2 -1 ژئومورفولوژی …………………………………………………………………………………………….. 11

 

2-2 نگرش سیستمی در ژئومورفولوژی……………………………………………………………………… 11

 

2 – 3 پدیده های ژئومورفولوژی…………………………………………………………………………….. 12

 

2 -3-1 خط الراسها ……………………………………………………………………………………………. 12

 

2 -3- 2 دامنه…………………………………………………………………………………………………….. 12

 

2 -3-2-1 انواع دامنه ها ……………………………………………………………………………………… 12

 

2 -3-2-2 بریدگی شیب یا تغییر ناگهانی شیب دامنه ها ……………………………………………….. 13

 

2 -3-2-3 پرتگاه ها…………………………………………………………………………………………….. 13

 

2 -3-2-4 فرسایش دامنه ها…………………………………………………………………………………… 14

 

2 -3-3 مخروط افكنه ………………………………………………………………………………………….. 15

 

2- 4 مورفومتری (ریخت سنجی)…………………………………………………………………………….. 16

 

2-5 سیستم فرسایش رودخانه ای …………………………………………………………………………… 16

 

2 -5-1 مئاندر…………………………………………………………………………………………………….. 16

 

2 -5-2 كانیون……………………………………………………………………………………………………. 17

 

2 -5-3 دره رود………………………………………………………………………………………………… 17

 

2-6 برنامه ریزی ژئومورفیک………………………………………………………………………………….. 17

 

2- 7 طبیعی ………………………………………………………………………………………………………. 18

 

2-7-1 خطر و احتمال خطر ………………………………………………………………………………….. 18

 

2-7-2 خطرهای محیطی ………………………………………………………………………………………. 19

 

2-7-2-1 خطرات طبیعی اقلیمی ……………………………………………………………………………. 19

 

2-7-2-1 -1 هیدرولوژیکی ………………………………………………………………………………….. 19

 

2-7-2-1 -2 زمین شناسی ……………………………………………………………………………………. 19

 

2-7-2-1 -3 بیولوژیک ……………………………………………………………………………………….. 20

 

2-7-2-1 -4 تکنولوژیک ……………………………………………………………………………………… 20

 

2-7-2-1 -5 زلزله ……………………………………………………………………………………………… 21

 

2-7-2-1 -6 زمین لغزش …………………………………………………………………………………….. 21

 

2-7-2-1-7 بهمن برف ……………………………………………………………………………………….. 22

 

2-7-2-1-8 خشکسالی ……………………………………………………………………………………….. 23

 

2-8 مخاطرات رودخانه ای ………………………………………………………………………………….. 23

 

2-9 دلایل سیل ………………………………………………………………………………………………….. 24

 

2-9 -1 دلایل طبیعی …………………………………………………………………………………………… 24

 

2-9 -2 دلیل انسانی ……………………………………………………………………………………………. 25

 

2-10 انواع سیل …………………………………………………………………………………………………. 25

 

2-10-1 سیل ناگهانی ………………………………………………………………………………………….. 25

 

2-10-2 سیل رودخانه ای……………………………………………………………………………………… 25

 

2-10-3 سیل ساحلی …………………………………………………………………………………………… 26

 

2-11 مشخصات سیل ………………………………………………………………………………………….. 26

 

2-11-1 پیش بینی سیل های رودخانه ای………………………………………………………………….. 26

 

فصل سوم: مواد و روشها

 

3-1 مواد……………………………………………………………………………………………………………. 28

 

3-2 روش…………………………………………………………………………………………………………. 32

 

3-2-1 روش SPI……………………………………………………………………………………………….. 33

 

فصل چهارم: یافته های تحقیق

 

4-1 موقعیت………………………………………………………………………………………………………. 35

 

4-2 بررسی توپوگرافی حوضه گشت رودخان…………………………………………………………….. 35

 

4-3 زمین شناسی حوضه ………………………………………………………………………………………. 38

 

4-4 خاكهای حوضه ی گشت رودخان…………………………………………………………………….. 41

 

4-5 پوشش گیاهی حوضه گشت رودخان………………………………………………………………….. 44

 

4-6 فیزیوگرافی حوضه آبریز گشت رودخان ……………………………………………………………. 49

 

4-6 -1 حوضه آبریز…………………………………………………………………………………………….. 49

 

