17- انعطاف پذیری. 34

 

2-21- پیشینه تحقیق. 37

 

2-21-1 پژوهش های خارج از کشور. 37

 

2-21-2 پژوهش های داخل کشور. 38

 

2-22- چارچوب نظری ومدل تحلیلی. 38

 

2-23- مدل تحلیلی تحقیق. 39

 

2-24- مدل مفهومی تحقیق. 39

 

فصل سوم:روش شناسی تحقیق

 

3-1- مقدمه. 41

 

3-2- روش شناسی تحقیق. 41

 

3-3- متغیرهای تحقیق. 42

 

3-3-1 متغیر پیش بین. 42

 

3-3-2 متغیر ملاک.. 42

 

3-4- ابزار گردآوری داده‏ها 42

 

3-4-1 مطالعات کتابخانه ای. 42

 

3-4-2 پرسشنامه. 42

 

3-5- جامعه آماری، روش نمونه‏گیری و حجم نمونه. 42

 

3-5-1 پرسشنامه هوش هیجانی. 43

 

3-5-2 روایی و پایایی پرسشنامه. 43

 

3-6- روش‌تجزیه و تحلیل داده ها 44

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

 

4-1- مقدمه. 46

 

4-2- تحلیل توصیفی داده ها 46

 

4-3- تحلیل استنباطی داده ها 52

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

 

5-1- مقدمه. 56

 

5-2- جمع بندی نتایج. 56

 

5-3- بحث و نتیجه گیری. 58

 

5-4- پیشنهادات.. 59

 

 

5-4-1 پیشنهادهایی برای پژوهش های بعدی. 59

 

5-4-2 پیشنهادات کاربردی براساس نتایج پژوهش… 59

 

منابع و ماخذ. 60

 

فهرست منابع فارسی. 60

 

فهرست منابع انگلیسی. 63

 

پیوست.. 64

 

پیوست الف) پرسشنامه هوش هیجانی برادبری و گریوز. 64

 

چکیده انگلیسی. 66
فهرست جداول

 

جدول (4-1): توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب جنسیت.. 46

 

جدول (4-2): توصیف کمی متغیر خودآگاهی. 47

 

جدول (4-3): توصیف کمی متغیر خود مدیریتی. 48

 

جدول (4-4): توصیف کمی متغیر آگاهی اجتماعی. 49

 

جدول (4-5): توصیف کمی متغیر مدیریت رابطه. 50

 

جدول (4-6): توصیف کمی متغیر هوش هیجانی. 51

 

جدول (4-7): آزمون فرضیه اول براساس ضریب همبستگی پیرسون. 52

 

جدول (4-8): آزمون فرضیه فرعی اول براساس ضریب همبستگی پیرسون. 53

 

جدول (4-9): آزمون فرضیه فرعی دوم  براساس ضریب همبستگی پیرسون. 53

 

نگاهی به مکتب حدیثی بغداد 51

 

2 – 1. تاریخچۀ مکتب حدیثی بغداد 52

 

2 – 1 – 1. مکتب بغداد در عصر حضور ائمه اطهار: 54

 

2 – 1 – 2. مکتب بغداد در عصر غیبت   55

 

2 – 2. عوامل مؤثر در گسترش مکتب بغداد 58

 

2 – 2 – 1. حضور امامان معصوم:در بغداد 58

 

2 – 2 – 2. سازمان وکالت   59

 

2 – 2 – 3. نفوذ شیعیان در دستگاه خلافت   60

 

2 – 2 – 3 – 1. خاندان یَقطِین  61

 

1 – 2 – 3 – 2. بَرمَکیان  61

 

1 – 2 – 3 – 3. نَوبَختیان  62

 

2 – 2 – 4. حکومت آل بویه 63

 

2 – 2 – 5. حضور گسترده دانشمندان و محدثان  63

 

فصل سوم 65

 

مشاهیر مکتب بغداد و آثار حدیثی آنان  66

 

3 – 1. فهرست شماری از محدثان مکتب بغداد 66

 

3 – 2. معرّفی اجمالی مشاهیر مکتب بغداد و آثار آنان  79

 

3 – 2 – 1. هِشام بن حَکَم (د. 179 / 199 ق.) 79

 

3 – 2 – 2. علی بن یقطین (124-182ق.) 82

 

3 – 2 – 3. یونس بن عبدالرحمن یقطینی (د. 208 ق.) 83

 

