در زمینۀ ویرایش و دستور زبان فارسی کارهای جداگانۀ بسیاری شده است که در نوع خود بسیار اهمیت دارد؛ زیرا هر دو موضوع؛ یعنی ویرایش و دستور زبان از موضوعاتی است که مورد توجه بسیاری از صاحب­نظران و مؤلفان بوده است؛ اما در زمینۀ تأثیر دستور زبان فارسی در ویرایش تاکنون کار آکادمیکی نشده است.

 

برخی منابع موجود در زمینۀ دستور و ویرایش:

 

1- فرشیدورد، خسرو، دستور مفصل امروز، انتشارات سخن، 1388.

 

2- انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن، دستور زبان فارسی 2، انتشارات فاطمی، 1387.

 

3- باطنی، محمدرضا، توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، انتشارات امیرکبیر، 1387.

 

4- ناتل خانلری، پرویز، دستور زبان فارسی، انتشارات توس، 1382.

 

5- لازار، ژیلبر، دستور زبان فارسی معاصر، ترجمۀ مهستی بحرینی، انتشارات هرمس، 1384.

 

6- وحیدیان کامیار، تقی، دستور زبان فارسی، انتشارات سمت، 1385.

 

7- وفایی، عباسعلی، دستور کاربردی متن، انتشارات سخن، 1390.

 

8- سمیعی (گیلانی)، نگارش و ویرایش، انتشارات سمت، 1385.

 

9- شریعت، محمدجواد، آیین نگارش، انتشارات اساطیر، 1370.

 

10- احمدی گیوی، حسن، از فنّ نگارش تا هنر نویسندگی، 1387.

 

11- کاخی، مرتضی، شیوۀ نگارش، انتشارات امیرکبیر، 1378.

 

12- صلح­جو، علی، نکته­ های ویرایش، نشر مرکز، 1386.

 

13- ارژنگ، غلام­رضا، ویرایش زبانی برای زبان نوشتاری امروز، نشر قطره، 1390.

 

14- شاهری لنگرودی، سید جلیل، مجموعۀ کامل اصول و قواعد ویرایش، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1382.

 

3- واژه های کلیدی تحقیق

 

فارسی: دستور زبان فارسی، ویرایش، جمله، فعل، حرف.

 

4- سوال های تحقیق

 

1- تأثیر دستور زبان بر ویرایش چه میزان است؟

 

2- چه مواردی از خطاهای دستوری در ویرایش مطرح می­شود؟

 

3- چه معیارهای دستوری در ویرایش متون بیشتر مورد توجه قرار می­گیرد؟

 

5- فرضیه های اصلی و فرعی

 

با توجه به این­که یکی از موارد مطرح در ویرایش زبانی، رفع خطاهای دستوری است؛ بنابراین، شناخت دستور و جایگاه آن در ویرایش بسیار اهمیت دارد؛ زیرا بسیاری از خطاهای دستوری ناشی از کاربرد نادرست قواعد دستور زبان فارسی اعم از صرفی و نحوی است. به این ترتیب، تأثیر این دو فنّ بر یکدیگر قابل ملاحظه است.

 

6- اهداف تحقیق (اصلی و فرعی)

 

از جمله مهم­ترین اهداف این تحقیق بررسی موقعیت و جایگاه دستور زبان در ویرایش است که این مهم به منظور شناخت قواعد دستور زبان برای بهره­مندی بهتر از امکانات موجود زبان و تشخیص خطاها و نارسایی­های زبان نوشتار است.

 

افزون بر این، مقایسۀ اختلاف­نظرهای دستورنویسان و ویراستاران در زمینۀ عناصری چون جمله، فعل، اسم، صفت و حرف از دیگر اهداف این پژوهش است.

 

7- استفاده کنندگان از نتایج تحقیق

 

 

1- دانش­پژوهان و دانشجویان همۀ رشته ­ها، به ویژه دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی؛

 

2- ویراستاران کتب و مطبوعات و …؛

 

3- محققان و پژوهشگران عرصه­ های مختلف.

 

فصل دوم: مباحث دستور زبان فارسی

 

مقدمه:

 

به طور کلی، «زبان دارای سه لایه است که در عین داشتن روابط متقابل با یکدیگر هر کدام اصول و قواعد خاص خود را دارد که آن را از دو لایۀ دیگر متمایز می­کند» (نجفی، 1375: 7). این سه لایه عبارت است از: عناصر آوایی، دستور زبان فارسی و واژگان. در این فصل لایۀ دستور زبان مورد بررسی قرار  می­گیرد که از دو بخش صرف و نحو تشکیل می­شود. بخش صرف به انواع کلمه می­پردازد که شامل فعل، اسم، حرف، قید، صفت، صوت و ضمیر می­شود و بخش نحو به مسائل ساخت جمله و روابط اجزای آن توجه دارد. هر کدام از این بخش­ها دارای اصول و قواعد خاصی است و لازم است مؤلفان و ویراستاران به آن توجه داشته باشند.

 

به این ترتیب، در این فصل افزون بر بررسی هر یک از مقوله ­ها با توجه به دستورهای سنتی و جدید، اختلاف ­نظرهای مهم دستور نویسان مطرح می­شود.

