ـ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌‌های انبیا در تفاسیر قرآن. 12

 

ـ پژوهش‌‌های ادبی.. 13

 

ـ اهداف تحقیق.. 14

 

ـ سؤالات تحقیق.. 14

 

ـ فرضیه‏های تحقیق.. 14

 

ـ تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

 

ـ روش‌شناسی تحقیق.. 15

 

ـ جامعه‌ی آماری.. 17

 

ـ محدودیت‌ها 17

 

 

 

فصل دوم: شناخت‌نامه‌ی عطّار نیشابوری.. 18

 

ـ مقدّمه. 19

 

ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20

 

ـ آثار عطّار. 23

 

ـ منطق‌الطیر. 24

 

ـ مصیبت‌نامه. 25

 

ـ الهی‌نامه. 26

 

ـ اسرارنامه. 27

 

ـ مختارنامه. 27

 

ـ دیوان. 28

 

ـ تذکرةالاولیاء 28

 

ـ سرچشمه‌ها و مآخذ شعر عطّار. 29

 

ـ غزّالی و ابوسعید. 31

 

ـ عطّار، حكایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31

 

ـ عطّار و تورات… 34

 

ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37

 

ـ سال‌شمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38

 

 

 

فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40

 

بخش اوّل: علم‌الحدیث و روایات مجعول. 41

 

ـ علوم حدیث… 42

 

ـ مهم‌‌ترین اصل حدیث‌شناسی.. 43

 

ـ عطّار و احادیث موضوع. 44

 

ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آن‌‌ها در آثار عطّار نیشابوری.. 45

 

بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49

 

ـ تفسیر. 50

 

ـ اقسام تفسیر. 52

 

ـ تفسیر به مأثور. 52

 

ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرست‌وار) 53

 

ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53

 

ـ اسرائیلیات… 53

 

ـ انواع اسرائیلیات… 55

 

ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55

 

ـ فرهنگ یهودی.. 56

 

ـ یهود 56

 

ـ تلمود 59

 

ـ فرهنگ مسیحی.. 60

 

ـ مسیحیت… 60

 

ـ انجیل.. 61

 

ـ اهل کتاب… 62

 

ـ کتب تاریخی و سیره‌نویسی.. 62

 

ـ خیال‌پردازی و افسانه‌سرایی‌‌های مسلمان‌نماهای اهل کتاب… 63

 

ـ کیفیت راه‌یابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63

 

 

ـ راویان اسرائیلیات… 66

 

ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66

 

ـ هشدارهایی درباره‌ی خطر اسرائیلیات و راه‌‌های مقابله با آن. 68

 

بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71

 

ـ مقدّمه. 72

 

ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73

 

ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشت‌‌های عرفانی و ادبی.. 75

 

ـ کیفیت راه‌‌یابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

 

ـ سرچشمه‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

 

 

 

فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82

 

ـ مقدّمه‌‌ای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83

 

بخش اوّل:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88

 

ـ مقدّمه. 89

 

ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89

 

ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90

 

ـ داستان آدم به روایت کتاب‌های مقدّس…. 91

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92

 

ـ آفرینش آدم 92

 

ـ آفرینش زن. 92

 

ـ نافرمانی انسان. 92

 

ـ داوری خدا 93

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93

 

ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94

 

ـ حدیثِ ابلیس…. 95

 

ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95

 

ـ حدیثِ آدم و حوا 96

 

ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97

 

ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97

 

ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97

 

ـ آفرینش حوّا(ع) 100

 

ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آن‌‌ها از بهشت… 101

 

ـ توبه‌ی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102

 

ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103

 

ـ خلقت آدم و … 103

 

ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104

 

ـ حکایت بچه‌ی ابلیس با آدم و حوّا 105

 

ـ توبه‌ی آدم 108

 

ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109

 

ـ تحلیل نهایی.. 110

 

بخش دوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111

 

ـ ادریس(ع) در قرآن. 112

 

ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112

 

ـ ادریس در تفاسیر و تحلیل‌‌ها 113

 

ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115

 

ـ تحلیل نهایی.. 117

 

بخش سوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118

 

ـ داود(ع) در قرآن. 119

 

ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120

 

ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیل‌‌ها 121

 

ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123

 

ـ تحلیل نهایی.. 126

 

بخش چهارم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکه‌‌ی سبا 127

 

ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128

 

ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128

 

ـ اشاره‌‌ی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128

 

ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128

 

ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129

 

ـ تحلیل و نقد روایت‌‌ها 130

 

ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132

 

ـ سلیمان و دیو. 132

 

ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135

 

ـ عصا و سلیمان. 135

 

ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136

 

ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137

 

ـ سلیمان و زنبیل‌بافی.. 138

 

ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138

 

ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140

 

ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141

 

ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّه‌‌ی بلقیس و سلیمان(ع) 146

 

ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146

 

ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147

 

ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148

 

ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148

 

ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150

 

ـ نکته‌ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152

 

بخش پنجم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154

 

ـ موسی در قرآن. 155

 

ـ موسی در كتب مقدّس…. 155

 

ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156

 

ـ تفسیر‌‌ها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156

 

ـ تجلّی در آثار عطّار. 157

 

ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158

 

ـ روایت تورات… 159

 

ـ روایت قصص‌الانبیاء نیشابوری.. 159

 

ـ روایت كشف‌الاسرار میبدی.. 160

 

ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160

 

ـ تحلیل نهایی.. 161

 

بخش ششم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163

 

ـ نوح در قرآن. 164

 

ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164

 

ـ خلاصه‌‌ی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165

 

ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166

 

ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167

 

ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168

 

ـ نوح و گریه‌ها ‌‌و نوحه‌هایش…. 169

 

ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزه‌‌گر. 170

 

ـ تحلیل نهایی.. 171

 

بخش هفتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172

 

ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173

 

ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174

 

ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174

 

ـ تحلیل مختصر داستان. 175

 

ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176

 

ـ تحلیل نهایی.. 180

 

بخش هشتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیه‌های عطّار از ابلیس… 181

 

ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182

 

ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183

 

ـ تفسیر صوفیانه. 184

 

ـ پیشینه‌ی ادب صوفیه درباره‌ی ابلیس…. 185

 

ـ دفاعیه‌های عطّار از ابلیس…. 187

 

ـ حكایت ابلیس…. 193

 

ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195

 

ـ تحلیل نهایی.. 196

 

بخش نهم:  روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198

 

ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199

 

ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199

 

ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201

 

ـ حقیقت محمّدیه در مقایسه‌‌ی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204

 

ـ صوفیه و تأویل‌ها 205

 

ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206

 

ـ تحلیل نهایی.. 209

 

 

 

فصل پنجم: یافته‌ها، نتایج و پیشنهادها 211

 

ـ یافته‌ها 212

 

ـ نتایج.. 217

 

ـ پیشنهادها 220

 

ـ کشف‌الآیات… 221

 

ـ کشف‌الاحادیث… 222

 

ـ کشف‌الابیات… 223

 

ـ نام‌نامه. 224

 

ـ منابع و مآخذ. 225

 

ـ کتاب‌ها 225

 

ـ مقاله‌ها 233

 

Abstract 235

 

 

 

 

 

ـ چكیده

 

عطّار نیشابوری، بزرگ‌ترین شاعر و نویسنده‌‌ی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه‌‌ی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دوران‌ساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.

 

آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینش‌‌های ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوه‌‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در آن‌‌ها باز نموده شود.

 

یكی از ویژگی‌‌های مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آن‌‌ها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.

 

روایات مجعول به مجموعه‌‌ی اخبار و روایت‌‌هایی اطلاق می‌‌گردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیه‌ی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقت‌‌های قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساخته‌‌اند و خواسته و ناخواسته و به شیوه‌‌های گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.

 

هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشه‌‌های غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آن‌‌ها و جلوگیری از خلط اندیشه‌‌های دینی و غیر دینی می‌باشد.

 

در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه‌‌ی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.

 

یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن‌‌ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده‌‌اند. دیگر آن‌که، برداشت‌‌هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته‌اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه‌‌های عرفانی از هر موضوعی سود جسته‌‌اند.

 

روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه‌ی کتابخانه‌‌ای می‌باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می‌‌گیرد.

 

 

 

کلید واژه‌ها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص

 

  

 

ـ مقدّمه

 

اندیشه‌‌ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه‌‌ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه‌‌های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف‌‌ها و تفاوت‌‌ها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشه‌‌های گوناگون در تفسیر اندیشه‌‌های اسلامی بوده است.

 

از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه‌‌های گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشه‌‌ی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیك انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه‌‌های مختلف و گاه در جامه‌‌های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضع‌‌گیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه‌‌ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره‌‌های مختلف به تناسب نفوذ كرده‌‌اند و یكی از مهمّ‌‌ترین شیوه‌‌های رایج از دوره‌‌های اولیه‌‌ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه‌‌های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

 

خاستگاه برخی از قصّه‌‌ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب‌‌های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن‌‌ها را صرفاً می‌‌توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»‌[1]

 

آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان‌‌هاست می‌‌توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه‌‌های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]

 

ناگفته پیداست یكی از مهمّ‌‌ترین دغدغه‌‌های اندیشگی و فكری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن‌‌ها در دوره‌‌های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی كه توانسته‌‌اند در راه ترویج دینداری و یكتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نكرده‌‌اند.

 

این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه‌های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده‌ و در آثار خود، بهره برده‌اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می‌شود.

 

تردیدی نیست که مهمّ‌‌ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه‌‌ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته‌‌های اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق‌‌های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه‌‌های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت‌‌های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.

 

تازگی و گستردگی موضوع، انتخاب آثار عطّار نیشابوری به علت پیشتازی و نقش و جایگاه بزرگ وی در تاریخ تحوّل ادب فارسی دوره‌‌ی خود و پس از خویش، علاقمندی خاص به اندیشه‌‌ها و آثارش و در نهایت توصیه و تأیید استادان ارجمند راهنما و مشاور، نگارنده را بر آن داشت تا رساله‌‌ی دکتری خویش را به این موضوع اختصاص دهم.