پایان نامه ارشد رشته جغرافیا : بررسی تاثیر مدیریت یکپارچه در توسعه پایدار حوضه های رودخانه ای |
 |
2-1-8- پروفیل طولی و شیب رودخانه……………………… 10
2-1-9- شیب(slope)……………………………………… 11
2-1-10- زمین شناسی و خاک شناسی……………………. 11
2-1-11- ویژگی های پوشش گیاهی………………………. 11
2-1- 12- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه…………………. 12
2-1-13- عوامل ناشی از بهره برداری و دخالت انسان……………….. 13
2-1-14- پایداری………………….. 14
2-1-15- توسعه پایدار…………………………………………… 14
2-1-16- مدیریت آب………………………. 14
2-1-17- مدل فرآیند مطالعات در برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار رودخانه ها………….. 16
2-1-18- حوضه آبریز از دیدگاه سیستمی……….. 19
2-1-19- محیط سیستم حوضه…………………….. 21
2-1-20- حفاظت از منابع………………………. 22
2-1-21- مشارکت و توسعه پایدار……………………………. 22
2-1-22- مدیریت یكپارچه……………………….. 23
2-1-23- اصل مشارکت…………………. 24
2-2- پیشینه تحقیق ………………… 24
2-2-1- پیشینه تحقیق در خارج ………………. 24
2-2-2- پیشینه تحقیق در ایران …………………………. 26
2-2-3- پیشینه تحقیق در محدوده مطالعاتی ……………. 27
فصل سوم: مواد و روشها……………….. 28
3-1- موقعیت جغرافیایی محدوده تحقیق………………… 29
3-2- راههای دسترسی به حوضه………….. 32
3-3- موقعیت رودخانه های مهم حوضه رودخانه پسیخان…………………. 33
3-4- داده های تحقیق……………………. 36
3-4-1- بررسی آمار و اطلاعات هواشناسی………………………….. 37
3-4-2- بررسی آمار و اطلاعات هیدرولوژی…………… 37
3-4-3- بازسازی و تكمیل نواقص آماری…………………… 37
3-4- 4- بررسی دادههای بارش……………… 39
3-4- 4-1- بررسی بارش منطقهای در حوضه رودخانه پسیخان…………….. 40
3-4- 4-1-1 – انتخاب پایه زمانی مشترك یا دوره شاخص آماری…………… 40
3-4- 4-1-2 – بازسازی دادههای كمبود…………………… 41
3-5- روش تحقیق………….. 41
3-6- روش گردآوری اطلاعات………………. 43
3-7- ابزارگردآوری اطلاعات…………………………………. 43
3-8- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات………………… 43
3-9- ضرورت تحقیق………………………….. 43
3-10- روش انجام کار……………………………….. 47
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق……………… 50
4-1- مقدمه……………………………….. 51
4-2- فیزیوگرافی حوضه رودخانه پسیخان………………….. 52
4-2-1- شکل حوزه ………………………. 52
4-2-1-1- روش هورتن ……….. 52
4-2-1-2- روش گراولیوس …………………. 52
4-2-1-3- روش میلر …………… 52
4-2-1-4- روش شیوم …………………………… 53
4-2-1-5- روش مستطیل معادل …………………. 53
4-2-2- پستی و بلندی حوضه …………………………. 54
4-2-3- پروفیل طولی و شیب رودخانه……………… 54
4-2-3-1- شیب ناخالص………………
4-2-3-2- شیب متوسط وزنی ……………………… 57
4-2-3-3- شیب خالص ……………………….. 57
4-2-4- شیب …………………………. 58
4-2-4-1- نقشه شیب حوزه…………………………. 58
4-2-4-2- جدول و هیستو گرام توزیع شیب نسبت به سطح………………. 59
4-2-5- محاسبه شیب متوسط ……………. 59
4-2-5-1- شیب متوسط وزنی……………………. 59