 

1- فعل (کنش)

 

فصاحت و روانی هر نوشته­ای در گرو مطابقت متن هر دوره­ای با قواعد دستوری آن دوره است؛ لذا یکی از راه­های پی­بردن به فصاحت آثار  ادبی، توجه به میزان رعایت قواعد دستوری آن آثار است. آنچه در قواعد دستوری زبان فارسی می­گنجد، شامل چند بخش می­شود؛ از جمله بخش آوایی، صرف، نحو و … . به طور خلاصه، در بخش آوایی، به کلمه و کلام توجه می­شود که مغایر با قاعده حذف و ابدال و …  نباشد. در بخش صرف نیز به ساختمان کلمات پرداخته می­شود و آن­ها را بدون درنظرگرفتن جایگاهشان در جمله بررسی می­کند و در بخش نحو به روابط اجزای سخن و معنی کلام توجه می­شود. با توجه به این­که کلمات در بافت جمله هویت پیدا می­کنند؛ لذا بررسی و  شناخت روابط اجزای سخن و جمله یکی از راه­های درست­نویسی محسوب می­شود. بدین ترتیب، برای شناخت اجزای جمله ابتدا یکی از مهمترین اجزای آن؛ یعنی فعل را که رکن اصلی جمله را شکل می­دهد، مورد بررسی قرار می­دهیم.

 

فعل جزء لازم و ضروری جمله است که کلمات و جملات بدون آن نابه­سامان هستند. به عبارتی «هر گونه خطایی در کاربرد افعال علاوه بر آن که ممکن است موجب تغییر معنای جمله یا ابهام آن شود، بر ساختمان نحوی جمله نیز تأثیر منفی می­گذارد» (ذوالفقاری، 1390: 233 و 234). خطیب رهبر نیز معتقد است، گفتارهای ما بی وجود فعل تصوراتی جدا از هم و نامربوط خواهد بود (خطیب رهبر، 1381: 167). از این رو، فعل نقش مهمی در فهم کلام و درستی عبارت دارد. این مقوله بخش قابل توجهی از کتاب­های دستور را به خود اختصاص داده است؛ چرا که بدون شناخت دقیق آن نمی­توان راه به جایی برد. بنابراین، برای شناخت این مقولۀ دستوری، لازم است ابتدا اقسام فعل را بررسی کنیم و سپس به جنبه­ ها و ساختمان آن بپردازیم.

 

«شهریار پس از اتمام تحصیل در دارالفنون در سال 1303 وارد مدرسة عالی طب شد. این ایام مصادف بود با آغاز عشق و شیفتگی شهریار هفت سال بعد در حالی که بیش از سه ماه به پایان امتحان دکتری طب باقی نمانده بود، به دلیل ناکامی در عشق و بحران شدید روحی ترک تحصیل کرد.» (علیمحمدی،1381:13)

 

زاهدی که از دوستان نزدیک شاعر و یکی از کسانی است که نقش عمده ای در حفظ و جمع آوری سروده های شاعر داشته است در مورد این بخش از زندگی شاعر می گوید: «شهریار یک عشق اولی آتشین دارد که خود آن را عشق مجاز نامیده. در این کوره است که شهریار گداخته و تصفیه می شود. این عشق مجاز است که در قصیدة «زفاف شاعر»با یک قوس صعودی اوج گرفته، به عشق عرفانی و الهی تبدیل می شود. ولی به قول خودش مدتی این عشق مجاز به حال سکرات بوده.» (شهریار، 1386: 13)

 

غزل هایی مانند ماه سفر کرده، توشة سفر، پروانه در آتش، غوغای غروب، یار قدیم، خمار شباب، نامة ناکامی، شاهد پنداری، شکرین پستة خاموش، تو بمان و دگران و … از جمله غزل هایی هستند که عشق آتشین شاعر را به تصویر می کشند.

 

 از تو بگذشتم و بگذاشتـــمت با دگــران                رفتم از کوی تو لیـــکن عقب سر نگـران

 

 ما گذشتیم و گذشت آنچه تو با ما کردی                            تو بمــان و دگــران وای به حال دگـران

 

رفته چون مه به محاقم که نشانم ندهند                 هرچه آفاق بجویند کران تــا بــه کـران

 

می روم تا که به صاحبنظـری باز رســم                  محــرم ما نبـــود دیـدة کوتــه نظــران

 

دل چون آینة اهـل صفــا می شکننــد                  که ز خود بی خبرند این ز خدا بی خبران

 

گل این باغ به جز حسرت و داغم نفزود                   لاله رویا، تو ببخشای به خونین جــگران

 

(شهریار، 1386: 337)

 

پس از شکست در عشق و انصراف از ادامة تحصیل، زندگی شاعر وارد مرحلة دیگری می شود و فراز و نشیب گوناگونی را پشت سر می گذارد. ابتدا در سال 1310 به استخدام ادارة ثبت املاک در می آید و بعد از آن به مشهد و نیشابور منتقل می شود. در همین ایّام با کمال الملک نقّاش معروف که او نیز دچار رنج تبعید وغربت است ملاقات می کند و مثنوی «زیارت کمال الملک» به همین مناسبت سروده می شود.

 

در مشهد نیز شاعر به محافل ادبی رفت و آمد می کند و با ادبیانی مانند محمود فرخ، گلشن آزادی، میرزا رضا خان عقیلی و … آشنا می شود و در انجمن ادبی شاهپور نیز شرکت می کند.

 

شاعر که مدتی از غم عشق فراغت حاصل کرده است،  بعد از گذشت سه سال دچار رنج روحی دیگری می­شود،در سال 1313 پدر و تکیه گاه خود را از دست می دهد و سرپرستی خانوادة خود و برادرش را بر عهده می گیرد.

 

در پی این حوادث بار دیگر به تهران باز می گردد وبه ناچار به خدمت دولتی (شهرداری و بانک کشاورزی)  مشغول می شود، کاری که پیوسته به آن اعتراض دارد و از آن شکایت می کند.

