1-3-2- حقوق اسیران جنگی در دوران معاصر 15

 

1-3-3- منابع بین الملل حقوق اسیران جنگی 17

 

1-3-4- انگیزههای گرفتن اسیر 19

 

1-4- اصول مرتبط با حقوق اسیر جنگی از منظر فقه اسلام 20

 

1-4-1- اصل رعایت عدالت 20

 

1-4-2- اصل وفای به عهد 21

 

1-4-3- اصل دعوت به اسلام 23

 

1-4-4- اصل مجاهده (جهاد) با کفار 25

 

فصل دوم: حقوق اسیر جنگی در اسلام

 

2- حقوق اسیر جنگی در اسلام 31

 

2-1- دستورات اخلاقی و انسانی اسلام درباره اسیران 31

 

2-2- اسیر از منظر قرآن کریم 33

 

2-3- انواع اسیر 39

 

2-4- تاریخ بردگی اسیران 41

 

2-5- حقوق اسیران جنگی در اسلام 43

 

2-5-1- رفتار محبت‌آمیز با اسیر 44

 

2-5-2- هزینه زندگی و غذا دادن به اسیر 46

 

2-5-3- رفتار خوب و انسانی و متناسب با شخصیت اسیر 48

 

2-5-4- تهیه وسایل رفت و آمد برای اسیر 50

 

2-5-5- مداوای اسیران مجروح 51

 

2-5-6- عدم جدایی مادر و فرزند اسیر 51

 

2-5-7- اصلاح و تربیت اسیران 52

 

2-5-8- منع اسارت زنان، کودکان و افراد ناتوان 53

 

2-5-9- کارکردن اسیر 56

 

2-5-10- افشای اسرار نظامی 57

 

2-5-11- استفاده از اسیران به عنوان سپر 57

 

2-5-12- شکنجه و مثله کردن اسیران 58

 

2-5-13- آزادی اسیران 58

 

2-5-14- حقوق اسیر، قبل و بعد از پایان جنگ 59

 

2-5-14-1- بررسی نظریه برخی از فقهای مشهور امامیه در خصوص راه‌های پایان اسارت 64

 

2-6- مبادله اسیران جنگی در اسلام 66

 

2-7- امتیازهاى اسلام در مورد اسیران 69

 

2-8- اسارت بغات، راهزنان و مرتدین 70

 

2-9- اسیر مسلمان در دارالحرب 71

 

2-10- موجبات انتهای اسارت 73

 

2-10-1- امانخواهی( پناهندگی) 74

 

2-10-2- قتل اسیران جنگی براساس مصالح مسلمین 74

 

2-10-3- بردگی اسیران جنگی 76

 

2-10-4- آزادی مشروط (با پرداخت فدیه) 77

 

2-10-5- آزادی غیرمشروط (منت نهادن بر اسیر و آزادی وی) 78

 

2-11- روش های برخورد با اسیر جنگی 78

 

2-12- نتیجه فصل 84

 

 

 

فصل سوم: جایگاه اسیر جنگی در حقوق بین الملل

 

3- جایگاه اسیر جنگی در حقوق بین الملل 87

 

3-1- قرارداد ژنو و سیر تاریخی آن 87

 

3-2- سیر تاریخی اهمیت به وضعیت اسرای جنگی 89

 

3-3- نقض حقوق اسیران در جهان امروز 92

 

3-4- محدوده شمول اسیر جنگی 94

 

3-4-1- در مخاصمات مسلحانه بینالمللی 94

 

3-4-2- در مخاصمات مسلحانه غیر بینالمللی 95

 

3-5- حقوق صحنة درگیری یا «معرکه» و حق اسیر گرفتن 96

 

3-6- مفهوم اسیر در کنوانسیون ژنو 97

 

 

3-7- حقوق بشر و اسرای جنگی 98

 

3-8- آغاز و موجبات اسارت 99

 

3-9- وضعیت حقوقی اسیران جنگی 102

 

3-9-1- رفتار انسانی نسبت به اسیران 102

 

3-9-2- حفظ و نگهداری اسیران 103

 

3-9-3- اعلام مشخصات اسیران 103

 

3-9-4- ممنوعیت کشورها از اجبار اسیران به دادن اطلاعات 103

 

