1ـ11ـ تناوب کاشت………………………………………………………………………………………………… 8

 

1ـ12ـ تاریخ و فواصل کاشت…………………………………………………………………………………….. 9

 

1ـ13ـ کاشت…………………………………………………………………………………………………………. 9

 

1ـ14ـ داشت………………………………………………………………………………………………………….. 9

 

1ـ15ـ برداشت……………………………………………………………………………………………………….. 10

 

1ـ16ـ زمان جمع‌آوری……………………………………………………………………………………………… 10

 

1ـ17ـ ترکیبات شیمیایی……………………………………………………………………………………………. 10

 

1-18- موارد مصرف و کاربرد دارویی………………………………………………………………………… 11

 

1-19- کاربردهای بالینی و سنتی پنیرک………………………………………………………………………… 12

 

1-20- نکات قابل توجه……………………………………………………………………………………………. 12

 

1-21- خشکی……………………………………………………………………………………………………….. 13

 

1-22- تنش در گیاهان دارویی…………………………………………………………………………………… 14

 

1-23- انواع تنش خشکی…………………………………………………………………………………………. 16

 

1-24- نشانه‌های کمبود خشکی………………………………………………………………………………….. 17

 

1-25- انواع مکانیسم‎های مقاومت به خشکی در گیاهان…………………………………………………… 18

 

1-25-1- فرار از خشکی………………………………………………………………………………………….. 18

 

1-25-2- اجتناب از خشکی……………………………………………………………………………………….. 18

 

1-25-3- تحمل به خشکی……………………………………………………………………………………….. 19

 

1-26- اثرات تنش خشکی بر گیاهان مختلف…………………………………………………………………. 19

 

1-26- هگزاکونازول………………………………………………………………………………………………… 20

 

فصل دوم: بررسی منابع

 

2ـ1ـ بررسی منابع……………………………………………………………………………………………………. 22

 

2-2- ختمی خبازی (پنیرک)……………………………………………………………………………………… 23

 

2-2-1 ختمی خبازی به عنوان علف­هرز……………………………………………………………………….. 24

 

2ـ2ـ2کاربرد ختمی خبازی در پزشکی………………………………………………………………………….. 25

 

2ـ2ـ3 کاربرد ختمی خبازی در کشاورزی……………………………………………………………………… 27

 

2ـ3 تاثیر تنش خشکی بر رشد گیاهان………………………………………………………………………….. 28

 

2ـ4ـ هگزاکونازول…………………………………………………………………………………………………… 38

 

فصل سوم: مواد و روش ها

 

3ـ1ـ مواد و روش‌ها………………………………………………………………………………………………… 43

 

3ـ2ـ نحوه انجام تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 44

 

3ـ3ـ اندازه‌گیری صفات……………………………………………………………………………………………. 45

 

3ـ3ـ1ـ تعداد برگ و طول ریشه…………………………………………………………………………………. 45

 

3ـ3ـ2ـ وزن تر و خشک…………………………………………………………………………………………… 46

 

3ـ3ـ3ـ سطح برگ…………………………………………………………………………………………………… 46

 

3ـ3ـ4ـ اندازه­گیری مقدار کلروفیل و کاروتنوئیدها به روش آرنون (1967)…………………………….. 46

 

3ـ3ـ5ـ پرولین……………………………………………………………………………………………………….. 47

 

3ـ3ـ6ـ اندازه‎گیری میزان کل قندهای محلول برگ…………………………………………………………… 48

 

3ـ3ـ7ـ استخراج عصاره برای اندازه­گیری پروتئین و فعالیت کمی و کیفی آنزیم……………………… 49

 

3-3ـ8 اندازه­گیری کمی آنزیم پراکسیداز به روش چنس و ماهلی (1955) …………………………….. 49

 

3ـ3ـ9 اندازه­گیری کمی آنزیم کاتالاز به روش ایسینگ و گرهاردت (1989) ………………………….. 49

 

3ـ3ـ10 سنجش پروتئین به روش لووری و همکاران (1951) ……………………………………………. 49

 