 

چه کنم شاعر آفریدستــم            کــاردیــگر نیاید از دستــم

 

کارغیر هنر نه کار من است          هرکسی مرد کار خویشتن است

 

 

(شهریار،1386: 666)

 

ودر جای دیگر خودرا شیر بیشۀ هنر می داند.

 

من هنر پیشه ام چه کار کنم                      شیر این بیشه ام چه کار کنم

 

خدمت من اداره رفتـن نیست                   مهملی گفتن وشنفتن نیـست

 

من به کار حساب مرد، نیم                      بلکـه با این حســاب مردنیم

 

(شهریار،1386: 667)

 

شهریار در سال 1331 به تصویب نخست وزیر وقت از خدمت دولت معاف می گردد و بار دیگر گرفتار اندوه از دست دادن مادرش می شود. به ناچار به تبریز باز می گردد وپس ازآن در 48سالگی با یکی از خویشاوندان خود ازدواج می کند و صاحب سه فرزند می شود.

 

1-2. مفاهیم عملیاتی……………………………………………………………………………………… 23

 

1-2-1. هدایت………………………………………………………………………………………………………………………………… 23

 

1-2-1-1. کاربرد لغوی و اصطلاحی………………………………………………………………………………………………. 23

 

1-2-1-2. کاربرد قرآنی……………………………………………………………………………………………………………….. 24

 

1-2-1-3. تعریف برگزیده……………………………………………………………………………………………………………. 27

 

1-2-2. رشد……………………………………………………………………………………………………………………………………. 28

 

1-2-2-1. کاربرد لغوی………………………………………………………………………………………………………………… 28

 

1-2-2-2. کاربرد قرآنی……………………………………………………………………………………………………………….. 29

 

1-2-2-3. کاربرد اصطلاحی…………………………………………………………………………………………………………. 29

 

1-2-2-4. تعریف برگزیده……………………………………………………………………………………………………………. 30

 

1-2-3. پیشرفت………………………………………………………………………………………………………………………………. 31

 

1-2-4. توسعه…………………………………………………………………………………………………………………………………. 32

 

1-2-5. الگو…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33

 

1-3. منظور از عنوان پژوهش (مبانی انسانشناسی فرهنگی از دیدگاه آموزههای قرآن کریم) 36

 

1-4. جایگاه انسانشناسی در آموزههای قرآنی……………………………………………………….. 37

 

فصل دوم: مبانی انسانشناسی عام قرآنی در پردازش الگوی مطلوب……………………… 41

 

2-1. فلسفه آفرینش………………………………………………………………………………………… 42

 

2-1-1. فلسفه آفرینش جهان……………………………………………………………………………………………………………. 42

 

2-1-1-1. آیات مشعر به اصل هدفمندی خلقت…………………………………………………………………………….. 42

 

2-1-1-2. آیات مشعر بر چیستی هدف خلقت……………………………………………………………………………….. 44

 

2-1-2. فلسفه آفرینش انسان……………………………………………………………………………………………………………. 46

 

2-1-2-1. آیات دال بر عبث نبودن خلقت انسان……………………………………………………………………………. 46

 

2-1-2-2. آیات بیانگر هدف خلقت انسان……………………………………………………………………………………… 47

 

2-2. ابعاد وجودی انسان………………………………………………………………………………….. 52

 

2-2-1. روح…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 52

 

2-2-2. طبیعت و فطرت انسان…………………………………………………………………………………………………………. 54

 

2-2-3. اختیار………………………………………………………………………………………………………………………………….. 56

 

2-3. روابط انسانی در عرصة وجود……………………………………………………………………… 61

 

2-3-1. رابطة انسان با خود……………………………………………………………………………………………………………….. 61

 

2-3-2. رابطه انسان با همنوع……………………………………………………………………………………………………………. 63

 

2-3-3. رابطة انسان با خدا……………………………………………………………………………………………………………….. 65

 

2-3-4. رابطه انسان با محیط……………………………………………………………………………………………………………. 67

 

فصل سوم: مبانی انسانشناختی نظام فرهنگی اسلام…………………………………………… 70

 

3-1. مبانی نظری نظام فرهنگی اسلام………………………………………………………………… 71

 

3-1-1. جهانبینی قرآنی…………………………………………………………………………………………………………………… 71

 

3-1-1-1. تعریف جهانبینی…………………………………………………………………………………………………………. 72

 

3-1-1-2. ویژگیهای جهانبینی قرآنی……………………………………………………………………………………………. 72

 

3-1-2. مبانی نظری انسان شناسی قرآنی…………………………………………………………………………………………… 73

 

3-1-2-1. مبانی خداشناخت………………………………………………………………………………………………………… 74

 

3-1-2-2. مبانی انسانشناخت……………………………………………………………………………………………………….. 76

 

3-1-2-3. مبانی جهان شناخت……………………………………………………………………………………………………. 77

 

3-1-2-4. مبانی جامعه شناخت…………………………………………………………………………………………………… 82

 

3-1-2-4-1. رابطة انسان و جامعه…………………………………………………………………………………………… 82

 

3-1-2-4-2. رابطة انسان و فرهنگ (انسان در بستر فرهنگ)……………………………………………………… 86

 

3-2. مبانی خاص انسانشناسی نظام فرهنگی اسلام……………………………………………….. 90

 

3-2-1. اصل عدالت اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………. 90

 

3-2-1-1. اهمیت عدالت اجتماعی………………………………………………………………………………………………… 90

 

3-2-1-2. تعریف عدالت اجتماعی………………………………………………………………………………………………… 91

 

3-2-1-3. عدالت از دیدگاه قرآن………………………………………………………………………………………………….. 92

 

