۳-2- نگاهی خلاصه بر همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 34

 

۳-۳-گونه‌های شخصیت در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 39

 

۳-۳-1- شخصیت‌های ساده. 40

 

۳-۳-۲- شخصیت‌های جامع.. 44

 

۳-۳-۳- شخصیت‌های پویا 48

 

۳-۳-4- شخصیت‌های ایستا 50

 

۳-4- تکنیک‌های شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها 51

 

3-4-1-شخصیت پردازی نمایشی.. 51

 

3-4-2-شخصیت پردازی از طریق خلق گفتگو. 51

 

۳-۴-۳- شخصیت پردازی به کمک توصیف عمل (کنش) 66

 

۳-4-4-توصیف صحنه و شخصیت پردازی.. 71

 

3-4-5- انتخاب نام و شخصیت پردازی.. 75

 

۳-4-6- شخصیت پردازی از طریق انتخاب لحن و شیوه‌ی گفتار. 78

 

3-5- شخصیت پردازی گزارشی.. 80

 

۳-5-1- شخصیت پردازی به کمک توصیف… 80

 

۳-5-2-توصیف افراد. 81

 

۳-۵-۳-توصیف رفتار. 81

 

۳-5-4- توصیف وضعیت ظاهری.. 84

 

۳-5-۵- توصیف اشیا‌ء. 86

 

3-5-6- توصیف مکان‌ها (Topographie) 88

 

۳-5-7- توصیف حیوانات.. 89

 

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه‌گیری.. 92

 

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری.. 93

 

4-2-پیشنهادها 96

 

پی نوشت… 97

 

فهرست منابع.. 102

 

چکیده

 

شخصیت و شخصیت پردازی یکی از عناصراصلی داستان است. رمان«همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها»، نوشته رضا قاسمی، یکی از آثار موفق داستانی در دهه هشتاد هجری است که از غنای شخصیت پردازی برخوردار است. در این رساله، در حد توان، با اتکا به تعاریف شخصیت و واکاوی شگردهای شخصیت پردازی، ابتدا به تفکیکِ حوزه‌های کنش کرداری شخصیت‌های این رمان پرداخته و در پایان، مشخصات دقیق کرداری، گفتاری و اندیشگی هر شخصیت را به کمک اصطلاحات و تعابیر تخصصی فن داستان نشان داده ایم. «همنوایی شبانه‌ی ارکسترچوب‌ها» اثری سوررئالیستی است که در آن، برای پردازش شخصیت، بیشتر از شخصیت پردازی نمایشی استفاده شده است. از بین شگردهای شخصیت پردازی نمایشی، گفتگو بیشترین کاربرد را داشته است. شخصیت پردازی نمایشیِ «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» بیشتر باتکیه بر عنصر گفتگو انجام شده است و در بیشتر موارد، مخاطب از طریق گفتگوهای متعدد به عالم درون شخصیت‌ها راه می‌بابد، در این میان، گفتگوهای درونی باتک گویی‌های فردی (گفتگوی شخصیت باخود) کارکرد بیشتری دارند. به عبارت روشن تر، شخصیت‌های «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها» درون گرا هستند.

 

واژه‌های کلیدی: همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، رضا قاسمی، رمان سوررئال، شخصیت پردازی.

 

-1- مسئله‌ی تحقیق

 

مسئله‌ی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها (۱۳۸۰) نوشته‌ی رضا قاسمی است. داستان از دیدگاه اول شخص بیان می‌شود و حکایت یک روشنفکر ایرانی است که به کشور فرانسه پناهنده شده و در اتاق زیر شیروانیِ ساختمانی در یکی از محلات پاریس زندگی می‌کند که ساکنانش را چند فرانسوی و ایرانی تبعیدی تشکیل داده اند. نویسنده واقعیت و خیال را در این داستان به هم آمیخته و ساختاری مالیخولیایی ایجاد کرده. تم اصلی رمان همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها، ترس و ویرانی است. تنهایی، بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی، دلزدگی و خستگی خصوصیات مشترك اغلب این رانده شدگان یا فراریان از وطن است. سرزمین نوین نتوانسته به آن‌ها هویتی تازه بدهد، و آنان به سختی احساس بی ریشگی و بی هویتی می‌كنند و این احساس آزارشان می‌دهد. اغلب آن‌ها داروهای اعصاب و آرام بخش مصرف می‌كنند¹.