4-6 -2 خصوصیات ژئومتری حوضه………………………………………………………………………… 51

 

4-6-2-1 مساحت حوضه آبخیز……………………………………………………………………………… 51

 

4-6-2-2 محیط حوضه…………………………………………………………………………………………. 51

 

 

4-6-2-3 شبكه رودخانه……………………………………………………………………………………….. 51

 

4-6-2-4 تراكم شبكه رودخانه حوضه گشت رودخان………………………………………………….. 52

 

4-6-2-5 رده بندی رودخانه………………………………………………………………………………….. 52

 

4-6-2-6 نسبت انشعاب……………………………………………………………………………………….. 53

 

4-6-2-7 طول آبراهه اصلی…………………………………………………………………………………… 53

 

4-6-2-8 شكل حوضه………………………………………………………………………………………….. 54

 

4-6-2-8-1 ضریب فشردگی (گراویلیوس) ……………………………………………………………… 54

 

4-6-2-8-2 نسبت دایره ای ………………………………………………………………………………….. 54

 

4-6-2-8-3 ضریب گردی (میلر) حوضه …………………………………………………………………. 55

 

4-6-2- 9 روش مستطیل معادل …………………………………………………………………………….. 55

 

4-6-2-10 ارتفاع حوضه………………………………………………………………………………………. 56

 

4-6-2-11 شیب حوضه………………………………………………………………………………………… 59

 

4-6-2-11-1 شیب ناخالص رودخانه اصلی………………………………………………………………. 59

 

4-6-2-11-2 شیب اراضی حوضه…………………………………………………………………………… 59

 

4-6-2-12 زمان تمركز…………………………………………………………………………………………. 59

 

4-6-2-12-1 روش كرپیچ …………………………………………………………………………………… 60

 

4-6-2-12-2 روش تمركز به روش كالیفرنیا……………………………………………………………… 60

 

4-7 ویژگیهای اقلیمی حوضه گشت رودخان…………………………………………………………….. 61

 

4-7 -1 بررسی شبكه ایستگاههای هواشناسی …………………………………………………………….. 61

 

4-7-2 بررسی داده‏های بارش…………………………………………………………………………………. 62

 

4-7-2- 1 عوامل موثر در ایجاد بارش………………………………………………………………………. 62

 

4-7 -3 انتخاب پایه زمانی مشترك …………………………………………………………………………. 63

 

4-7 -4 بازسازی داده‏های كمبود …………………………………………………………………………….. 63

 

4-7 -5 روشهای غیر گرافیكی روش آزمون همگنی (ران تست) ……………………………………. 63

 

4-7 -6 تواتر طبیعی بارندگیهای سالانه……………………………………………………………………… 65

 

4-7 -7 شاخص بارندگی یا نمایه بارندگی………………………………………………………………… 67

 

4-7 -8 انحراف معیار بارندگی حوضه ……………………………………………………………………. 69

 

4-7 -9 ضریب تغییرات ……………………………………………………………………………………… 69

 

4-7 -10 بارندگی ماهیانه ……………………………………………………………………………………… 70

 

4-7 -10-1رژیم بارندگی………………………………………………………………………………………. 71

 

4-7 -10-2 توزیع فصلی بارش………………………………………………………………………………. 71

 

4-7 -11 احتمال وقوع بارندگی در حوضه گشت رودخان…………………………………………….. 72

 

4-7 -12 فرسایندگی باران در حوضه……………………………………………………………………….. 73

 

4-7 -13 برف …………………………………………………………………………………………………… 75

 

4-7 -14 دما………………………………………………………………………………………………………. 75

 

4-7 -15 روند تغییرات میانگین ماهانه دما ………………………………………………………………… 76

 

4-7 -16 تغییرات روزانه و فصلی دما ……………………………………………………………………… 78

 

4-7 -17 رژیم فصلی دما در حوضه ……………………………………………………………………….. 78

 

4-7 -18 تعداد روزهای یخبندان ……………………………………………………………………………. 79

 

4-7 -19 رطوبت ………………………………………………………………………………………………. 80

 

4-7 -20 تبخیر ………………………………………………………………………………………………….. 81

 

4-7 -21 تبخیر و تعرق پتانسیل به روش ترنت وایت …………………………………………………. 82

 

4-7 -22 ساعات آفتابی و مقدار ابرناكی …………………………………………………………………… 85

 