4-2-5-2- شیب میانه ……………………. 60
4-2-5-3- نمای شیب …………… 60
4-2-6- بررسی شیب اراضی اطراف رودخانه …………………….. 60
4-2-6-1- رودخانه سیا مزگی ………………………………… 60
4-2-6-2- رودخانه چوبر ………………………. 60
4-2-6-3- رودخانه پسیخان………………………………. 61
4-3- اقلیم(آب و هوای) حوضه رودخانه پسیخان……….. 66
4-3- 1- خصوصیات اقلیمی حوضه ……………………….. 66
4-3- 2- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه…………………………….. 67
4-3- 4- محاسبه مقدار بارش حوضه …………………… 68
4-3- 4- تغییرپذیری بارندگی حوضه………………………. 71
4-3- 5- تعداد روزهای بارانی………………… 72
4-3- 6- توزیع بارندگی ماهانه و فصلی………………………….. 73
4-3- 7- حد اكثر بارندگی 24 ساعته حوضه…………………. 75
4-3- 8- حداكثر بارش محتمل………………………… 76
4-4- ویژگی های دمایی حوضه ………………………… 77
4-4 – 1 – رژیم حرارتی…………………………….. 80
4-4 – 2 – روند تغییرات میانگین ماهانه دما……………………………… 81
4 – 4 – 3 بررسی میانگین دمای ماهانه حداقل و حداكثر مطلق………………… 83
4-4 – 4 تغییرات روزانه و فصلی دما………………………… 83
4- 4 – 5 – رژیم فصلی دما در حوضه…………………… 84
4-4 – 6 تعداد روزهای یخبندان………………. 84
4-4 – 7 تعیین خط برف ماهانه با استفاده از گرادیان دما………………………….. 87
4- 5 – رطوبت نسبی………………………………………………….. 87
4-6 – تبخیر……………………………………………….. 89
4-6 – 1 بررسی تغییرات میزان تبخیر از طشت با ارتفاع در حوضه………………….. 90
4- 7- تبخیر و تعرق……………………………………….. 91
4-7 – 2 تبخیر و تعرق واقعی ……………………………… 96
4-7 – 2 – 1 تبخیر و تعرق واقعی به روش تورك………………………. 96
4-8- وضعیت خاک حوضه……………… 97
4-8-1- مشخصات كلّی خاكهای حوضه…………….. 98
4-8-1-1- شاخه (رودخانه) چوبر………………………….. 100
4-8-1-1- شاخه ( رودخانه ) چنار رودخان………………………. 101
4-8-2- مشخصات خاک رودخانه پسیخان……………………… 102
4-8-3- رژیم های رطوبتی و حرارتی خاكها……………….. 103
4-8-3-1-1 رژیم یودیك………………….. 103
4-8-3-1-2 رژیم زریك………………………….. 104
4-8-3-2- رژیم حرارتی خاك………………. 104
4-8-3-2-1 رژیم حرارتی ترمیك………………. 105
4-8-3-2-2 رژیم حرارتی مزیك…………………….. 105
4-8-4- خاكهای حوضه رودخانه پسیخان از لحاظ ارتفاعی………………. 105
4-8-4- 1 خاكهای جلگه ای…………………… 105
4-8-4- 2 خاكهای كوهپایه ای…………………. 106
4-8-4- 3 خاكهای كوهستانی …………………… 106
4 ـ 9- منابع اراضی…………………………………….. 107
4 ـ 9-1-گروههای هیدرولیكی خاكها………………. 108
4-10- هیدرولوژی حوضه………………………………….. 109
4-10-1- تحلیل منطقه ای آبدهی ماهانه و سالانه حوضه پسیخان …………………. 110
4-10-2- تجزیه و تحلیل آمار روزانه جریان …………….. 110
4-10-2-1- محاسبه متوسط دبی ماهانه و سالانه …………………. 110
4-10-2-2- محاسبه دبی های حداکثر وحداقل………………. 113
4-10-2-3- برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحدهای هیدورلوژیک حوزه آبخیز پسیخان………. 115