 

شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان در پیشبرد طرح است که در طول دوره‌ی داستان نویسی بر اساس شرایط زمان وشناخت انسان از خود و دیگران دستخوش تغییراتی شده است. در داستان پردازی پیشامدرن نویسنده جمله‌های زیادی را صرف شناساندن ویژگی‌های شخصیت از طریق توصیف مستقیم می‌کند. تاجایی که گاه جمله‌های زیادی را به طرز لباس پوشیدن شخصیت اختصاص می‌دهدیا به طورصریح و مستقیم ویژگی‌های ظاهری و شخصیت‌ها را بیان می‌کند و یک شخصیتِ از پیش شناخته شده را در اختیار خواننده قرار می‌دهد که با این روند، شخصیت و تمامِ‌کنش‌ها و واکنش‌هایش برای خواننده قابل پیش بینی است و خواننده در موقعیت‌های مختلف بر اساس شناختی که از شخصیت دارد می‌تواند اعمال او را پیش بینی کند. در داستان نویسی مدرن و پسامدرن نویسنده عمل داستانی را متوقف نمی‌کند تا باجمله‌هایی، شخصیت‌ها را معرفی و توصیف کند، بلکه برای آن که شخصیت را برای مخاطب قابل درک و شناخت نماید، او را از خلال گفتگو‌هایش – چه با خود و چه با دیگران و همچنین اعمالی که انجام می‌دهد باز می‌نمایاند. در داستان‌های پیشامدرن، نویسنده به شخصیت‌های خود قاطعانه صفت‌هایی نسبت می‌دهد، اما نویسنده‌ی مدرن و پست مدرن به خوبی می‌داند که خصوصیات آدم‌ها نه تنها مطلق وپایدار نیست (البته اگر شخصیت جامع باشد) بلکه در شرایط مختلف و به نسبت دیگر آدم‌ها و موقعیت‌های گوناگون تغییراتی خواهد داشت.

 

به شخصیت پردازی به شیوه‌ی نخست که بیشتر از طریق توصیفات مستقیم انجام می‌شده است و امروزه نیز گاه در داستان نویسی از آن استفاده می‌شود، شخصیت پردازی گزارشی و به شیوه‌ی جدیدتر آن، که غیرمستقیم است، نمایشی می‌گویند. درشیوه‌ی گزارشی از توصیف ظاهر، اخلاق و رفتار، مکان، زمان و… کمک گرفته می‌شود؛ و در شخصیت پردازی نمایشی یشتر از گفتگو، عمل، نام، صحنه، لحن وشیوه‌ی گفتار.

 

 

بررسی ساختار و چگونگی شخصیت پردازی در همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها–با توجه به تعابیر و تعاریف مذکور – مسئله‌ی اصلی این رساله است.

 

۱-2- ضرورت تحقیق

 

اگر چه در زمینه‌ی شخصیت و شخصیت پردازی در آثار نویسندگان مختلف کارهایی انجام شده و کتاب‌هایی نوشته شده است و همچنین مقاله‌هایی در زمینه‌ی آثار این نویسنده تآلیف شده است، اما تاکنون پژوهشگر یا پژوهشگرانی به بررسی شخصیت پردازی در این اثر به شیوه ای که در این تحقیق پرداخته شده است نپرداخته اند. البته به همین نکته نیز توجه کنیم که در ساختار آثار سورئال و رئالیستی شخصیت و شخصیت پردازی اهمیت بسیار بالایی دارد. از این رو تحلیل شخصیت پردازی در اثر مذکور امری ضروری می‌نماید.

 

1-3-پیشینیه‌ی تحقیق

 

1- داوودی حموله، ثریا. (1382). «برنیامدن از پس غربت این جهان غربتی»، شماره‌های 41-39، نشریه نافه.

 

2- سمیعی، عنایت. (1381). « این‌های برای آینه گم كردگان، نقد و بررسی كتاب «همنوایی شبانه اركستر چوب‌ها»، شماره‌های 29/28، نشریه‌ی حیات نو.