3 – 2 – 4. ابواحمد محمد بن ابی عمیر زیاد بن عیسی (د. 217 ق.) 86

 

3 – 2 – 5.  محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین (د. 260 ق.) 89

 

3 – 2 – 6. ابو محمد حسن بن موسی نوبختی (د. 300  یا310 ق.) 89

 

3 -2 – 7. ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (237 -311 ق.) 90

 

3 – 2 – 8. ابوعلی محمد بن هُمام کاتب اِسکافی (258 – 332 یا 336 ق.) 91

 

3 – 2  – 9. ابوبکر جِعابی، محمد بن عمر (د. 344 یا 355 ق.) 92

 

3 – 2 – 10. ابن ابی عقیل عمانی (ق 4) 93

 

3-2-11.

 

3 – 2 – 12.هارون بن موسی تَلّعُکبَرِی (د. 385 ق.) 97

 

3 – 2 – 13. ابن الصَّلت اهوازی (324 – 409 ق.) 98

 

3 – 2 – 14. شیخ مفید (336 – 413 ق.) 98

 

3-2-15

 

3 – 2 – 16. سیّد مرتضی علم الهدی (355 – 436 ق.) 102

 

3 – 2 – 17. سید رضی (359 – 406 ق.) 105

 

3 – 2 – 18. سَلاّر دیلمی (د. 448 یا 463 ق.) 108

 

3 – 2 – 19. ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کَراجَکی (د. 449 ق.) 109

 

3 – 2 – 20. احمد بن حسین بن عبیدالله غضائری (د. حدود 450 ق.) 110

 

3-2-21

 

3 – 2 – 22. شیخ طوسی (385 – 460 ق.) 112

 

3 – 2 – 22 – 1. نگاهی به آثار حدیثی شیخ طوسی: 115

 

– الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار 116

 

–        مصباح المتهجد و سلاح المتعبد  117

 

–        الغیبة 118

 

3-2-23

 

فصل چهارم 120

 

مبانی مکتب حدیثی بغداد 121

 

طرح بحث   121

 

4 – 1. خبر و اقسام آن از دیدگاه دانشوران مکتب بغداد 122

 

4 – 1 – 1. تعریف خبر  122

 

4- 1 – 2. خبر متواتر  124

 

4 – 1- 2 – 1. شروط حصول تواتر  124

 

4 – 1- 2 – 2. شروط افاده علم  126

 

4 -1- 3. خبر واحد  128

 

 

4 -1 – 3 – 1. حجیّت خبر واحد از دیدگاه مکتب فقهی متکلّمان  131

 

4 – 1- 3- 1 – 1. ادلّۀ عدم حجّیّت خبر واحد  140

 

4 – 1- 3 – 1 – 2. انگیزۀ انکار خبر واحد  142

 

4- 1- 3 – 1- 3. ادلۀ جایگزین اخبار آحاد 143

 

4 – 1- 3 – 2. خبر واحد از دیدگاه مکتب فقهی شیخ طوسی  145

 

4 – 1 – 3 – 2- 1. ادلّۀ حجّیّت خبر واحد: 148

 

4 -1- 3 – 3. صفات راوی  154

 

4 – 1- 3 – 3 – 1. روایت راویان فرق شیعه غیر از امامیّه 156

 

4 – 1- 3 – 3 – 2. روایت راویان اهل سنت   157

 

4 – 1- 3 – 4. فایده علم رجال با توجه به مبانی خبر واحد  158

 

4 – 1 – 4. شیوه های برخورد با احادیث   162

 

4 – 1- 4 – 1. احادیث فقهی  163

 

4 – 1 – 4 – 2. احادیث اعتقادی  166

 

4 – 1- 4 – 3. احادیث تاریخی  168

 

4 – 1- 4 – 4. روایات تفسیری  171

 

4 – 1- 4 – 5. احادیث علمی  173

 

4 – 2. اجماع: 176

 

4 – 3. عقل گرایی  181

 

4- 3 – 1. ماهیت عقل: 183

 

4 – 3 – 2. کاربرد عقل در فقه: 183

 

4 – 3 – 4. رابطه عقل و وحی: 188

 

4 – 3 – 5. اختلاف شیخ مفید و سید مرتضی در باب عقل  191

 

4 – 3 – 6. نکته ای در باب اصطلاح قیاس و اجتهاد: 193

 

5 – 1.روشهای شرح و فهم حدیث   197

 

5 – 1 – 1. تحقیق و بررسی در صدور حدیث   199

 