4-10- 2-3-1- برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحده های هیدو لوژیک به روش کریگر………. 115
4-10- 2-3-2- بر آورد دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از رابطه منطقه ای………………………………. 116
4-10-2-4- بررسی دوره های کم آبی و پر آبی ……………………….. 117
4-10-2-4-1- دبی مشخصه حداکثر…………………………….. 117
4-10-2-4-2- دبی مشخصه متوسط یا 6 ماهه………………………. 117
4-10-2-4-3- دبی مشخصه یک ماهه، سه ماهه و نه ماهه …………………….. 117
4-10-2-4-4- دبی مشخصه کم آبی……………………………. 118
4-10- 5- تعیین رژیم آبی رودخانه پسیخان………….. 118
4-11- زمین شناسی حوضه…………………………………… 118
4-11-1- زمین شناسی سطحی حوضه پسیخان……………………………. 119
4- 11-1-1- سازند زمان پركامبرین…………………………….. 120
4-11-1-1-1- واحد Mtg…………………………………………………. 120
4-11-1-1-2- واحد Mt………………………………. 120
4-11-1-2- سازند دوران اول(دیرینه زیستی یا پالئوزوئیك)……………………. 120
4-11-1-2-1- زیر واحد P …………………………. 120
4-11-1-2-2- زیر واحد PV …………………………………. 121
4-11-1-3- سازند دوران دوم ( میان زیستی یا مزوزوئیك)…………………………….. 121
4-11-1-3-1- واحد TJS …………………………. 121
4-11-1-3-2- زیرواحد jsh ……………………………………… 121
4-11-1-4-1- واحد Q1da ( نهشته های كوهپایه ای و آبرفتی پلئیستوسین)………………… 121
4-11-1-4- سازند دوران چهارم (كواترنر یا عهد حاضر)…………………… 121
4-11-1-3-3- واحد K1L …………………………………….. 121
4-11-1-4-2- واحد Qal ( نهشته های آبرفتی و دشت سیلابی)……………………… 122
4-12- فرسایش تشكیلات سطحی در حوضه آبریز پسیخان…………………….. 125
4-12-1- آب و هوا…………………………………………. 125
4-12-2- مورفولوژی ………………………… 126
4-12-3- چینه شناسی ……………………….. 126
4-12-4- پوشش گیاهی …………………. 126
4-13- کاربری اراضی حوضه………………………… 127
4-14- فرسایش در حوضه …………………… 128
4-15- پوشش گیاهی حوضه ……………………… 129
4-15-1- اشكوب بندی پوشش گیاهی ( درختان ) به تناسب ارتفاع………………….. 129
4-15-1-1- ارتفاع كمتر از 500 متر با جنگل نیمه متراكم……………. 129
4-15-1-2- ارتفاع 500 تا 1500 متر با جنگل متراكم……………….. 130
4-15-2- نقش پوشش گیاهی در فرسایش خاك………….. 130
4-16- مسائل اقتصادی- اجتماعی حوضه………………. 131
4-16-1- نحوه کشاورزی اهالی رودخانه پسیخان………………….. 132
4-16-2- آبادی های دارای سکنه …………….. 132
4-16-3- تعداد جمعیت، خانوار و بعد خانوار …………………. 132
4-17- مدیریت یکپارچه و توسعه پایدار حوضه……………….. 137
4-18- مصادیق و جنبه های تخریب و تهدیدات پیش روی منابع حوضه ی آبخیز پسیخان…………….. 139
فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات…………………………… 142
5-1- بحث ونتیجه گیری…………………………….. 143
5-2- پاسخ به فرضیات تحقیق……………….. 156
5-2-1- فرضیه اول…………………. 156
5-2-2- فرضیه دوم…………. 156
5-3- پیشنهادات………………………… 157
منابع و ماخذ……………………………………… 161
پیوست……………………………… 168
چکیده
تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب کرده است.