 

3- صادقی، لیلا. (1383). «هم زمانی همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها با سلاخ خانه شماره 5 و بوف كور»، نشریه‌ی كلك، شماره‌های 149-150.

 

4- عبداللهی، ارسلان. (1383). «معمای معمار كلمات، نقد نمایشنامه‌های رضا قاسمی»، شماره76، نشریه‌ی عصر پنج‌شنبه.

 

  2-6- دیو در ادبیّات فارسی ……………………………………………………………………………………………… ….21

 

  2-7- پری در فرهنگ ایران …………………………………………………………………………………………………..26

 

فصل سوم :دیوانگی ،مفهوم وگونه های آن ……………………………………………………………………..29

 

  3-1- مفهوم دیوانه ………………………………………………………………………………………………………………..30

 

  3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

 

  3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

 

  3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

 

    3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

 

    3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

 

    3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

 

    3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

 

  3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

 

  3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

 

  3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

 

    3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

 

    3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

 

    3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

 

    3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

 

    3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر  خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

 

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین ……………………………………………………………44

 

  4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

 

  4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

 

  4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

 

  4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

 

    4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

 

    4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

 

      4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

 

      4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72  

 

      4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72                        

 

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

 

  5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

 

    5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

 

    5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

 

    5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

 

    5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

 

    5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

 

    5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

 

    5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

 

    5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

 

    5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

 

    5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

 

    5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

 

    5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

 

    5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

 

    5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

 

    5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

 

    5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

 

    5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

 

    5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

 

    5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

 

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری  ……………………………………………………………………………………..126

 

  6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

 

  6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

 

 

  فهرست منابع  ……………………………………………………………………………………………..131

 

چکیده

 

 

 

مطالب این پایان­نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از  دوره­های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا  لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ی دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان­نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که  بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است.  به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان­نامه بدان­ها پرداخته شده است.

 

واژه­های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

 

مقدمه:

 

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

 

   شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم  شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر  از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

 

 عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ی برخورد مردم با وی چنین گفته است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«قصد من بسیار مردم کرده­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.»                    (عطّار ،1389، 94).

 

  گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

 

2-7-1-نگاه شهریار: 21

 

2-7-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت شهریار 22

 

2-8-حمید سبزواری: 29

 

2-8-1-نگاه حمید سبزواری: 30

 

2-8-2-آثار حمید سبزواری: 30

 

2-8-3- نمونه‌ای از اشعار مقاومت سبزواری. 30

 

2-9-موسوی گرمارودی: 33

 

2-9-1-آثار گرمارودی. 34

 

2-9-2-نگاه گرمارودی: 34

 

2-9-3-نمونه‌ای از شعر مقاومت گرمارودی: 34

 

2-10-علم معلم دامغانی: 39

 

2-10-1-آثار محمدعلی معلم دامغانی: 40

 

2-10-2-نمونه‌ای از شعر مقاومت معلم. 40

 

2-11-قیصر امین پور: 43

 

2-11-1-آثار قیصر امین پور: 43

 

2-11-2-نگاه قیصر: 43

 

2-11-3-نمونه از شعر مقاومت قیصر امین پور 44

 

فصل سوم : واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

 

3- واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن. 51

 

3-1-واژه اسطوره: 51

 

3-2-اصطلاح اسطوره و نظر پژوهشگران: 51

 

3-3-طبیعت اسطوره: 52

 

3-4-اساس اسطوره 53

 

3-5-از اسطوره تا افسانه: 53

 

3-6- از اسطوره تا حماسه: 54

 

3-7-تاریخ اساطیری ایران. 54

 

3-8-بن مایه‌های اسطوره‌های ایرانی. 57

 

3-8-1-اسطوره‌های باستانی پیش از زردشت.. 57

 

3-8-2-اسطوره‌های زردشتی. 58

 

3-9-سرچشمه‌های اسطوره‌های ایران. 58

 

3-9-1-سرچشمه‌های بنیادین. 58

 

3-9-1-1-اساطیر هند: 58

 