3ـ4ـ محاسبات آماری………………………………………………………………………………………………. 50

 

فصل چهارم: نتایج

 

نتایج…………………………………………………………………………………………………………………….. 53

 

4ـ1ـ تعداد برگ……………………………………………………………………………………………………… 53

 

4ـ 2ـ سطح برگ…………………………………………………………………………………………………….. 53

 

4ـ3ـ طول ساقه و ریشه…………………………………………………………………………………………….. 54

 

4ـ4ـ نسبت ریشه به ساقه………………………………………………………………………………………….. 55

 

4ـ5ـ وزن تر و خشک……………………………………………………………………………………………… 56

 

4ـ6ـ کلروفیل…………………………………………………………………………………………………………. 58

 

4ـ7ـ کاروتنوئید………………………………………………………………………………………………………. 60

 

4ـ8ـ غلظت پرولین………………………………………………………………………………………………… 61

 

 

4ـ9ـ غلظت قندهای محلول……………………………………………………………………………………….. 62

 

4ـ10ـ فعالیت کمی آنزیم پراکسیداز…………………………………………………………………………….. 63

 

4ـ11ـ فعالیت کمی آنزیم کاتالاز…………………………………………………………………………………. 64

 

4ـ12ـ فعالیت کمی پروتئین………………………………………………………………………………………. 65

 

4ـ13 همبستگی صفات…………………………………………………………………………………………….. 66

 

فصل پنجم: بحت و نتیجه گیری کلی

 

5- 1- تعداد برگ……………………………………………………………………………………………………. 68

 

5- 2- سطح برگ……………………………………………………………………………………………………. 70

 

5- 3- طول ساقه…………………………………………………………………………………………………….. 71

 

5- 4- طول ریشه……………………………………………………………………………………………………. 73

 

5- 5- نسبت ساقه به ریشه………………………………………………………………………………………… 74

 

5- 6- وزن تر و خشک……………………………………………………………………………………………. 76

 

5- 7- کلروفیل­ها……………………………………………………………………………………………………. 77

 

5- 8- کاروتنوئید…………………………………………………………………………………………………….. 79

 

5- 9- پرولین………………………………………………………………………………………………………… 80

 

5- 10- قندهای محلول…………………………………………………………………………………………….. 82

 

5- 11- فعالیت کمی آنزیم پراکسیداز…………………………………………………………………………… 83

 

5- 12- فعالیت کمی آنزیم کاتالاز……………………………………………………………………………….. 84

 

5- 13- فعالیت کمی پروتئین…………………………………………………………………………………….. 86

 

نتیجه­گیری کلی……………………………………………………………………………………………………….. 88

 

پیشنهاد…………………………………………………………………………………………………………………. 88

 

منابع…………………………………………………………………………………………………………………….. 89

 

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………98

 

چکیده:

 

تنش کم‌آبی یکی از شایع‌ترین تنش‌های غیر‌زیستی است که رشد گیاه را در مناطق خشک و نیمه‌خشک محدود می‌کند. هگزاکونازول از ترکیبات تریازولی، انواع جدیدی از مواد شیمیایی هستند که با جلوگیری از سنتز جیبرلین منجر به کاهش رشد رویشی و افزایش رشد زایشی می­گردند. به منظور ارزیابی تاثیر تیمار هگزاکونازول بر خصوصیات رشدی گیاه ختمی خبازی (Malva sylvestris) تحت تنش خشکی، آزمایشی بصورت فاکتوریل در قالب طرح کامل تصادفی با 4 تکرار در شهرستان نیشابور انجام شد. در مرحله رشد فنولوژیک گیاه، در مرحله چهار تا پنج برگی، تنش آبی در شاهد و 50 درصد ظرفیت زراعی و تیمار هگزاکونازول در سه سطح 0، 15 و 25 میلی‌گرم در لیتر به صورت اسپری برگی اعمال شد. نتایج نشان داد که تیمارها موجب کاهش طول ساقه، ریشه و سطح برگ و افزایش نسبت ریشه به ساقه، وزن تر و خشک و غلظت پرولین و آنزیم‌های کاتالاز و پراکسیداز گردید و همچنین مشاهده شد که تیمارها تاثیری بر روی تعداد برگ، کلروفیل a، b، کل و پروتئین نداشته است.