3-2-1-3-1. عدالت در سخن گفتن…………………………………………………………………………………………. 93

 

3-2-1-3-2. عدالت در وزن کردن…………………………………………………………………………………………… 94

 

3-2-1-3-3. عدالت در حکم…………………………………………………………………………………………………… 94

 

3-2-1-3-4. عدالت در اصلاح میان متخاصمین………………………………………………………………………… 94

 

 

3-2-1-3-5. عدالت در شهادت……………………………………………………………………………………………….. 95

 

3-2-1-4. ابعاد عدالت اجتماعی…………………………………………………………………………………………………… 95

 

3-2-1-4-1 نظام اجتماعی و عدالت ساختاری………………………………………………………………………….. 95

 

3-2-1-4-2. نظام اجتماعی و عدالت رفتاری…………………………………………………………………………….. 96

 

3-2-1-5. اصل عدالت مبنای نظام فرهنگی اسلام………………………………………………………………………….. 97

 

3-2-2. اصل آزادی…………………………………………………………………………………………………………………………… 97

 

3-2-2-1. آزادی به عنوان کمال وسیلهای در نظام فرهنگی اسلام……………………………………………………. 98

 

3-2-2-2. اقسام آزادی………………………………………………………………………………………………………………. 101

 

3-2-2-2-1. آزادی معنوی……………………………………………………………………………………………………. 101

 

3-2-2-2-2. آزادی اجتماعی…………………………………………………………………………………………………. 101

 

3-2-3. اصل وحدت………………………………………………………………………………………………………………………. 102

 

3-2-3-1. اقسام وحدتیافتگی…………………………………………………………………………………………………….. 102

 

3-2-3-1-1. وحدت‌یافتگی قلبی…………………………………………………………………………………………… 102

 

3-2-3-1-2. وحدت‌یافتگی عقلی………………………………………………………………………………………….. 103

 

3-2-3-1-3. وحدت‌یافتگی عملی………………………………………………………………………………………….. 104

 

3-2-3-2. توجه به محوریت رشد در وحدت‌یافتگی عملی…………………………………………………………….. 105

 

3-2-3-3. رهبری، بلوغ‌یافتگی وحدت در جامعه………………………………………………………………………….. 105

 

3-2-3-4. وحدت، اصل «حرکت دهنده» فرآیند حرکت فرهنگی جامعه به سمت نظام مطلوب قرآنی.. 105

 

3-2-4. اصل ولایت………………………………………………………………………………………………………………………… 106

 

3-2-4-1. ولایت اصل رهبری کنندة نظام فرهنگی اسلام به سمت رشد و کمال اجتماعی………………… 106

 

3-2-4-2. قرآن کریم و متصدیان رهبری در جامعه……………………………………………………………………… 107

 

1-1-4-6. امامت و نبوت از منظر معتزله، براساس گزارش شیخ مفید  12

 

1-1-5. مکتب اشاعره 13

 

1-1-5-1. اندیشه‌های اشاعره 14

 

1-1-5-1-1. قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر اشاعره 14

 

1-1-6. فرقۀ مرجئه. 15

 

1-1-7. فرقۀ مشبهه. 16

 

1-1-8. فرقۀ جبریه. 17

 

1-1-9. فرقۀ تناسخیه. 18

 

1-1-10. فرقۀ حشویه. 18

 

1-1-11. فرقۀ خوارج. 18

 

1-1-12. فرقۀ زیدیه. 19

 

۱-1-13. اصحاب المعارف.. 19

 

1-1-14.مهمترین تفاسیر کلامی ………………………………………………………………………….20

 

فصل دوم: طبرسی و تفسیر. 21

 

مقدمه. 22

 

2-1. انواع روش‌های تفسیری.. 22

 

2-1-1. تفسیر مأثور 23

 

2-1-2. تفسیر عقلی ـ اجتهادی.. 25

 

2-2. معرفی طبرسی.. 27

 

2-2-1. زندگینامه طبرسی.. 27

 

2-2-2. معرفی تفسیر مجمع البیان.. 30

 

2-2-2-1. بررسی مقدمه تفسیر. 31

 

2-2-2-1-1. تعداد آیات قرآن و فایده دانستن آن‌ها 31

 

2-2-2-1-2. ذکر اسامی قاریان مشهور شهرها و راویان آن‌ها 31

 

2-2-2-1-3. تفسیر و تأویل و معنی آیات قرآن.. 31

 

2-2-2-1-4. نام‌های قرآن و معانی آن‌ها 32

 

2-2-2-1-5. علوم قرآن.. 32

 

2-2-2-1-6. ذکر برخی از احادیث مشهور در فضیلت قرآن و اهل آن  32

 

2-2-2-1-7. ذکر آنچه برای قاری قرآن مستحب است از نیکو خواندن لفظ و تزیین صوت هنگام قرائت قرآن  32

 

2-2-2-2. مبانی تفسیری طبرسی در مجمع البیان.. 32

 

2-2-2-2-1. قابل فهم بودن قرآن.. 32

 

2-2-2-2-2. معیارهای فهم قرآن.. 33

 

2-2-2-2-3. علوم مورد نیاز مفسر. 33

 

2-2-2-2-4. مصونیت قرآن از تحریف… 33

 

2-2-2-2-5. قرآن، معجزۀ جاودانه پیامبر(ص) 33

 

2-2-2-2-6. روش تنظیم مطالب مجمع البیان.. 34

 

2-2-2-2-7. منابع مورد استناد در مجمع البیان.. 35

 

2-2-2-2-۸. مجمع البیان در گفتار عالمان.. 36

 

فصل سوم: جایگاه کلام شیعه در تفسیر مجمع البیان.. 38

 