3-9-1-2-اساطیر آسیای غربی: 59

 

3-9-1-3-اساطیر آشور و بابل: 59

 

3-10-پیوند اسطوره و ادبیات: 60

 

3-11-پیوند اسطوره و شعر دفاع مقدس: 61

 

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن

 

4-1- اسطوره آفرینش… 65

 

4-1-1-آفرینش آسمان و زمین. 67

 

4-1-2-آفرینش ماه 69

 

4-1-3-خورشید: 69

 

4-1-5-آفرینش انسان. 71

 

4-1-6-آب: 73

 

4-1-6-1-آب حیات: 75

 

4-7-آتش: 78

 

4-2-پادشاهان اساطیری. 82

 

4-2-1-جمشید. 83

 

4-2-2-ضحاک.. 84

 

4-2-3-فریدون. 86

 

4-2-4-نوذر 87

 

4-3-کی. 87

 

4-3-1-کیقباد: 87

 

4-3-2-کیکاووس: 88

 

 

4-3-3-افراسیاب.. 88

 

4-3-4-سیاوش.. 89

 

4-3-5- داراب و دارا: 91

 

4-3-6- اسكندر و دارا: 91

 

4-4- قهرمانان اسطوره‌ای. 93

 

4-4-1-کاوه 96

 

4-4-2-دودمان نریم. 97

 

4-4-3-زال. 98

 

4-4-4-رستم. 99

 

4-4-5-سهراب.. 100

 

4-4-6-اسفندیار 102

 

4-4-7-بیژن. 102

 

4-4-8-گودرز 103

 

4-4-9-گیو 103

 

4-5-موجودات فرا طبیعی: 104

 

4-5-1-سروش.. 104

 

4-5-2-دیوان. 105

 

4-5-3- اهریمن رهبر گروه دیوان. 106

 

4-5-4- خاستگاه دیوان. 106

 

4-5-5-پری. 113

 

4-5-6-پتیاره: 114

 

4-5-7-غول: 114

 

4-6-جانوران اساطیری: 115

 

4-6-1-سیمرغ: 115

 

4-6-2-عنقا: 118

 

4-6-3-اژدها و مار: 118

 

4-6-4-اسب: 120

 

4-7-جاها و مكان‌های اساطیری: 122

 

4-7-1-البرز کوه یا «قاف». 122

 

4-8-اسطوره‌ی آیین‌ها و مراسم. 123

 

4-8-1-توتم: 123

 

4-8-2-توتم شیر و پلنگ: 124

 

4-8-3- فّر: 127

 

4-8-4-آتشکده‌ها 127

 

4-8-5-آتش آذر گشسب: 128

 

4-9-ابزارهای نبرد 128

 

4-9-1-گرز گاو سر: 128

 

4-9-2-تیغ، جوشن و خود و سپر 129

 

4-9-3-درفش كاویان: 129

 

4-10-درمان اساطیری. 129

 

4-10-1-نوشدارو 130

 

4-10-2-پر سیمرغ: 130

 

4-10-3-جشن نوروز: 130

 

4-11-اسطوره پیامبران. 131

 

4-11-1- زرتشت.. 131

 

4-11-2-خضر: 136

 

4-11-3- موسی: 137

 

4-11-4- عیسی (ع): 138

 

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

 

5-1-نتیجه‌گیری: 141

 

5-2- پیشنهادات.. 143

 

فهرست منابع. 144

 

چکیده

 

 

 

 اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار می‌آید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است كه باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه می‌گردد؛ اسطوره كهن الگویی است؛ كه روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفته‌ی دیروزی است اسطوره‌ی هر قوم ریشه و پیشینه كهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تكیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه­های آن بیان شده است. تا آن­جا که لازم بود به بن­مایه­های اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه­های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان­نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیین­های اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیم‌بندی شده است. پس از آن­ که بر اساس کتاب­های معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آن‌ها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.