5 – 1  – 1 – 1. تقطیع نادرست   199

 

5 – 1 – 1 – 2. توهم راویان در نقل متن  200

 

5 – 1 – 1 – 3. تصحیف   200

 

5 – 1  – 1 – 4. اختلاف الفاظ و تباین معانی  201

 

5 – 1 – 2. بررسی مورد صدور حدیث   202

 

5 – 1 – 3. بهره گیری از دانشهای ادبی  203

 

5 – 1 – 3  – 1. توجه به قواعد نحوی  204

 

5 – 1 – 3 – 2. توجه به معانی مختلف حروف   205

 

5 – 1 – 3  – 3. توجه به مدلولات لغوی و اصطلاحی  205

 

5 – 1 – 3 – 4 . استفاده از دلالت معانى لغوى و ادبى  206

 

5 – 1 – 3 – 5. بازکاوی معانی اصلی واژه ها 207

 

5 – 1 – 3 – 6. حمل کلام بر مجاز و کنایه 208

 

5 – 1 – 3 – 7. حمل کلام بر تشبیه و استعاره 209

 

5 – 1 – 3 – 8. حمل کلام بر مبالغه 209

 

5 – 2. مبانی و روشهای نقد حدیث   210

 

5 – 2 – 1. نقد سندی احادیث   212

 

–

 

–

 

–

 

–

 

–

 

–

 

5 – 2 – 1 – 2 – 1. اصطلاحات حدیث شناختی در آثار اندیشمندان بغداد 222

 

1 – حدیث، خبر، اثر  222

 

2 – خبر مسند  223

 

3 – حدیث موثق  223

 

4 – حدیث مستفیض    223

 

5 – حدیث مشهور 223

 

6 – حدیث مرسل  224

 

7 – حدیث مضطرب   225

 

8 – حدیث شاذّ 225

 

9 – حدیث موضوع  225

 

10 – حدیث معنعن  225

 

5 – 2 – 1 – 2 – 2. طرق تحمل حدیث   226

 

–

 

–

 

–

 

4 – وجاده 227

 

–

 

–

 

7 – املاء 228

 

5 – 2 – 2. نقد محتوایی احادیث   228

 

5 – 2 – 2 – 1. مبانی ترجیح روایات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 231

 

– ترجیح روایت بر مبنای طرق تحمل حدیث   234

 

– ترجیح روایت بر مبنای شرایط حدیث   235

 

5 – 2 – 2 – 1 – 2. مرجحات خارجی  235

 

1-  عدم مخالفت با قرآن  235

 

– اخبار آحاد و تخصیص عمومات قرآن  236

 

–  نسخ قرآن با خبر واحد  238

 

–  نسخ سنت به سنت   239

 

2 –  عدم تعارض با سنت   241

 

3 – عدم تعارض با اجماع  241

 

4 –  عدم تعارض با عقل  242

 

5 –  تعدّد راویان و صفات آنان  242

 

6 –  مخالفت با عامّه 243

 

7 – شهرت روایی  244

 

8 –  شهرت عملی  244

 

9 – عدم تعارض با احکام فقهی  244

 

 

10. عدم تعارض روایت با اصول اخلاقی 245

 

5 – 2 – 2 – 2. شیوه های جمع و تأویل اخبار 246

 

1 –  بیان معانی اخبار 246

 

2 –  حمل بر رخصت‏ 247

 

3 – حمل بر ضرورت‏ 248

 

4 –  حمل اِخبار بر انشا 248

 

5 – حمل مجمل بر مفصل  249

 

6 –  حمل مطلق بر مقیّد  250

 

7 – حمل عامّ بر خاص    250

 

8 –  بیان دلالت الفاظ ظاهر در وجوب   251

 

9 –  بیان دلالت الفاظ ظاهر در حرمت   252

 

10 – حمل بر تقیه 252

 

فصل ششم  255

 

ویژگیهای مکتب حدیثی بغداد 255

 

6- 1.طرح بحث   256

 

6-2. حضور نام آوران مکتب تشیع  257

 

6-3. پایه گذاری دانشهای حدیث شناختی  258

 

6 -4. اندیشه های تقریب گرایانه 260

 

6-4- 2. برپایی جلسات بحث و مناظره 262

 

6- 4- 3. اهتمام به فقه مقارن  264

 

6- 5.گسترش اندیشه های کلامی و عقل گرایانه 266

 

6- 5- 1. تأسیس علم کلام 267

 