4-7 -23 باد ……………………………………………………………………………………………………… 86

 

4-7 -24 طبقه بندی اقلیمی …………………………………………………………………………………… 88

 

4-7 -24-1 روش دمارتن اصلاح شده …………………………………………………………………….. 88

 

4-7 -24-2 روش ترنت وایت ……………………………………………………………………………… 89

 

4-7 -24-3 سیستم طبقه بندی آمبرژه ………………………………………………………………………. 91

 

4-7 -24-4 منحنی آمبروترمیك ……………………………………………………………………………… 92

 

4-8 هیدرولوژی حوضه ی گشت رودخان…………………………………………………………………. 93

 

4-8-1 بررسی آبدهی فصلی حوضه ی گشت رودخان…………………………………………………. 93

 

4-8-2 تداوم جریان رودخانه ای ……………………………………………………………………………. 95

 

4-8-3 حجم آب جاری شده………………………………………………………………………………….. 95

 

4-8-4 ارتفاع آب جاری شده…………………………………………………………………………………. 96

 

4-8-5 توزیع گامبل (cumble)……………………………………………………………………………… 97

 

4-8-6 آب نمود یا هیدروگراف طبیعی حوضه آبریز گشت رودخان…………………………………. 98

 

4-8-7 تعیین ضریب رواناب و نگهداشت سطحی……………………………………………………… 100

 

4-8-8 برآورد میزان فرسایش خاك و تولید رسوب به روش فورنیه……………………………….. 102

 

4-9 مخاطرات طبیعی حوضه گشت رودخان…………………………………………………………….. 103

 

4-9-1زمین شناسی…………………………………………………………………………………………….. 104

 

4-9-2 گسل ……………………………………………………………………………………………………. 104

 

4 -9-3 شیب …………………………………………………………………………………………………… 107

 

4-9-4 پوشش گیاهی………………………………………………………………………………………….. 107

 

4-9-5 توپوگرافی………………………………………………………………………………………………. 108

 

4-9-6 شبكه آبها……………………………………………………………………………………………….. 110

 

4-9-7 ژئو مورفولوژی………………………………………………………………………………………… 111

 

4-9-8 فیزیوگرافی…………………………………………………………………………………………….. 112

 

4-9-9 فرسایش………………………………………………………………………………………………… 112

 

4-9-9-1 فرسایش سطحی…………………………………………………………………………………… 113

 

4-9-9-2 فرسایش شیاری……………………………………………………………………………………. 114

 

4-9-9-3 فرسایش خندقی…………………………………………………………………………………… 114

 

4-9-9-4 فرسایش آبراهه ای( کنار رودخانه ای )…………………………………………………….. 115

 

4-9-9-5 فرسایش توده ای …………………………………………………………………………………. 116

 

4-9-9-6 فرسایش سیلابی…………………………………………………………………………………… 117

 

4-9-9-7 فرسایش مكانیكی یا فرسایش ناشی از عملیات شخم و شیار…………………………… 118

 

4-9-9-8 فرسایش یخچالی ……………………………………………………………………………….. 118

 

4-9-9-9 بهمن برف …………………………………………………………………………………………. 119

 

4-9-10 سیل……………………………………………………………………………………………………. 119

 

4-9-11 لغزش………………………………………………………………………………………………… 121

 

4-9-12 آتش سوزی………………………………………………………………………………………….. 124

 

4-9-13 خشکسالی……………………………………………………………………………………………. 124

 

4-9-13-1 روش SPI……………………………………………………………………………………….. 125

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و آزمون فرضیه

 

5 – 1 نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………. 128

 

5-2 پاسخ به فرضیه……………………………………………………………………………………………. 131

 

5-3 پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………. 131

 

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………….. 133

 

چکیده

 

امروزه یکی از عوامل مهم در بروز خسارت های ناشی از مخاطرات محیطی عدم شناخت کامل و علمی در مناطق مختلف است. حوضه های آبریز ایران بویژه در حوضه های آبریزدریای خزر بدلیل تغییر کاربری و تخریب جنگل خطرات فراوان به ویژه سیل، فرسایش ولغزش می باشد. لذا مطالعات بنیادین درحوضه های آبریز امری ضروری است که می تواند باعث کاهش عوارض ناشی از مخاطرات محیطی گردد.