 

واژگان كلیدی: شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و … 

 

1-1- مقدمه

 

هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سروده‌ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه‌ها و مقاومت‌ها را می‌ستود و ثبت می‌کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش‌های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه‌های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه‌ی مظاهر و نشانه‌ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت‌نامه‌ها پیشانی‌بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه‌ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته‌اند. آثاری كه، ارزش‌ها جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

 

شعر مقاومت نوشته‌ی شاعرانی است كه زخم‌های فرود آمده بر سینه‌ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف‌هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده‌اند. توصیف خیانت‌ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ‌ها و مرثیه‌های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی‌شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه‌های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می‌شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن‌ها در چهارچوب‌های شناخته شده بررسی می‌شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت‌های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال‌هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می‌پیچید و کاروان‌های رزمندگان از خیابان‌ها گذر می‌كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می‌پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می‌شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان‌های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل‌گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده‌هایی تاریخی می‌تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه‌ی مقاومت است که جاودانه می‌گردد.

 

«هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه‌ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می‌كند و گستره­ی باستان شناسی در می‌ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره‌ها جست.»

 

(واحد دوست،1379: 25)

 

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می‌کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می‌سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ‌ترین ملت وارد می‌شد؛ كمرشان می‌شكست و اساس آن‌ها در هم می‌شد. در جامعه‌ای زندگی می‌كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان‌مردی هستند در اینجا شایسته می‌دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

 

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره‌ای در آن‌هاست؛ كه نشان دهنده‌ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه‌ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می‌باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره‌ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع‌آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده‌ام.

 

فصل چهارم:

 

4 –  طبیعت در شعر قیصر امین­پور ………………………………………………………………………………………………………………… 32

 

4- 1 –  طبیعت­گرایی توصیفی …………………………………………………………………………………………………………………….. 32

 

4 – 1 – 1- توصیف گزارش ­گونه و روایی ……………………………………………………………………………………………………. 32

 

4 – 1 – 2 – توصیفات ساده نمادین ………………………………………………………………………………………………………………..35

 

4 – 1 – 3 – توصیف براساس شخصیت­بخشی به عناصر طبیعت (تشخیص) …………………………………………………………… 37

 

4– 2 –  طبیعت گرایی با کارکرد عناصر حماسی …………………………………………………………………………………………….. 38

 

4- 2 – 1 – پیوند حماسه و تغزل …………………………………………………………………………………………………………………… 39

 

4- 2-  2 –  بازتاب روح حماسی در عناصر زبانی و بلاغی …………………………………………………………………………………. 39

 

4-2 – 2- 1 – واژگان …………………………………………………………………………………………………………………………………. 41

 

4- 2 – 2- 2 – ایماژها و تصاویر حسّی …………………………………………………………………………………………………………… 42

 

4 – 2 –3 –  لحن و آهنگ حماسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 55

 

4 – 2 –  3 – 1 –  لحن غمگینانه و سوگوارانه …………………………………………………………………………………………………..55

 

4 – 2 – 3 – 2 –  گله و شکایت …………………………………………………………………………………………………………………… 56

 

4 – 2 – 3 –  3 – صفا و صمیمیت ………………………………………………………………………………………………………………… 56

 

4 – 2 – 4 – تلفیق حماسه و عرفان ………………………………………………………………………………………………………………… 57

 

 

4 – 3 – طبیعت گرایی تألیفی وتأویلی ……………………………………………………………………………………………………………. 61

 

4 – 3 – 1 – تصویر رمانتیک ……………………………………………………………………………………………………………………….. 63

 

4 – 3 – 2 –   فردیّت در تصویر و کارکرد ایماژها و تصاویر ……………………………………………………………………………… 69

 

4 – 3 – 3 –  تنوّع ایماژها و تصاویر خیالی در طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی …………………………………………………………. 73

 

4 – 3 – 4 –  بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی ……………………………………………………………………..78

 

4 – 4 –  طبیعت­گرایی شهودی …………………………………………………………………………………………………………………….. 82

 

4 – 4 – 1 –  تقابل عقل وعشق …………………………………………………………………………………………………………………….. 83

 

4 – 4 – 2 –  وحدت عارفانه با هستی ……………………………………………………………………………………………………………. 85

 

2-2-3-2- آیه‌ی اکمال دین.. 32

 