 

واژه‌های کلیدی: تنش‌های غیر‌زیستی، صفات رشدی، تریازول، محلول­پاشی.

 

1ـ1ـ مقدمه

 

گیاهان دارویی در طول تاریخ همیشه با انسان قرابت خاص داشته و آثار دارویی و موارد استفاده آن بر هیچکس پوشیده نیست. اگرچه علاقه، همدمی و توجه به این گیاهان مفید، در سال‌های گذشته ناچیز بوده، ولی خوشبختانه اخیراً مورد عنایت و توجه بیشتری قرار گرفته است. علاقمندان به گیاهان دارویی معتقدند همانطور که گیاهان در باغ نباتات خوب رشد می‌کنند، باید سعی شود زمینه علاقمندی به این گیاهان در قلب‌های انسان‌ها نیز فراهم و افزون گردد. گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده که امکان صادرات آن نیز وجود دارد. زیرا وقتی به ارقام واردات کشورهای اروپایی مثل آلمان غربی و فرانسه توجه شود، معلوم می‌گردد که گیاهان دارویی بازار بزرگی در جهان داشته و کشور ما می‌تواند به یکی از مهم­ترین صادرکنندگان گیاهان دارویی تبدیل شود. ایران از لحاظ آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از بهترین مناطق جهان محسوب می‌گردد و در گذشته هم منبع تولید و مصرف گیاهان دارویی بوده است. دانشمندان ایرانی مانند ابوریحان، ابن‌سینا، رازی و دیگران کتاب‌های مفصلی درباره گیاهان دارویی نوشته‌اند که مورد توجه جهانیان نیز بوده است. لذا علاوه بر اهمیت روز افزون گیاهان دارویی در سطح جهان که به سرعت می‌رود تا جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی شود، صادرات این گیاهان نیز می‌تواند منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. مواردی که برای صادرات این گونه کالاها وجود دارند شامل شکل رقابت، تهیه گیاهان استاندارد، خشک کردن، بسته­بندی، بازاریابی و غیره می­باشند (فتاحی و فتاحی، 1389).

 

متاسفانه با وجود این گونه منابع در کشور، ما به اهمیت این گیاهان واقف نبوده و بسیاری از این مواد اولیه را بلااستفاده گذاشته یا دور ریخته می­شود. رویکرد جهانی به سمت استفاده‌های مختلف درمانی، غذایی، صنعتی و … از گیاهان دارویی و معطر، موجب تبدیل صنعت تولید و فرآوری این گیاهان به یکی از صنایع سودآور و مهم در سراسر دنیا گشته است. صنعتی که از مراحل انتخاب و اهلی‌سازی گیاهان دارویی تا کشت و فرآوری آن را شامل شده و رشته‌های مختلف علمی را در درون خود جای داده است (نجفی و همکاران، 1391).

 

کشور پهناور ایران با سابقه تاریخی در طب سنتی و داشتن شرایط متفاوت اکولوژیکی و زیستی و دارا بودن بیش از 7500 گونه گیاهی که حدود 10 تا 15 درصد آن دارویی شناخته شده­اند، دارای پتانسیل بالقوه‌ی بسیار بالا برای تولید، فراوری و صادرات گیاهان دارویی می‌باشد و این لازمه مدیریت صحیح و ایجاد سیستم یکپارچه بین بخش‌های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، صنایع دارویی، مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و بازرگانی است (ابراهیمی، 1380). با توجه به اثرات سوء داروهای شیمیایی و سنتزی بشر از اواخر قرن بیستم رویکری مثبت به سمت جایگزین کردن فراورده‌های دارویی گیاهان به جای داروهای شیمیایی داشته است، به همین دلیل گیاهان دارویی از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردارند (ستایش‌مهر و گنجعلی، 1391).