مقدمه. 39

 

3-1. بخش اول: جایگاه توحید در مجمع البیان.. 41

 

مقدمه. 41

 

3-1-1. بایستگی شناخت و معرفت خدا 41

 

3-1-2. اثبات صانع. 41

 

3-1-2-1. حرکت و سکون موجودات علامت نیاز به خالق.. 42

 

3-1-2-2. حدوث اجسام. 42

 

3-1-2-3. بی شریک بودن خدا 42

 

3-1-2-4. برهان تمانع. 42

 

3-1-3. صفات ثبوتیه. 43

 

3-1-3-1. اسماء و صفات.. 43

 

3-1-3-2. قدرت خدا 44

 

3-1-3-2-۱. اشتمال قدرت الهی بر هر چیز. 44

 

3-1-3-3. علم الهی.. 45

 

 

3-1-3-3-1. آگاهی از سرّ آسمان‌ها و زمین.. 45

 

3-1-3-3-2. علم به همۀ معلومات.. 45

 

3-1-3-3-3. عالم به نهان و آشکار 45

 

3-1-3-3-4. سمیع بودن خداوند. 46

 

3-1-3-4. اراده خداوند. 46

 

3-1-3-4-1. ارادۀ تام خداوند بر هستی.. 46

 

3-1-3-5. متکلم بودن خداوند. 47

 

3-1-3-6. خدای واحد. 47

 

3-1-4. صفات فعل.. 47

 

3-1-4-1. حکیم بودن.. 48

 

3-1-4-2. حی بودن.. 48

 

3-1-4-3. خالق بودن.. 48

 

3-1-4-3-1. خلقت آسمان‌ها و زمین نشانی برای خردمندان.. 48

 

3-1-4-3-2. خلقت جهان، دلیلی بر وجود خدا 49

 

3-1-5. صفات سلبیه. 49

 

3-1-5-1. تنزیه و تسبیح خدا 49

 

3-1-5-2. علوّ خداوند. 50

 

3-1-5-3. قدّوس بودن.. 50

 

3-1-5-4. نفی رؤیت و جسمانیت برای خدا 50

 

3-1-5-5. بی مکان بودن خداوند. 51

 

3-2. بخش دوم: جایگاه معاد در مجمع البیان.. 53

 

مقدمه. 53

 

3-2-1. تعبیرات کلی قرآن دربارۀ رستاخیز. 53

 

3-2-1-1. قیامت… 53

 

3-2-1-2. نشر. 53

 

3-2-1-3. معاد. 54

 

3-2-2. نام‌های قیامت… 54

 

3-2-2-1. یَومُ الخُلود. 54

 

3-2-2-2. یومٌ ثَقیل.. 54

 

3-2-2-3. یَومُ مَشهود. 54

 

3-2-2-4. یَومُ الوَعید. 55

 

3-2-2-5. یَومُ الحَسرَة 55

 

3-2-2-۶. یَومَ تُبلی السَّرائِر. 55

 

3-2-3. امکان معاد و منطق مخالفان.. 55

 

3-2-۴. دلائل امکان معاد. 57

 

3-2-5. معاد جسمانی.. 58

 

3-2-6. دروازۀ عالم بقا 60

 

3-2-6-1. مرگ… 60

 

3-2-6-2. برزخ. 61

 

3-2-7. محکمۀ عدل الهی.. 61

 

3-2-8. فرجام معاد. 62

 

3-2-8-1. بهشت و بهشتیان.. 63

 

3-2-8-1-1. ایمان و عمل صالح.. 63

 

3-2-8-1-2. تقوا 63

 

3-2-8-1-3. صبر در برابر سختی‌ها 63

 

3-2-8-1-4. اهتمام به نماز 64

 

3-2-8-2. نعمت‌های بهشت… 64

 

3-2-8-2-1. سایه‌های لذت‌بخش…. 64

 

3-2-8-2-2. غذاهای بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-3. لباس‌های بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-4. همسران بهشتی.. 65

 

3-2-8-2-5. امنیت و زوال خوف.. 66

 

3-2-8-2-6. برخورد محبت‌آمیز. 66

 

3-2-8-2-7. احساس خشنودی خدا 66

 

3-2-8-3. دوزخ و دوزخیان.. 67

 

3-2-8-3-1. کافران و منافقان.. 67

 

3-2-8-3-2. ممانعت مردم از راه یافتن به حق.. 67

 

3-2-8-3-3. استهزاء آیات الهی.. 67

 

3-2-8-3-4. ظلم و بیدادگری.. 68

 

3-2-8-4. عذاب‌های جسمانی و روحانی دوزخیان.. 68

 

3-2-8-5. جاودانگی کیفر. 69

 

3-2-8-6. شفاعت… 70

 

3-2-8-6-1. نفی شفاعت… 70

 

3-2-8-6-2. اذن شفاعت منوط به اذن خدا 70

 

3-2-8-6-3. شرایط شفاعت‌کننده و شفاعت شونده 71

 

3-3. بخش سوم: جایگاه نبوّت در مجمع البیان.. 72

 

3-3-1. فلسفه بعثت پیامبران.. 72

 

3-3-1-1. رهایی از ظلمت… 72

 

3-3-1-2. بشارت و انذار 72

 

3-3-1-3. تعلیم و تربیت… 73

 

3-3-2. ویژگی‌های عمومی پیامبران.. 73

 

3-3-2-1. صدق گفتار 73

 

3-3-2-2. امانت… 73

 

3-3-2-3. نیکوکاری و احسان.. 74

 

3-3-2-4. توکل مطلق بر خداوند. 74

 