 

حوضه آبریز گشت رودخان جزء حوضه­های غرب استان گیلان می باشد که از طرف شمال با حوضه آبریزماسوله رودخان، از طرف جنوب به حوضه قلعه رودخان ، از طرف مشرق به حوضه ی چوبرو سیاهمزگی و از مغرب باحوضه های استان زنجان منتهی می كردد.

 

در این تحقیق با استفاده از مطالعات میدانی و پرس و جوهای صورت گرفته با اهالی و با استفاده از روش­روش توصیفی و تحلیلی و با بهره گیری از اطلاعات موجود کتابخانه­ای و داده های اسنادی تاثیر عواملی چون زمین شناسی، اقلیم، توپوگرافی، شیب، ژئومورفولوژی و پوشش گیاهی و از میان عوامل انسانی نوع معیشت و فعالیت­های عمرانی در ارتباط با مخاطرات محیطی حوضه آبریز گشت رودخان مطالعه شده است ازبین عوامل محیطی مختلف كه حوضه آبریز گشت رودخان را محیطی نا پایدارنموده یا موجب ثبات وتعادل مكانی آن گردیده می­توان مخا طراتی از جمله سیل، لغزش، انواع فرسایش، بهمن، یخچال ،آتش سوزی را بیان نمود که می­توان خطر سیل را یکی از بزرگترین مخاطرات در این حوضه دانست.

 

واژگان کلیدی :

 

       مخاطرات محیطی، ژئومورفولوژیکی، حوضه آبخیز، گشت رودخان فومن

 

 مقدمه

 

طبیعت در طول تاریخ همواره چهره خشن خود را با پدیده های ویرانگری هم چون بهمن، سیل، آتشفشان، زمین لرزه و…. به انسان نشان داده است. این بلایا وخطرات بخشی از زندگی بوده و همواره بشر را تهدید می کند. انسان در ابتدا وقوع این پدیده ها را ناشی از قهر و غضب خدا تلقی می کرد با چنین طرز فکری خود را قادر به مقابله وکاهش اثرات ناشی از این خطرات نمی دید. ولی با رشد فکری جوامع بشری و درک علل وقوع حوادث، درصدد برآمد تا راه های مقابله وکاهش خطرات را بیابد. با وجود این تلاشها بر مبنای آمار واطلاعات موجود دردهه­های اخیر روند تلفات جانی و خسارات ناشی از مخاطرات محیطی در مقیاسی جهانی رو به افزایش است.لذا نگارنده در نظر دارد تا با بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان مخاطرات طبیعی حوضه را شناسایی و نسبت به مهارر و یا کنترل این مخاطرات ارائه راهکار نماید. براین اساس این پایان نامه به پنج فصل زیر تقسیم می شود:

 

فصل اول : کلیات تحقیق

 

فصل دوم :مبانی نظری تحقیق

 

فصل سوم : مواد و روش

 

فصل چهارم: یافته های تحقیق

 

فصل پنجم: نتیجه گیری، پاسخ به فرضیه و پیشنهادات ودر نهایت منابع و مآخذ می باشد.

 

 
1-1 بیان مسئله

 

   با توجه به وسعت دامنه مسائل مورد بحث در ژئوموفولوژی در قلمروهای آثار دینامیک درونی و بیرونی، تحقیقات در این زمینه، بسیار متنوع باشد. از طرف دیگر چون عوامل موثر در تغییر چهره ناهمواری‎ها، همیشه به صورت مشترک عمل می کنند؛ بنابراین یکی از مسائل مهم در کار تحقیقات شناسایی سهم هر عامل در ایجاد این تغییر شکل ها می باشد از طرف دیگر مسئله دخالت زمان در تحول ناهمواری ها، از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و این مسئله به نوبه خود بر تعداد تحقیقات ژئوموفولوژی می افزاید (مقیمی و محمودی ،1383،ص45).