 

گیاهان دارویی یكی از منابع غنی كشور است كه امكان صادرات آن نیز وجود دارد. ایران از نظر آب و هوا در زمینه رشد گیاهان دارویی یكی از بهترین مناطق جهان محسوب می­شود، به همین دلیل صادرات آن می‌تواند منبع بزرگی از درآمد برای كشور باشد (شریعت، 1382).

 

1ـ2ـ اهمیت گیاهان داروئی:

 

برای بیان اهمیت تولید گیاهان دارویی باید به دلایل کاربرد گیاهان داروئی معرفی گیاهان داروئی و خواص آن‌ها، تولید گیاهان داروئی، اهمیت اقتصادی گیاهان داروئی و عوامل اکولوژیکی پرداخت و بررسی مختصر از گیاهان دارویی از ابتدا تا امروز نشانگر این است که تا اوایل قرن بیستم نقش مواد سنتزی بخصوص در داروسازی بسیار کم بوده و در گذشته دورتر اصلاً وجود نداشته است. بشر مواد دارویی لازم برای رفع دردها را از منابع طبیعی بدست می‌آورد و اکثر مشکلات پزشکی را با توسل به مواد طبیعی که قسمت اعظم آن‌ها را با منابع گیاهی تشکیل می‌دهد، حل می‌کرده است (معاونی، 1388).

 

بر اثر گذشت زمان عوامل مختلفی از جمله پیشرفت علوم، افزایش احتیاجات مردم و از همه مهم‌تر مسائل اقتصادی باعث بوجودآمدن مواد سنتزی شد. زیرا در بسیاری از موارد قیمت مواد طبیعی خیلی گران­تر از مواد سنتزی است و عامل دیگر سهولت استفاده از این مواد می‌باشد. زیرا مصرف یک قرص بسیار راحت است و یک ثانیه طول می‌کشد، ولی تهیه یک محصول گیاهی به صورت جوشانده، خیسانده و یا طرق دیگر با زحمت بیشتر و دقت بیشتر همراه است. با مصرف مواد سنتزی، اثرات جانبی‌شان نیز آشکار شد. اثبات وجود برخی از اثرات جانبی احتیاج به زمان طولانی و آمار زیاد دارد. بنابراین مسئله خطر داروهای سنتزی در یک یا چند سال مشخص نمی‌شود، ولی در حال حاضر، که بیش از هر زمان دیگر از عمر این مواد می‌گذرد، مشخص شده است که کمتر ماده‌ی سنتزی وجود دارد که دارای اثرات جانبی نباشد یا اکثر این مواد دارای، اثرات جانبی بوده و حتی مواد خالص شده گیاهی نیز کم و بیش دارای اثرات ثانوی هستند. اما مجموعه موادی که از طبیعت و گیاه به دست می‌آید، دارای حداقل اثرات جانبی بوده و اثرات جانبی مواد سنتزی به مراتب بیشتر از مواد گیاهی است و در بسیاری از موارد این آثار حتی به نسل‌های بعدی هم انتقال پیدا می‌کنند. به همین دلیل جوامع پیشرفته به فکر استفاده از منابع طبیعی و یا گیاهی هستند از جمله این کشورها می‌توان ژاپن، سوئیس، سوئد، آمریکا، انگلیس و بعضی از کشورهای قاره آسیا را نام برد (معاونی، 1388).

 

1ـ3ـ اهمیت کشت و تولید گیاهان داروئی

 

با توجه به پیشرفت­های چشمگیری که در صنعت داروسازی به خصوص در دهه‌های اخیر روی داده، ممکن است تصور ­شود که از اهمیت گیاهان داروئی کاسته شده است. ولی آماری که در سال‌های اخیر در مورد مصرف داروهای گیاهی ارائه شده نشان می‌دهد که این تصور، چندان صحیح نبوده و با وجود ارائه داروهای شیمیایی مشابه با مواد موثره گیاهان داروئی نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان در کشورهای پیشرفته کاسته نشده، بلکه تولید و مصرف آن‌ها نیز افزایش یافته است. آمار جهانی نیز نشان می­دهد که مواد موثره حدود پنجاه درصد داروهای عرضه شده به بازار دارای منشأ طبیعی بوده و در برخی از کشورها این رقم به 90 درصد رسیده است. به علاوه استفاده از گیاهان داروئی و معطر در بین مردمان کشورهای توسعه یافته نیز به شدت در حال افزایش است، به طوری که هم اکنون 90% از مردم این کشورها از داروهایی با منشأ گیاهی استفاده می‌کنند (فتاحی و فتاحی، 1389).