3-3-2-5. علاقه و دلسوزی فوق العاده 74

 

3-3-3. عصمت مهم‌ترین شرط رسالت… 75

 

3-3-3. تنزیه انبیا 76

 

3-3-3-1. آدم. 76

 

3-3-3-2. ابراهیم. 77

 

3-3-3-3. موسی.. 77

 

3-3-4. طرق شناخت پیامبران.. 78

 

3-3-4-1. رابطۀ اعجاز و نبوّت.. 78

 

3-3-4-2. تفاوت سحر با معجزه 79

 

3-3-4-3. وحی (چگونگی ارتباط با عالم غیب) 80

 

3-3-5. دلایل صدق ادعای پیامبر اسلام. 81

 

3-3-5-1. قرآن، معجزه پایدار پیامبر. 81

 

3-3-5-2. شاخه‌های اعجاز قرآن.. 82

 

3-3-5-2-1. فصاحت و بلاغت… 82

 

3-3-5-2-2. اعجاز قرآن از نظر علوم روز 82

 

3-3-5-2-3. اعجاز قرآن از نظر اخبار غیبی.. 83

 

3-3-5-2-4. اعجاز قرآن از نظر عدم تضاد و اختلاف.. 84

 

3-3-5-۳. گردآوری قراین یک راه مطمئن دیگر. 84

 

3-3-6. خاتمیت در قرآن.. 85

 

3-4. بخش چهارم: جایگاه عدل در مجمع البیان.. 85

 

3-4-1. برسی واژه‌های ظلم، عدل و قسط.. 86

 

3-4-2. خداوند به هیچ‌کس ستم نمی‌کند. 86

 

3-4-3. یکسان نبودن خوب و بد. 88

 

3-4-4. مشکل حوادث دردناک زندگی بشر. 88

 

3-4-5. پاسخ تفصیلی به پدیده‌های ناگوار 88

 

3-4-5-1. فلسفه تفاوت‌ها 88

 

3-4-5-2. مشکلات خودساخته. 89

 

3-4-5-3. مصائبی که مجازات الهی است… 90

 

3-4-5-4. مصیبت بیدادگر. 90

 

3-4-5-5. آزمون الهی به‌وسیلۀ مشکلات.. 91

 

3-4-5-6. شناخت نعمت‌ها در کنار مصائب… 92

 

3-5. بخش پنجم: جایگاه امامت در مجمع البیان.. 93

 

3-5-1. امامت در قرآن.. 93

 

3-5-2. ولایت و امامت عامه در قرآن.. 94

 

3-5-2-1. آیۀ انذار و هدایت… 94

 

3-5-2-2. آیۀ صادقین.. 94

 

3-5-2-3. آیۀ اولی الأمر. 95

 

3-5-3. شروط و صفات ویژۀ امام. 95

 

3-5-3-1. علم امام. 96

 

3-5-3-2. معصوم بودن امام. 96

 

3-5-3-3. ولایت تکوینی پیامبران و امامان.. 97

 

3-5-4. ولایت و امامت خاصه. 98

 

3-5-4-1. آیۀ تبلیغ. 98

 

3-5-4-2. آیۀ ولایت… 98

 

3-5-4-3. آیۀ لیلة المبیت… 99

 

3-5-4-4. آیۀ نیکوترین مؤمنان.. 99

 

3-5-4-5. آیۀ بینه و شاهد. 99

 

3-5-4-6. آیۀ انذار 100

 

3-5-4-7. آیۀ گوش‌های شنوا 100

 

3-5-4-8. آیۀ محبت… 101

 

3-5-5. امام مهدی علیه السلام. 101

 

نتیجه‌گیری.. 103

 

فصل چهارم: گونه‌های مواجهۀ کلامی طبرسی در مجمع البیان با برخی آراء کلامی.. 104

 

مقدمه. 105

 

4-1. بخش اول: رویکردهای طبرسی به معتزله. 105

 

4-1-1. رویکرد توضیحی.. 105

 

4-1-1-1. سکونت و خروج آدم و حوا از بهشت… 105

 

4-1-1-2. شفاعت قابل قبول.. 106

 

4-1-1-3. اسلام و ایمان.. 106

 

4-1-1-4. خارق عادت از غیر از نبی.. 106

 

4-1-1-5. مصیبت و گناه 106

 

4-1-1-6. معنای ظلم. 107

 

4-1-1-7. خلق مخلوقات، باواسطه یا بی‌واسطه. 107

 

4-1-1-8. تعبیر خواب.. 107

 

4-1-1-9. حاضر شدن اعمال در قیامت… 108

 

4-1-1-10. سخن عیسی در گهواره 108

 

4-1-1-11. حقیقتِ روح. 108

 

4-1-1-12. غیر قابل رؤیت بودن شیطان.. 108

 

4-1-1-13. ترک اولی یا گناه کردن آدم. 108

 

4-1-1-14. زندگی ابدی.. 109

 

4-1-1-15. نادیدنی بودن خدا 109

 

4-1-1-16. عدم سختگیری خداوند بر بندگان.. 109

 

4-1-1-17. تأخیر عذاب تا وقت معیّن.. 109

 

4-1-1-18. نبوت عیسی.. 109

 

4-1-1-19. اجر دنیوی.. 109

 

4-1-1-20. چهره‌های متنعّم در قیامت… 110

 

4-1-1-21. صفات مخصوص خدا 110

 

4-1-1- 22. روی‌گردانی از آیین ابراهیم. 110

 

4-1-1-23. دروغ گفتن در آخرت.. 110

 

4-1-2. رویکرد تقریب‌گرایانه. 110

 