6 – 5- 2. نگارش کتب اصولی  268

 

6- 5 – 3. رویكرد به فقه تفریعی  270

 

6-      4- 4. تدوین تفاسیر اجتهادی  272

 

6- 5- 5. اعتبار بخشی به علم و یقین  273

 

6– 5– 6. مقابله با حدیث گرایی قمیان  275

 

6- 5- 6- 1. سهو النبیّ  279

 

6- 5- 6- 2. غلوّ  284

 

6- 5-  6- 2- 1. نقد عقاید غلات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 286

 

6- 5- 6- 2- 2. اختلاف مکاتب قم و بغداد دربارۀ حدّ غلو  296

 

6- 5- 6- 3. عدد و رؤیت   298

 

خاتمـه 300

 

کتابنامه 306

 

 

 

پیشگفتار

 

انتخاب هدفمند موضوع پژوهشنامه به عنوان مهمترین دستاورد تلاش دانشجو در دورۀ تحصیلات تکمیلی، نقش مهمی را در شکل گیری شخصیت علمی و پژوهشی فرد ایفا می نماید. اگرچه در مرحلۀ نخست و در مطلوب ترین حالت، انتخاب موضوع بر عهدۀ پژوهشگر است، اما این مهم، امری است که به دلیل فقدان تخصص و آگاهی کافی در مراحل آغازین پژوهش امکانپذیر نیست. از این رو، برای انتخاب موضوع بهترین اقدام مشاوره با خبرگان و نخبگان علمی هر فن است.

 

من نیز چون انتخاب موضوع در خورِ تحقیق را از توانایی خود بیرون می دیدم و نمی خواستم تا به بیان برخی محققان تنها مدرک بگیرم و فراموشش کنم، بهترین راه را در این دیدم تا از محضر استادان ارجمندم بهرۀ وافر گیرم. از این رو، در ماههای آغازین تحصیل عزم خود را جزم کرده و به پیشنهاد استاد ارجمند جناب آقای دکتر طباطبایی، پژوهش در مکاتب حدیثی شیعه را به عنوان موضوع رسالۀ خود برگزیدم و آن را با برخی از محققان برجستۀ قم، استادان فرهیخته آیة الله جناب آقای شیخ محمد رضا جعفری، حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید علی حسینی میلانی و  حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید محمد رضا جلالی حسینی در میان گذاشتم که بایسته است در همین جا، از آن بزرگواران که وقت گرانبهایشان را در اختیار من نهادند و در آغاز راه نکته های ارزنده ای را گوشزد کردند، تشکر و قدردانی نمایم.

 

اکنون که در مراحل پایانی نگارش رساله از آغاز راه تحقیق سخن می گویم ، به این نکته اذعان دارم که آنچه برخی استادان عزیز از سنگینی و گستردگی کار گوشزد می کردند، حقیقتی بود که جوانب آن را آن زمان درنیافتم. زیرا ناگفته پیداست که کاوش در باب آراء حدیثی مهمترین، گسترده ترین و کهنترین حوزۀ علمیۀ جهان تشیع با گرایشهای فقهی و کلامی و ناپیوستگی مطالب حدیثی در کتب ایشان وقت گیر و توان فرسا بود، ضمن آن که به توانمندیهای فزونتر و زمانی بیشتر نیاز داشت. امید آن دارم تا لغزشها و کاستیهای این رساله به مدد نقد ارباب معرفت ترمیم و تدارک شود.

 

پیش از آن که به مباحث اصلی بپردازم، بیان چند نکته ضروری می نماید:

 

1 – مراد از اصطلاح مکتب بغداد یا اندیشمندان آن، جامعۀ شیعی مذهب بغداد است. بنابراین، بررسی آراء حدیثی اهل سنت و مقایسه و تطبیق آن با دیدگاههای عالمان شیعه در این پژوهش مدّ نظر نبوده است.

 

2 – هدف ما در این پژوهش گردآوری اسامی راویان و محدّثان بغداد و شرح زندگانی آنان نیست، بلکه پس از شناسایی رجال بغداد، اساس کار، بررسی و تحلیل آراء و نظریات حدیثی و روشها و رویکردهای آنان در نقد احادیث است.