 

رویشگاه‌های طبیعی ایران به عنوان ذخایر ارزشمند توارثی می‌توانند منشاء تهیه و تولید گیاهان، به خصوص گیاهان دارویی در طبیعت و مزارع، که به طبع از سازگاری مناسبی برخوردار خواهند بود، مورد توجه قرار گیرند (شوشتریان و همکاران، 1389). گیاهان دارویی برخلاف عموم محصولات زراعی و باغی كه در اثر تنش­های محیطی لطمه می­بینند، مواد موثره آنها می‌توانند تحت تاثیر تنش­های تنظیم شده و هدفمند، بر محصول بیوشیمیایی افزوده و مواد موثره ویژه ایجاد گردد، كه در این صورت بازدهی اقتصادی آنها افزایش خواهد یافت (امیدبیگی و طباطبایی، 1387). امروزه رویکرد گسترده جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت گشته، به طوری که در اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی در دستور کار پژوهش‌های مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1383). خشكی، شوری و گرما از جمله فاكتورهای محیطی محدودكننده رشد گیاهان است. باید به گیاهان دارویی مناطق گرم و خشك توجه ویژه­ای شود، زیرا خشكی و گرما می­تواند تا حدودی تركیبات دارویی را در این گیاهان افزایش داده و موجب بهبود كیفیت این گیاهان شود (رشیدی، 1390).

 

برخلاف دیگر محصولات زراعی، گیاهان دارویی گیاهانی هستند كه كیفیت مواد در مقایسه با كمیت آنها به مراتب مهم‌تر و ضروری‌تر می‌باشد. لذا جهت رسیدن به حداكثر كیفیت، علم و آگاهی از عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت می‌باشد. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیت كشت گیاهان دارویی دارد. از مهم­ترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد و نمو و تولید گیاهان دارویی و معطر، می‌توان نور، دما، آبیاری، ارتفاع محل رویش، خاك و موجودات زنده و غیر‌زنده پیرامون گیاه را بر‌شمرد (ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، 1390).

 

اثرات کمبود رطوبت در عملکرد و تغییرات مواد موثر گیاهان دارویی دارای ویژگی‌های خاصی است که باید به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد که گیاهان دارویی واکنش­های متفاوتی نسبت به تنش خشکی در عملکرد و مواد موثره تولیدی داشته باشند. برای درک این ویژگی­ها تحقیقات گسترده بر روی گیاهان با ارزش دارویی و اعمال تیمارهای مختلف نیاز می­باشد (لباسچی و عاشورآبادی، 1383).

 

1ـ4ـ مشخصات مهم تیره پنیرک[1]:

 