2-2-3-3- آیه‌ی عذاب واقع.. 34

 

2-2-4- جهاز شتران، منبر پیامبر. 36

 

2-2-5- برافراشتن دست امام علی(ع) توسط پیامبر(ص) 39

 

2-2-6- اشاره به  حدیث «من کنت مولاة فهذا علی مولاه». 41

 

2-2-7-  اعلام رسمی ولایت امیرالمؤمنین (ع) توسط پیامبر(ص) 46

 

2-2-8-  اعطای لقب امیرالمؤمنین به حضرت علی(ع) 47

 

2-2-9- تهنیت و تبریک به امیرالمؤمنین(ع) 48

 

2-2-10- بیعت با امیر المؤمنین (ع) در روز غدیر. 50

 

2-2-11- عید وصی و عید امیر. 51

 

2-2-12- جشن و سرور در عید غدیر. 52

 

2-2-13- فضیلت روز غدیر. 54

 

2-2-14- عاشورا در غدیر. 56

 

فصل سوم- توصیف سیمای امیرالمؤمنین(ع) و جایگاه ایشان در غدیریه‌ها. 58

 

3-1- مقام امیرالمؤمنین(ع) 59

 

3-1-1- امام علی (ع) و آیه‌ی ولایت… 60

 

3-1-2- امام علی (ع) و سوره‌ی «دهر». 61

 

3-1-3- امام علی (ع) و آیه‌ی تطهیر. 63

 

3-1-4-  امام علی (ع)‌ و آیه‌ی «مباهله» (حدیث انفسنا) 64

 

3-1-5-  امام علی (ع) در احادیث نبوی.. 65

 

3-1-5-1-  امام علی (ع)‌ و فضیلت بر انبیاء علیهم السلام. 65

 

3-1-5-2-  امام علی(ع) وحدیث ثَقَلین.. 70

 

3-1-5-3-  امام علی(ع) و حدیث سفینه. 71

 

3-1-5-4-  امام علی(ع) و حدیث ولایت… 71

 

3-1-5-5-  امام علی (ع) و حدیث منزلت… 72

 

3-1-5-6- امام علی (ع)‌و حدیث « أنا مَدِینَةُ الْعِلْمِ، وَعَلِیٌّ بَابُهَا». 73

 

3-1-5-7-  امام علی (ع) و حدیث « علی منی کنفسی …». 74

 

3-1-5-8-  امام علی (ع)  و حدیث «قسیم النار و الجنّه». 75

 

3-1-5-9 – امام علی (ع)‌ و حدیث « خُلِقتُ اَنا وَ عَلیٌ مِن نورٍ واحدٍ ». 76

 

3-1-5-10-  امام علی (ع)‌ و حدیث « النّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتّی …». 76

 

3-1-5-11-  امام علی (ع) و حدیث « خمّرت طینة آدم بیدی اربعین صباحاً». 77

 

3-2- القاب و ویژگیهای شخصیتی امام علی(ع) 78

 

3-2-1- امام علی(ع) همسر حضرت زهرا(س) 78

 

3-2-2- علی(ع) داماد  پیامبر(ص) 79

 

3-2-3- علی(ع) شافع محشر. 80

 

3-2-4-  علی(ع) ساقی کوثر. 81

 

3-2-5-  بت شکنی امام علی (ع) 82

 

3-2-6- امام علی(ع)، ابوتراب… 83

 

3-2-7-  علی (ع) مظهر ایزد. 84

 

3-2-8-  امام علی مظهر جود و سخاوت… 86

 

3-2-9-  امام علی (ع) قهرمان میدان‌های نبرد. 88

 

3-3-  اعتراف غدیریه‌سرایان به عجز و ناتوانی خود از منقبت حضرت امیر(ع) 93

 

فصل چهارم- بررسی صور خیال در غدیریه‌های دوره بازگشت ادبی. 95

 

4-1-  تشبیه. 96

 

4-2- استعاره 102

 

4-3- كنایه. 106

 

4-4- مجاز 108

 

فصل پنجم- بررسی مضامین و ساختارهای غدیریه‌ها و نتیجه‌گیری. 111

 