 

3 – با توجه به این نکته که مکتب بغداد، بیش از آن که یک مکتب حدیثی باشد، صبغۀ کلامی و تا اندازه ای فقهی دارد، بسیاری از مباحث مطرح شده در نگاه اول شاید یک موضوع اصولی یا کلامی به نظر آید، امّا به دلیل ارتباط وثیق علم حدیث با همۀ شاخه های علوم اسلامی، از جنبۀ حدیثی نیز می تواند مورد بررسی قرار بگیرد. به عنوان نمونه مباحثی همچون تعارض اخبار و حجّیّت خبر واحد با آن که در کتابهای اصولی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته، در اصل منشأ حدیثی دارد و از این رو، پرداختن به آن لازم می نماید.

 

4 – در سراسر این رساله تا آن جا که در توان بوده است کوشش شده تا آراء و نظریّات حدیثی تمامی دانشمندان شیعۀ بغداد در قرن چهارم و پنجم با توجه به آثار موجود آنان مورد بررسی قرار گیرد. امّا با عنایت به محور بودن سه شخصیت برجستۀ آن عصر، شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی و آثار فراوان برجای مانده از آنان، بیشترین مطالب این رساله معطوف به دیدگاههای این سه تن است. ضمن آن که آثار برجای مانده از دیگر دانشمندان مکتب بغداد، عمدتاً بازتاب دهندۀ آراء استادان بزرگوارشان بوده و با گرایش فقهی و کلامی به رشتۀ تحریر درآمده است. با این حال، مطالعۀ آثار این شخصیتها نیز از نظر دور نمانده است.

 

5 – بررسی دیدگاههای رجالی مکتب بغداد و مطالعه و تحلیل دقیق کتب رجالی برجای مانده از این دوره، موضوع بحث این رساله نمی باشد، اما به فراخورِ نیاز، مطالبی مختصر در توضیح دیدگاههای رجالی محدّثان و متکلّمان بغداد که دخالتی در درک بهتر دیدگاههای فقه الحدیثی و نقد الحدیثی آنان دارد ارائه کرده ایم و بررسی دقیق آراء رجالیان بغداد همچون ابن غضائری، نجاشی و نیز دیدگاههای رجالی شیخ طوسی را به پژوهشی مستقل در این باره وا می گذاریم.

 

6 – در بهره گیری و استناد به کتابها سعی بر آن بوده تا به کتبی که در صحّت انتساب آنها به نویسندگانشان تردید وجود دارد تا حدّ امکان استناد نشود؛ از این رو، به کتبی نظیر المحکم و المتشابه منسوب به سیّد مرتضی و الاختصاص منسوب به شیخ مفید استناد نشده است.

 

7– برای رعایت اصول ویرایشی و نگارشی و ارجاعات متن و تنظیم کتابنامه، در بیشتر موارد توصیه های کتاب راهنمای نگارش و ویرایش اثر دکتر محمد جعفر یاحقّی و دکتر محمد مهدی ناصح و برای رعایت املای صحیح کلمات توصیه های کتاب غلط ننویسیم اثر جناب آقای ابوالحسن نجفی را به کار بسته ایم. کتابنامه نیز بر اساس اسامی اشهر مؤلّفان، مطابق با معیار مستند مشاهیر کتابخانۀ ملّی تنظیم گشته است. در حروفچینی و صفحه آرایی متن نیز «شیوه نامۀ حروفچینی رساله» که به تأیید دانشکده رسیده، مدّ نظر بوده است. همچنین ضبط صحیح کلمات بر مبنای کتاب فرهنگ اعلام تاریخ اسلام اثر جناب آقای دکتر غلامرضا تهامی به دست داده شده است.

 

***

 

در ختام، خداوند متعال را شاکرم که مرا توفیق داد تا گامی هرچند خرد در جهت آشنایی با معارف ناب شیعی بردارم، باشد که راه شناسایی و شناساندن آموزه های تشیع را بر من هموار سازد. نیز ثناگوی الطاف و عنایات پیامبر اکرم 6 و ائمۀ معصومین: به ویژه ولی نعمتمان حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا – علیه آلاف التحیه و الثناء – و حضرت ولی عصر – ارواحنا له الفداء – هستم که هرچه دارم از آستانشان دارم.

 

بایسته است که از حمایتهای بی دریغ استاد فرزانه جناب آقای دکتر سید کاظم طباطبایی، که از انتخاب موضوع تا پایان نگارش این رساله مرا مرهون لطف و عنایت خویش قرار دادند و انجام این پژوهش به پیشنهاد و با راهنماییهای ارزندۀ ایشان سامان پذیرفت، تشکر و قدردانی نمایم.