محدوده مورد مطالعه در این تحقیق حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان از زیر حوضه های تالاب انزلی است. داده های مورد استفاده در این تحقیق داده های اقلیمی، هیدرولوژی و جغرافیایی حوضه است. فعالیتهای صورت گرفته از سوی نهادهای مرتبط در حوضه که از سازمان ها و نهادهای مرتبط بدست آمده نشان می دهد که در این حوضه ها عوامل بسیاری بر یکدیگر تأثیر می گذارند، که شناخت این عوامل و ارتباط بین آنها بصورت نگرش جامع و سیستمی می تواند از عوامل تخریب کاسته و روند اصلاحی حوضه را تسریع نماید. با بررسی وضعیت طبیعی و منابع آب و خاک حوضه ی پسیخان، چالش های پیش روی توسعه در این حوضه بررسی شده و به برخی از راهکارهای مدیریتی در غالب مدیریت یکپارچه و حوضه ای منابع طبیعی و انسانی به خصوص الزامات اساسی مربوط به هماهنگی مدیریت در واحدهای سیاسی – اداری استانی تابعه اشاره شده است.روش تحلیل داده های نتایج حاصل از تحقیقات نشان می دهد كه برای كاهش سیلاب در حوضه پسیخان می توان سیلاب های بالادست این حوضه را كنترل نمود، كه در این راستا باید نقاطی را برای مدیریت سیلاب های بالادست مكان گزینی کرد كه با مطالعات میدانی موقعیت آنها نسبت به مسیل های فعلی به دست می آید. مدیریت سیلاب در حوضه بدون توجه به عناصر هیدروژئومورفولوژیكی امكان پذیر نمی باشد و با به كارگیری مدل یكپارچه سیلاب امكان حضور تمام شاخص ها در واحدبندی مدیریتی عملی می باشد. لذا در این تحقیق تلاش براین است با استفاده از نتایج مطالعات معتبر ملی و بین‌المللی و به موازات آن، نتایج مشاهدات و تحقیقات میدانی و مطالعات علمی دراز مدت ، همچنین با شناخت عوامل و ویژگی های محیطی به تحلیل علل و چگونگی ناپایداری محیطهای رودخانه ای پرداخته و راهبردهایی ارایه شد كه كاربر آنها می تواند توسعه و مدیریت حوضه ها را به سوی پایداری سوق داده ودر نهایت برقراری توسعه پایدار منابع موجود، به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه را تامین نماید.
واژگان کلیدی: حوضه آبخیزپسیخان، حوضه رودخانه ای، مدیریت یکپارچه و جامع، توسعه پایدار
مقدمه
توسعه ی پایدار در گرو مراقبت از زمین است و بشر به عنوان بخشی از طبیعت نمی تواند آینده ای داشته باشد مگر آن که از طبیعت و منابع طبیعی حفاظت به عمل آورد(وهابزاده،1377). وضعیت مکانی قرارگیری منابع آب و خاک و پوشش گیاهی در طبیعت اغلب در چارچوب حوضه های آبخیز است و به همین دلیل در مطالعات این بخش در جنبه های مختلف و تأثیرات عملکرد سیستم های طبیعی در مباحث هیدرولوژی و آب شناسی، اقتصادی و اجتماعی، کشاورزی و پوشش گیاهی، خاک شناسی و فرسایش و سایر مباحث نظیر این، حوضه ی آبخیز به عنوان پایه و واحد مطالعاتی مدنظر قرار می گیرد. از این رو تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب نموده است. حوضه ی آبخیز پسیخان رود دارای شعبات رودهایی است که از جهات گوناگون جغرافیایی به حوضه پسیخان منتهی می شوند. مهم ترین رودهایی که به این حوضه می ریزد سیاهمزگی، چوبر(امامزاده ابراهیم)، چناران و … است. که از نواحی مختلف شامل مناطقی با کوهستان های متراکم، نیمه کوهستانی، جلگه و دشتی می گذرد و پسیخان رود و شعب کوچک و بزرگ آن از سرچشمه تا مصب عامل وحدت این نواحی است. تصمیم گیری جهت