3-9-5- اعلام اسارت به کشور متبوع اسیران 104

 

3-9-6- شرایط زندگی در اردوگاههای اسیران 104

 

3-9-7- اشتغال به کار اسیران 104

 

3-9-8- مصونیت اموال شخصی اسیران 105

 

3-9-9- اعطای کمک‌های مادی به اسیران 106

 

3-9-10- انجام فرائض  و مراسم مذهبی اسیران 106

 

3-9-11- مکاتبات اسیران 106

 

3-9-12- منع گروگانگیری اسیران 106

 

3-9-13- اعمال حقوق مدنی از سوی اسیران 106

 

3-9-14- منع اقدامات تلافی‌جویانه نسبت به اسیران 107

 

3-9-15- شکایات اسیران از وضعیت اسارت 107

 

3-9-16- فرار اسیران 107

 

3-9-17- تدابیر انضباطی و کیفری در مورد اسیران جنگی 108

 

3-10- حمایت بینالمللی از اسیران جنگی 108

 

3-10-1- کشور حامی 109

 

3-10-2- کمیته بین‌المللی صلیب سرخ 110

 

3-10-3- نماینده معتمد اسیران 110

 

3-10-4- سازمانهای بینالمللی انسانی وبشر دوستانه 110

 

3-11- پایان اسارت جنگی 111

 

3-11-1- فوت اسیران 111

 

3-11-2- مبادله اسیران 111

 

3-11-3- ضمانت یا قول اسیران 112

 

3-11-4- فرار اسیران 112

 

3-11-5- جراحت و بیماری شدید اسیران 113

 

3-11-6- پایان مخاصمات فعال 113

 

3-12- نتیجه‌گیری فصل 115

 

4- نتیجه‌گیری و پیشنهادات 117

 

4-1- نتیجه گیری 117

 

4-2- پیشنهادات 120

 

فهرست منابع 121

 

چكیده

 

جنگها چه حق و چه باطل و چه در گذشته و چه در حال ضایعاتی دارد که‏ از جمله اسارت گروهی از انسانها است که معمولا به آنان اسیران جنگی گفته‏ می‏شود.

 

اسیر جنگی کسی است که در حین یک مخاصمه ی مسلحانه ی بین المللی از سوی دشمن دستگیر می شود یا خود را تسلیم آنان میکند و در نتیجه اقتدار و اختیار طرف متخاصم قرار می‌گیرد. اسلام در اصل، دین عقل و منطق، رأفت و محبت و رحمت است، دین انسان‌سازی و انسان‌دوستی از راه ملاطفت و مهرورزی است. در اسلام، اسیر جنگی دارای حقوق و احكامی است كه مسلمانان به هر شكل، موظف به رعایت آن می‏باشند.

 

در عهدنامه ها و حقوق بین الملل نیز برای اسیر جنگی حقوقی در نظر گرفته شده است. در این پایان نامه به بررسی تطبیقی حقوق اسیر جنگی در فقه امامیه و حقوق بین‌الملل پرداخته ایم. ومباحث مختلفی را از جمله حقوق انسانی اسیر جنگی، برخورد با اسیر جنگی، راه‌های پایان اسارات و … را مورد بررسی قرار داده ایم.

 

در مجموع مشخص گردید که اسلام حقوق اسیر جنگی را در همه موارد مرتبط با حقوق بین الملل رعایت کرده بلکه حتی در مواردی بیش از حقوق بین الملل به این مسأله پرداخته است. در اسلام به شخصیت و کرامت انسانی اسیر بیش از حقوق سایر کشورها و ادیان پرداخته است.

 

واژه های كلیدی: آزادی، اسیر جنگی، بردگی، برخورد انسانی، حقوق بین‌الملل، فقه امامیه.

 

مقدمه

 

یکی از موضوعاتی که همواره در روابط بین‌المللی در گذشته و حال مطرح بوده و از مهم­ترین سرفصل‌های حمایت بشردوستانه به شمار می‌آید، مسئله­ی حقوق اسرا است. در گذشته­ی نه چندان دور اسرای جنگی مورد بی‌مهری‌های بسیار بوده و این‌گونه افراد معمولا با سرنوشتی شوم از قتل­، کور­شدن­، عقیم گردیدن­، تحمل بردگی و کارهای سخت تا پایان عمر روبرو بوده و در کمتر مواردی­، دولت گیرنده­ی اسیر در برابر منت بر اسرا و یا گرفتن فدای مالی سنگین حاضر به آزاد­کردن اسرا بوده است.