5-1- غدیریه‌سرایان و بررسی ساختار غدیریه‌ها 112

 

5-1-1- آذر بیگدلی(م 1195ق) 112

 

5-1-2- هاتف اصفهانی(م 1198ق) 113

 

5-1-3- وامق یزدی(م 1262ق) 115

 

5-1-4- قاآنی شیرازی(م 1270ق) 115

 

 

5-1-5- داوری شیرازی(م 1283ق) 118

 

5-1-6- سروش اصفهانی(م 1285ق) 118

 

5-1-7- همای شیرازی(م 1290ق) 122

 

5-1-8- افسر کرمانی(م 1300ق) 122

 

5-1-9- جیحون یزدی(م 1301ق) 123

 

5-1-10- عبدالجواد جودی(م 1302ق) 123

 

5-1-11- وفایی شوشتری( م 1303ق) 124

 

5-1-12- میرزا عبدالرسول مدّاح شوشتری(م ؟ ) 125

 

5-1-13- محمد حسین عنقا( م1308 ق) 125

 

5-1-14- میرزا حبیب اصفهانی(م 1311ق) 126

 

5-1-15- صفی علیشاه(م 1316ق) 127

 

5-1-16- محیط قمی(م 1317ق) 127

 

5-1-17- مشتاقی نائینی(م 1318ق) 128

 

5-1-18- وهّاج خوانساری( م 1319ق) 128

 

5-1-19- عُمّان سامانی(م 1322ق) 130

 

5-1-20- حکیم ساوجی(م 1322ق) 130

 

5-1-21- محمد کاظم صبوری(م 1322ق) 132

 

5-1-22- عباس شباب شوشتری(م 1324ق) 135

 

5-1-23- الهامی کرمانشاهی(م 1325ق) 136

 

5-1-24- طرب (م 1330ق) 138

 

5-1-25- اختر طوسی( م 1334ق) 142

 

5-1-26-  ابوالحسن حیرت(م 1336ق) 144

 

5-1-27- ادیب الممالک فراهانی(م1336ق) 144

 

5-1-28- فرصت شیرازی(م 1339ق) 145

 

5-1-29- درودیان تفرشی( م 1344ق) 146

 

5-1-30- عبرت نائینی( م 1362ق) 148

 

5-2- بررسی ساختار غدیریه‌ها 151

 

5-2-1- قالب‌های شعری.. 151

 

5-2-2- وزن.. 152

 

5-2-3- مطلع(مقدمه) 153

 

5-3-  نتیجه گیری.. 154

 

پیوست- غدیریه سرایان و غدیریه‌ها.. 162

 

آذر بیگدلی(م 1195ق) 163

 

هاتف اصفهانی (م 1198 ق) 166

 

وامق یزدی(م 1262ق) 168

 

قاآنی شیرازی (م 1270ق) 170

 

داوری شیرازی(م 1283ق) 174

 

سروش(م 1285ق) 175

 

همای شیرازی(م 1290ق) 183

 

افسر کرمانی(م 1300ق) 186

 

جیحون یزدی(م 1301ق) 188

 

میرزا عبدالجواد جودی(م 1302ق) 191

 

حاج ملافتح الله شوشتری( م 1303ق) 193

 

میرزا عبدالرسول مدّاح شوشتری( قرن سیزدهم هجری) 195

 

محمد حسین عنقا( م1308 ق) 198

 

میرزا حبیب اصفهانی(م 1311ق) 200

 

صفی علیشاه(م 1316ق) 202

 

محیط قمی(م 1317ق) 203

 

مشتاقی نائینی(م 1318ق) 205

 

وهّاج خوانساری( م 1319ق) 208

 

عُمان سامانی(م 1322ق) 211

 

حکیم ساوجی(م 1322ق) 213

 

میرزا محمد کاظم صبوری(م 1322ق) 217

 

ملا عباس شباب شوشتری(م 1324ق) 226

 

الهامی کرمانشاهی(م 1325ق) 231

 

طرب (م 1330ق) 235

 

اختر طوسی( م 1334ق) 246

 

میرزا ابوالحسن حیرت(م 1336ق) 254

 

ادیب الممالک فراهانی(م1336ق) 256