مدیریت منابع طبیعی بسیار پیچیده است زیرا بهره برداران متعددی را شامل می شود و مکانیسم های ارتباط متقابل بین آن ها وجود دارد. و تصمیم گیران معمولاً با بهینه کردن همزمان چندین هدف مواجه اند(محسنی ساروی،1382). مدیریت بهینه ی منابع آب و خاک جز با حفظ منابع و استفاده ی صحیح، مستمر و پایدار و نیز حداقل هدررفت و خسارت به آن ها به وقوع نمی پیوندد(صدرالاشرافی ،1371). این مدیریت یک مدیریت سیستمی است که در جهت به کارگیری و هدایت مفید و مؤثر عوامل و منابع به منطور رسیدن به حالت بهینه و با هدف دستیابی به حداکثر سود، حداقل هزینه و حداکثر کارایی توسط مدل های برنامه ریزی اعمال می گردد(ملک محمدی،1362). خلاصه اینکه نوع نگرش مدیران به رودخانه ها و توسعه حوضه آنها به گونه ای بوده است که اکنون در بسیاری از حوضه ها مسایلی از قبیل بحران آب ، ناپایداری توسعه و بحران مدیریت به صورت چالشهایی بسیار جدی مطرح می باشد.دررویكرد صرفاً مهندسی ، مدیران ، تنها به تهیه و انتقال آب پرداخته اند. در رویكرد دیگری که اقتصاد بوده است سعی نموده اند به راه حل بهینه ای برای تخصیص منابع آب دست یابند و یا اینكه با تمرکز بر رویكرد هیدرولوژیكی سعی کرده اند فقط فن آوری اجرای طرحها را توجیه نمایند.
در حالی که حفظ یا تأمین پایداری درحوضه رودخانه ها نیازمند توجهی عمیق به نگرشی جامع است که اساس آن برخوردی اکوسیستمی با رودخانه ها می باشد. در این نوع نگرش ، آبگیر، کانال اصلی رودخانه ، دشتهای سیلابی، حریم ها، تالابها، دریاچه ها و مصب ها همراه با همه ساکنان هر حوضه که
دارای احساس عمیقی از وابستگی به رودخانه ها هستند، اکوسیستم هررودخانه را تشكیل می دهند که خود بهترین واحد مدیریتی هم می باشد. تخریب و نابودی حوضه بسیاری از رودخانه ها، توسعه را از اساس با خطر ناپایداری روبه روساخته است . شناخت و تحلیل ناپایداری حوضه های رودخانه ای و چالشهایی که مدیران با آن روبه رو هستند ضرورتی قطعی دارد و هدفی است که در این تحقیق پیگیری شده است. تحقیقات محققانی از قبیل (نیوسون و غاز ی، 1995)، (وین پنی، 1997)، (وین پنی، 1998)، (جوبین، 1999) ، (آی ، یو، سی ، ان، 2000)، (دبلیو،سی ، دی، 2000) و (غازی، 1381) هریك ، از یك یا چند دیدگاه قابل توجه است . مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای به اندازه جنبه های اکولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی با فن و صنعت نیز سروکار دارد و برای یک هدف یکپارچه مورد استفاده قرار می گیرد. در این میان فعالیت های مهم مرتبط با مدیریت رودخانه ها عبارتند از: مدیریت رودخانه ها- مدیریت یکپارچه کنترل سیل- مدیریت یکپارچه کنترل رسوب و توسعه طرح ریزی و سیاست گزاری اصلی رودخانه. نکته مهم در مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای برقراری توازن در فعالیت های مدیریت آب با توسعه اقتصادی و اکولوژیکی و بهره گیری درست محیطی و عقلانی از منابع طبیعی است(Vis،2001). ولی آنچه که به تحقیق حاضر بعد برجسته ای بخشیده است نگرشی جامع با هدف حفاظت و پایداری رودخانه ها است . همچنین معرفی و تحلیل مدلی که می تواند چارچوبی مطالعاتی برای دستیابی به توسعه و مدیریتی پایدار درحوضه ها در اختیار نهد، هدف نهایی تحقیق و تحلیل راتشكیل داده است .
این پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده است، که به شرح ذیل می باشد:
1- کلیات تحقیق
2- مرور منابع
3- مواد و روشها
4- تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق
5- بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات
1-1- بیان مسئله وضرورت انجام تحقیق
امروزه اکثریت مردم و مسئولین بخشهای مختلف مدیریت منابع طبیعی به این امر واقف میباشند که تنها راه حل دائمی و پایدار جهت استفاده مناسب از منابع طبیعی و منابع آب برای اراضی کشاورزی همانا استفاده صحیح از فعالیتهای آبخیزداری در عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی میباشد.
در حوضه های رودخانه ای عوامل بسیاری بر یکدیگر تأثیر می گذارند، شناخت این عوامل و ارتباط بین آنها بصورت نگرش جامع و سیستمی می تواند از عوامل تخریب کاسته و روند اصلاحی حوضه را تسریع نماید. حفاظت و بهره برداری مطلوب و مدیریت پایدار منابع در حوضه آبخیز به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه از اولویت های مهم در دهه های اخیر است(قبادیان،1380).
مدیریتهای ناقص و نامناسب این منابع باعث تخریب محیط زیست ، کاهش تولید و بهره وری ، کاهش درآمد و نهایتا ناپایداری توسعه منطقه خواهد شد. بنابراین بهترین و مناسب ترین و طبیعی ترین جایگاه و ظرف مدیریت منابع حوزه های آبخیز با رویکرد توسعه پایدار بشمار می رود.
محدوده مطالعاتی در این تحقیق، حوضه آبخیز پسیخان است که در محدوده سیاسی شهرستان شفت، صومعه سرا، و رشت می باشد. در این تحقیق تلاش شده است تا با بررسی ویژگی های محیطی و پتانسیل های حوضه و شناخت مشکلات و تنگناهای موجود در آن، به تأثیر مدیریت یکپارچه در آگاهی یافتن از توانائی ها و قابلیت های حوضه پرداخته شود و به دنبال آن، راه کارهای مناسب در جهت کاهش و یا حذف این مشکلات و افزایش قابلیت ها ارائه شود.
متغیرهای اصلی تحقیق شامل متغیرهای ادافیکی (خاک، شیب، جهت دامنه، ارتفاع و….)، اقلیمی (بارش، درجه حرارت و….)،هیدرومتری(دبی) و مدیریتی به عنوان متغیرهای مستقل است، و مدیریت حوضه و قابلیت های آن به عنوان متغیرهای وابسته محسوب می شوند.
مدیریت جامع و یکپارچه و استفاده صحیح از منابع در کاهش خسارات سیل و رسوب نقش اساسی داشته و هدفمند کردن و بهره برداری مطلوب همراه با مدیریت پایدار منابع، زمینه مناسب به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه از اولویت های مهم در دهه های اخیر است.
بنابراین مدیریت یکپارچه حوضه ها بعنوان یک پارادایم جدید در برنامه ریزی ، توسعه و مدیریت منابع طبیعی با توجه به مسایل اجتماعی و اقتصادی حوزه های آبخیز و با رویکردی مشارکتی مطرح میباشد که نهایتا بدنبال یکپارجه سازی مدیریت منابع اجتماعی و طبیعی است.
فرم در حال بارگذاری ...
|
[چهارشنبه 1399-10-10] [ 04:37:00 ب.ظ ]
|