این گیاهان شامل ۸۰ جنس و ۱۵۰۰ گونه­اند. در اغلب نواحی کره‌ی زمین نیز به استثناء مناطق قطبی پراکندگی دارند. از مشخصات آنها این است که در خارج کاسه‌ی گل آنها کاسبرگ‌های کوچک و فرعی به نام کالیکول مرکب از ۳ تا ۱۲ تقسیم آزاد و یا متصل به هم در قاعده قرار دارد که در واقع بیرونی‌ترین پوشش گل به حساب می‌آید (زرگری، 1375). این گیاهان غالبا علفی و برخی از آن‌ها به صورت درختچه‌ای یا درختی هستند. برگ‌ها متناوب، ساده یا منقسم، داراى گوشواره و معمولاً بلند و چوبى مى‌باشند. گل‌ها معمولا دو‌جنسی و منظم، دارای 5 کاسبرگ آزاد یا پیوسته و 5 گلبرگ آزاد می‌باشند. پرچم‌های آن‌ها مرکب از 2 ردیف حلقوی 5 تایی است، با این تفاوت که حلقه خارجی پرچم‌ها غالباً رشد پیدا نمی‌کند، در حالیکه پرچم‌های حلقه داخلی بر اثر انشعاب تکثیر می‌یابند و از اتصال میله آن‌ها به یکدیگر لوله‌ای به وجود می‌آید که تخمدان و خامه مادگی را کاملاً فرا می‌گیرد. در رأس لوله مذکور و یا در قسمت­های فوقانی طول آن، بساک پرچم‌ها به وضع مجتمع دیده می‌شود. مادگی چندبرچه‌ای است (امیدبیگی، 1390). میوه آنها خشک و مرکب از چند پوشینه و محتوی دانه‌هایی است که گاهی پوشیده از کرک‌های پنبه‌ای است. اکثر گیاهان این تیره حاوی ترکیبات موسیلاژی هستند که از آن‌ها دارو‌های متفاوتی ساخته می‌شود. پوست ساقه عده‌ای از گیاهان این تیره دارای الیاف فیبر قابل استفاده در نساجی است. دانه بعضی از آنها مانند پنبه دارای روغن فراوان است (زرگری، 1375).

 

1ـ5ـ خصوصیات گیاه­شناسی ختمی خبازی:

 

پنیرک با نام علمی .Malva sylvestris L از تیره پنیرکان می‌باشد. پنیرک گیاهی یک ساله، دوساله و یا به ندرت چندساله است (رضوی و همکاران[2]، 2010(.

 

شکل 1- 1 اندام هوایی گل پنیرک

 

منشا این گیاه آسیای میانه گزارش شده است و تقریبا در تمام نقاط جهان می‌روید (شوشتری، 1389). ریشه پنیرک کم و بیش منشعب، مخروطی شکل، مستقیم و ضخامت آن 5/1 تا 5/2 سانتی‌متر است. برگ‌ها بر روی ساقه به طور متناوب قرار دارند. دمبرگ و پهنک این گیاه کرک‌دار است. گل‌ها صورتی رنگ است که از زاویه بین برگ‌ها و ساقه ظاهر می‌شود. کاسبرگ‌ها رگه‌دار و بنفش رنگ هستند. میوه پنیرک مسطح و ده قسمتی است. بذر پنیرک لوبیایی شکل و قهوه‌ای رنگ است. گل‌ها و برگ‌های این گیاه حاوی مواد موسیلاژی، تانن[3]، مواد تلخ و مواد رنگی آنتوسیانین[4] است (امیدبیگی، 1390؛ ارضی و همکاران، 1391). پنیرک گیاه خزنده پایایی به ارتفاع 10 تا 15 سانتی‌متر با ساقه‌های کرک‌دار منشعب است. برگ‌های آن دارای پایه‌های دراز، قلوه‌ای شکل یا تا اندازه‌ای گرد با 5 تا 7 لوب و کرک‌دار است. رنگ گل‌ها صورتی تا سرخ و قطر آن‌ها 15 میلی‌متر است (توکلی­صابری و صداقت، 1384). گل‌ها بخش مهم دارویی گیاه را تشکیل می‌دهند و حاوی ماده موثره موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز آن گالاکتوز[5]، آرابینوز[6]، گلوکز[7]، رامنوز[8]، اسید‌گالاکتورونیک[9] حاصل می‌شود (زرگری، 1375؛ شوشتری، 1389).

 

شکل 1- 2 بذر، گل و برگ پنیرک

 

1ـ6ـ زیستگاه و جمع­آوری:

 

گونه‌های این گیاه در محل‌های مرطوب، کنار جاده‌ها و مزارع‌ یافت می‌شوند. پنیرک را در ماه‌های خرداد تا مرداد جمع­آوری کرده به سرعت در سایه می‌خشکانند (رضوی، 1388).