4-1-2-1. معنای اسلام. 111

 

4-1-2-2. بهشتی به پهنای آسمان و زمین.. 111

 

4-1-2-3. زنگار قلب… 111

 

4-1-2-4. پیروی از دین خدا 111

 

4-1-2-5. فرشته یا جن بودن ابلیس…. 111

 

4-1-2-6. انتظار کرامت الهی.. 112

 

4-1-3. رویکرد نقادانه. 112

 

4-1-3-1. رجعت… 112

 

4-1-3-2. ایمان، معرفت خدا 112

 

4-1-3-3. پذیرش توبه. 113

 

4-1-3-4. آمرزش همۀ گناهان.. 113

 

4-1-3-5. افضل نبودن فرشته بر نبی.. 113

 

4-1-3-6. عذاب فاسق.. 114

 

4-1-3-7. مؤمنان واقعی.. 115

 

4-1-3-8. عدم زیادت علم خدا بر ذاتش…. 115

 

4-1-3-9. جواز بخشش همۀ معاصی.. 115

 

4-1-3-10. تجاوز از حدود الهی، خلود در آتش…. 115

 

4-1-3-11. آگاهی از غیب… 116

 

4-1-3-12. طاعت فاسق.. 116

 

4-1-3-13. خبر دادن خداوند در خلقت موجودات.. 116

 

4-1-3-14. جواز تقیه بر امام. 117

 

4-1-3-15. مکلّف بودن آدم و حوا 117

 

4-1-3-16. سجده ملائکه به آدم. 117

 

4-1-3-17. حکم سلیمان.. 117

 

4-1-3-18. زمان مرگ انسان‌ها 118

 

4-1-4. رویکرد طبرسی به سران معتزله. 118

 

۴-۲. بخش دوم: انتقاد طبرسی بر جبرگرایان.. 118

 

4-2-1. نسبت گمراهی به خدا 119

 

4-2-2. سجده به آدم. 119

 

4-2-3. تأثیر اختیار در افعال و اقوال.. 119

 

4-2-4. عدم مسئولیت در قبال کار دیگران.. 119

 

4-2-5. پشیمانی از کردار و اعمال.. 120

 

4-2-6. عدم انتساب زشتی‌ها به خداوند. 120

 

4-2-7. تبدیل نعمت به کفر. 120

 

4-2-8. تکلیف در حد توانایی.. 120

 

4-2-9. نیل نفس انسان به پاداش عملکرد خویش…. 120

 

4-2-10. شتاب‌کنندگان در کفر. 121

 

4-2-11. عدم ظلم خدا به بندگان.. 121

 

4-2-12. شیطان، عامل گمراهی.. 121

 

4-2-13. ایمان برای همه. 121

 

4-2-14. جعل احکام از طرف کفار 121

 

4-2-15. عدم دشنام به بتها 122

 

4-2-16. عدم مجازات کسی به جای دیگری.. 122

 

4-2-17. کیفر رفتار فرعونیان به قحطی.. 122

 

4-2-18. خواست خدا بر ایمان اجباری همه مردم. 122

 

4-2-19. خداوند، خالق کل هستی.. 123

 

4-2-20. فرستادن پیامبر، مایۀ رحمت خلق جهان.. 123

 

4-2-21. کفران نعمت… 123

 

4-2-22. روشن ترین دلیل بر فساد قول مجبره 123

 

4-2-23. مؤمنان برگزیده 124

 

4-2-24. ایمان فعل خداست یا بنده؟. 124

 

4-3. بخش سوم: انتقاد طبرسی به اصحاب الرّموز 125

 

4-4. بخش چهارم: انتقاد طبرسی به اصحاب المعارف.. 125

 

4-4-1. گمراهی برخی انسان‌ها 125

 

4-4-2. نفی علم از برخی انسان‌ها 125

 

4-5. بخش پنجم: انتقاد طبرسی به تناسخیه. 126

 

4-5-1. پیمان خداوند از بنی آدم. 126

 

4-5-2. مکلف بودن حیوانات.. 126

 

4-6. بخش ششم: انتقاد طبرسی به حشویه. 126

 

4-7. بخش هفتم: برسی نظرات طبرسی در مورد خوارج. 127

 

4-7-1. پیروان متشابهات قرآن.. 127

 

4-7-2. روسیاهان در قیامت… 127

 

4-7-3. نقد رأی خوارج دربارۀ حکم رجم. 127

 

۴-7-4. جزای سارق.. 127

 

4-7-5. تعذیب اطفال مشرکین.. 128

 

4-7-6. زیان‌کارترین مردم. 128

 

4-7-۷. مرتکب کبیره 128

 

4-7-۸. ضرورت کافر بودن غیر مؤمن.. 128

 

4-7-۹. دخول آتش فقط برای کافران.. 129

 

4-8. بخش هشتم: مواجهه طبرسی با برخی آراء زیدیه. 129

 

4-8-1. آرای فقهی زیدیه. 129

 

4-8-2. تأویلی نیکو از زیدیه. 129

 

4-9. بخش نهم: انتقاد طبرسی به مرجئه. 130

 

4-9-1. ایمان و عمل قبل از توبه. 130

 

1-1-2-4-  اقسام اجماع. 13

 

1-1-2-4-1-  تقسیم اجماع از حیث راه های تکوین و وجود اجماع. 13

 

1-1-2-4-1-1-  اجماع سکوتی و اجماع صریح.. 13

 

1-1-2-4-1-1-1-  اجماع قولی و اجماع فعلی.. 14

 

1-1-2-4-2-  اقسام اجماع به اعتبار طرق تحصیل.. 15

 