 

اصولا ماهیت و پیدایش یک حوضه آبخیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است زیرا عوارض و پدیده های طبیعی در پراکندگی، حوضه نفوذ، توسعه بستر فیزیکی و سایر عوامل ژئومورفولوژیکی اثرات مهمی دارد. ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی هر حوضه آبخیز ارتباط مستقیمی با عوامل محیطی شامل فاکتورهای طبیعی (زمین شناسی، اقلیم، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، پوشش گیاهی) و همچنین فاکتورهایی که در نتیجه دخالت و تاثیر نامتعارف انسان بوجود می‌آید، داشته و معمولاً بازتاب فرآیندهای ژئومورفولوژیکی تبعات و مشکلات متعددی بروز می‌دهدکه در اثر بی مبالاتی و سهل انگاری ممکن است منجر به بروز خسارات جبران ناپذیری بر پیکره حوضه آبخیز گردد.از اینرو به منظور بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز باید شرایط محیط طبیعی و هیدرولوژی آن کاملا آنالیز گردیده و ارتباط و تاثیرات متقابل این پدیده ها بر یکدیگر مورد مطالعه قرار گیرد. امروزه یکی از عوامل مهم در بروز خسارت‎های ناشی از مخاطرات محیطی عدم شناخت کامل و علمی در مناطق مختلف است. حوضه های آبریز ایران بویژه در حوضه های آبریز دریای خزر بدلیل تغییر کاربری و تخریب جنگل خطرات فراوان به ویژه سیل، فرسایش و لغزش می باشد. لذا مطالعات بنیادین درحوضه های آبریز امری ضروری است که می‎تواند باعث کاهش عوارض ناشی از مخاطرات محیطی گردد.حوضه گشت رودخان فومن یکی از حوضه‎هایی است که درسالهای اخیر بدلیل تغییر کاربری بدلیل کارهای عمرانی و تخریب جنگل درآن انواع فرسایش درحوضه افزایش یافته و باخود مخاطرات مختلفی را به همراه دارد، لذا این تحقیق در نظر دارد تا با مطالعه و بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رود خان فومن مهم ترین عوامل ایجاد مخاطرات محیطی در حوضه را شناسایی و مورد بررسی قرارداده و میزان تاثیر این مخاطرات را در پایداری و ناپایداری پهنه های موجود در سطح حوضه طبقه بندی نماید.

 

1-2 سوال تحقیق

 

کدام عامل و یا عوامل ژئومورفولوژیکی بر مخاطرات محیطی حوضه آبخیز گشت رودخان بیشترین تاثیر را دارد؟

 

1-3 اهداف تحقیق

 

بررسی ژئومورفولوژیکی حوضه آبخیز گشت رودخان با تاکید بر مخاطرات محیطی

 

شناخت فاکتورهای ژئومورفولوژی موثر بر مخاطرات محیطی حوضۀ آبریز گشت رودخان جهت ارائه راهکارهای مناسب در کاهش این مخاطرات.

 

شناخت عوامل ژئومورفولوژی که باعث استقرار و شکل گیری حوضه آبخیز گشت رودخان شده است.

 

1-4 فرضیه تحقیق

 

– مخاطرات طبیعی (سیل، زلزله، رانش زمین، لغزش و…) در ساختار کنونی حوضه گشت رودخان نقش دارد.

 

1-5 روش تحقیق

 

نوع روش تحقیق توصیفی – تحلیلی با رویکرد کاربردی است که با توجه به پدیده‌ها و روابط بین متغیرها و مبتنی بر اصول، قوانین و مشاهدات میدانی می باشد.

 

1-6 روش گردآوری اطلاعات

 

روش گردآوری اطلاعات در مراحل مختلف شامل: روش کتابخانه ای، اسنادی و در طی یک دوره کوتاه جهت بررسی ژئوموفولوژیکی حوضه و شناسایی مخاطرات طبیعی به صورت میدانی می باشد.

 

1-7 ابزار گردآوری اطلاعات

 

ابزار مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: تهیه فیش جهت مطالعات کتابخانه ای،‌ جمع آوری آمارهای لازم و معرفی ایستگاههای هواشناسی و هیدرومتری، نقشه های مبنا جهت نقشه های موضوعی مورد نیاز، کامپیوتر و استفاده از نرم افزارهای جغرافیایی،‌ اتوکد،‌ اکسل می باشد.

 

1-8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

 

جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات درتحقیق مورد نظر ابتدا داده های خام را از سازمانهای مرتبط دریافت نموده و سپس با استفاده از نرم افزارهای آماری دسته بندی کرده و پس از آن با استفاده از داده های طبقه بندی شده به تجزیه و تحلیل هر یک با استفاده از جدول و نمودار و نقشه پرداخته می گردد.