 

­مقررات بین‌المللى در سایر نظام‌هاى حقوقى، به تدریج پس از پیدایش جامعه­ی ملل و سپس سازمان ملل متحد شكل حقوقى و قانونى به خود گرفت، و كشورها با تصویب و امضاى این مصوبات، به صورت قانونى، خود را ملزم به مراعات آن مى‌دانند؛ اما همان‌گونه كه از ماده­ی دوازدهم كنوانسیون ژنو به دست مى‌آید، از نظر سازمان‌هاى بین‌المللى مواردى جز شكنجه و سخت‌گیرى‌هایى كه منجر به فوت یا بیمارى شدید اسیران گردد به­عنوان تخلف مهم به شمار نمى‌آید.

 

در اسلام، نیز اسیر جنگی دارای حقوق و احكامی است كه مسلمانان به هر شكل، موظف به رعایت آن می‏باشند. از جمله این حقوق، احترام به اسیر و رفتار محبت آمیز با او می‏باشد.

 

در این پژوهش سعی شده است که به شکل تطبیقی به مقایسه حقوق اسیر در فقه اسلام و حقوق بین الملل پرداخته شود.

 

 

 

1-1- طرح تحقیق

 

1-1-1- بیان مسأله

 

اسیر جنگی کسی است که در حین یک مخاصمه مسلحانه از سوی دشمن دستگیر می‌شود یا خود را تسلیم آنان می‌کند. در واقع اسیر جنگی ، مشمول وضعیت حقوقی ویژه ای است که بر اساس آن در یک سلسله امتیازاتی نسبت به افراد عادی که مرتکب جرایمی مانند قتل، جرح یا اقدام علیه نظم و امنیت می شوند، برخوردار باشند (ابراهیمی، 1373، ص85).

 

در فقه اسلامی به دشمنان جنگجویی که علیه اسلام حمله مسلحانه کرده و قادر بر جنگ بوده و به دست مجاهدان دستگیر می­شوند اطلاق می­شود، خواه آن افراد نیروی اصلی باشند یا داوطلبانه یا با پول اجیر شده یا جاسوس باشند و کسانی که توان حمل اسلحه نداشته باشند مانند راهبان، کشاورزان، زنان و…. از این تعریف خارج‌اند (ابن قدامه، 1410ق، ج8، ص373).

 

از نظر مقررات بین‌المللی، اسرا، نیروهایی هستند مسلح و سازمان یافته که تحت یک فرمانده مسئول در یک رژیم انتظامی داخلی انجام وظیفه می نمایند (ابراهیمی، 1373، ص85).

 

در کنوانسیون 1949 ژنو، اسرای جنگی تعریف نشده‌اند و تنها به معرفی افرادی که از حقوق مندرج در این کنوانسیون برخوردارند اكتفا شده است. در حالی‌که در فقه اسلامی همه­ی افراد دستگیر شده از جبهه­ی دشمن كه توانایی رزم را داشته و از نیروهای دشمن به شمار می‌آیند، اسیر نامیده می‌شوند، لذا همه­ی حقوق و توصیه‌های مطرح شده در فقه اسلامی در مورد آنان لازم‌الاجرا است. خواه به صورت علنی به ‌نفع دشمن فعالیت نموده و یا غیر­علنی به صورت منظم و تحت فرماندهی فردی معین و یا غیر­معین و با علامت مخصوص و یا بدون علامت قابل رؤیت از راه دور به مبارزه پرداخته باشند (بیگدلی، 1363، ص25).

 

بنابر این تفاوتی که تعریف فقهی و حقوق بین الملل در این خصوص دارد، این است که از دید فقهی به وحدت سازمانی، فرماندهی و انتظام داخلی توجهی نمی شود و اگر شخصی این سه ویژگی را از حیث موقعیت نداشته باشد، از نظر اسلامی اسیر جنگی محسوب می شود و از کلیه حقوقی که مقررات بین المللی نیز مقرر نموده است برخوردار می شود (ابراهیمی، 1373، ص85).