1-1-2-4-2-1-  اجماع محصّل و اجماع منقول. 15

 

1-1-2-4-3-  اقسام اجماع از حیث ترکیب و بساطت.. 17

 

1-1-2-4-3-1-  اجماع مرکب و اجماع بسیط.. 17

 

1-1-2-4-4-  تقسیمات اجماع از حیث کشف از قول معصوم (ع) 18

 

1-1-2-4-4-1-  اجماع دخولی.. 18

 

1-1-2-4-4-2- اجماع لطفى‌ 19

 

1-1-2-4-4-3-  اجماع حدسى‌ 19

 

1-1-2-4-4-4-  اجماع تقریرى‌ 19

 

1-1-2-4-4-4-1-  تفاوت میان اجماع تقریرى و اجماع لطفى.. 20

 

1-1-2-4-4-5-  اجماع تشرّفى‌ 20

 

1-1-2-4-4-6-  اجماع تقیّه ای.. 21

 

1-1-2-4-4-7-  اجماع کشفی.. 22

 

1-1-2-4-5-  اجماع مدركى و تعبّدى.. 22

 

1-1-2-5-  خاستگاه اجماع در اندیشه اصولی و فقهی.. 23

 

1-1-2-5-1-  اجماع و ارتباط آن با مسأله خلافت.. 24

 

1-1-2-5-2-  اولین ادّعای اجماع. 25

 

1-1-2-5-3-  سرّ قرار دادن اجماع در ردیف ادلّه اربعه. 27

 

1-2-  فلسفه پرداختن به نظرات شهید صدر(ره) و امام خمینی(ره) 28

 

1-2-1-  نگاهی گذرا به حیات علمی شهید آیت الله  سیّد محمّدباقر صدر(ره) 29

 

1-2-1-1-  جامعیّت و تنوع رشته ها‌ 29

 

1-2-1-2-  ویژگی هاى شهید صدر(ره) در اصول‏. 30

 

1-2-1-3-  شاخصه های مکتب اصولی شهید صدر(ره) 32

 

1-2-2-  نگاهی به حیات علمی آیت الله العظمی امام سید روح الله خمینی(ره) 32

 

1-2-2-1-  جامعیت علمی.. 33

 

1-2-2-2-  امام خمینی(ره) و علم اصول. 33

 

1-2-2-3-  ویژگی های اندیشه اصولی امام خمینی(ره) 35

 

فصل 2 : بررسی حجیت اجماع

 

2-1-  بررسی حجّیت اجماع از دیدگاه امامیّه. 38

 

2-1-1-  ملاک حجّیت اجماع در کلام فقهای امامیّه. 39

 

2-1-2-  راه های احراز رأی معصوم. 40

 

2-1-2-1-  طریقه دخولی (تضمّنی) یا حسّی.. 41

 

2-1-2-1-1-  بررسی حجّیت اجماع دخولی.. 43

 

2-1-2-1-2-  راه های به دست آوردن نظر امام(ع) از طریق اجماع دخولی.. 44

 

2-1-2-1-3-  شرط تحقق اجماع دخولی.. 44

 

2-1-2-1-4-  ویژگى‏هاى طریقه دخولی.. 45

 

2-1-2-1-5-  نقد طریقه دخولی.. 46

 

2-1-2-2-  کشف از قول معصوم(ع) بر اساس عقل عملی.. 52

 

2-1-2-2-1-  اجماع لطفی.. 52

 

2-1-2-2-1-1-  صورتهای مختلف تطبیق قاعده لطف بر مساله اجماع. 54

 

2-1-2-2-1-1-1-  وجوب لطف به وسیلۀ حفظ مصلحت‌ها‌ 54

 

2-1-2-2-1-1-2-  جریان عادت خداوند بر حفظ مصالح‌ 54

 

 

2-1-2-2-1-1-3-  وجوب لطف با پر كردن شكاف‌هاى موجود در دین.. 55

 

2-1-2-2-1-2-  ویژگى‏هاى اجماع لطفی.. 55

 

2-1-2-2-1-3-  نقد اجماع لطفی.. 56

 

2-1-2-3-  كشف از قول معصوم بر اساس عقل نظرى.. 61

 

2-1-2-4-  اجماع حدسی.. 62

 

2-1-2-4-1-  خصوصیات طریقه حدسی.. 63

 

2-1-2-4-2-  تفاوت اجماع حدسی با اجماع دخولی و لطفی.. 64

 

2-1-2-4-3-  حساب احتمالات.. 65

 

2-1-2-4-3-1-  نظریه شهید صدر(ره) 65

 

2-1-2-4-3-1-1-  مبانی منطقی استقراء. 65

 

2-1-2-4-3-1-1-1-  تعریف استقراء و تبیین آن. 66

 

2-1-2-4-3-1-1-1-1-  راه حل عقل گرایان. 67

 

2-1-2-4-3-1-1-1-2-  راه حل‌های مکتب تجربه گرایی.. 68

 

2-1-2-4-3-1-1-1-3-  مکتب ذاتی، ابداع شهید صدر(ع) 71

 

2-1-2-4-3-2-  مبنای حجیّت اجماع از نظر شهید صدر(ره) 74

 

2-1-2-4-3-3-  نقد نظریه حساب احتمالات.. 79

 

2-1-2-4-4-  ملازمه عادیه بین آراء مرؤوسین و رئیس آنان. 80

 

2-1-2-4-4-1-  كشف از قول معصوم بر اساس ملازمه عادیه. 81

 

2-1-2-4-4-2-  نقد نظریه ملازمه عادیه. 81

 

2-1-2-4-5-  کشف از دلیل معتبر نزد مجمعین.. 83