 

برخی از مهمترین حقوق اسیر جنگی در اسلام عبارت اند از:

 

 

• احترام به اسیر و رفتار محبت آمیز با او می‏باشد.

 

• مداوای مجروحان است؛ زیرا این عمل مقتضای احسان و نیكی است و مسلمانان نیز به آن امر شده‏اند، بویژه اگر اسیر، خود، مسلمان باشد.

 

• رفتار خوب و متناسب با شخصیت آنان است.

 

• عدم تحمیل فشار بر او و تهیه كردن وسائط نقلیه لازم برای انتقال وی به پشت جبهه می‏باشد و در صورتی كه مركبی برای انتقال او در دسترس نبوده و اسیر نیز از راه رفتن ناتوان باشد، باید او را آزاد كرد؛ زیرا حكم امام در مورد وی معلوم نیست و ممكن است حكم به آزادی او صادر شود (همان، ص87).

 

گروهی از فقهای شیعه بین دو حالت اسارت قبل از پایان جنگ و بعد از پایان آن فرق قائل شده و معتقدند كه حكم اسیر قبل از پایان جنگ، یا گردن زدن است و یا قطع دست و پا تا اینكه آنقدر خون از بدن اسیر بیاید تا بمیرد. اینان مستند خود را آیه 33 از سوره مائده ذكر كرده‏اند: « إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الأرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الأرْضِ؛ کیفر آنها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند، و اقدام به فساد در روی زمین می کنند ، ( و با تهدید اسلحه ، به جان و مال و ناموس مردم حمله می برند ، ) فقط این است که اعدام شوند یا به دار آویخته گردند یا ( چهار انگشت از ) دست ( راست ) و پای ( چپ ) آنها ، بعکس یکدیگر ، بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید گردند (حر عاملی، 1416ق، ص 137).

 

البته گروهی دیگر علاوه بر دو مورد پیشین مورد سومی راكه عبارت از فداء است، مورد توجه قرار داده‏اند. ابی الصلاح حلبی در این مورد در كتاب الكافی فی‏الفقه می‏نویسد: «زمانی که مسلمانان کافری را اسیر گرفتند، اسلام را بر او عرضه می کنند و ترغیب به اسلام می‌شود، اگر اسلام آورد او را آزاد می‌کنند و اگر جلوگیری نمود اسیر است و جنگ هم برپا است. اما بین قتل او و به صلیب کشیدنش تا اینکه بمیرد و قطع دست و پایش مخیر است و ترک او تا اینکه در خونش غلطان شده و بمیرد و یا فدیه می‌گیرد» (حلبی، 1382، ص350).

 

ملاحظه می‏شود كه عبارت «اوالفداء به» مشخص كننده منظور فقیه گرانقدر می‏باشد. اما اگر اسیر پس از پایان جنگ، دستگیر شود، علاوه بر منّ و فداء، حكم سومی نیز قابل اجراست و آن بردگی شخص اسیر است. البته این حكم فقط در صورت صلاحدید حاكم شرعی قابلیت اجرا دارد و علت تشریع آن نیز مربوط به وضعیت موجود در صدر اسلام و از باب مقابله به مثل بوده‏است (زحیلی، 1412، ص 39) و به این ترتیب تا آنجا كه ظاهرا در تاریخ اسلام آمده، حتی یك مورد نیز نقل نشده است كه پیامبر (ص) جنگجویی را پس از اسارت، به بردگی گرفته باشد (ابراهیمی، 1372، ص60). البته اهل تسنن فرقی میان اسارت در حین جنگ و پس از آن قائل نیستند و بر این عقیده هستند كه حتی در زمان جنگ نیز اگر فردی اسیر شود، همچنان حق منّ و فداء و بردگی علاوه بر قتل، برای امام محفوظ است (همان، ص85).

 

بر اساس حقوق بین‌الملل بشر­دوستانه، به محض شناسایی اسرای جنگی باید مشخصات آنها از جمله هویت و درجه­ی آنان ثبت شود؛ اسراء به محض ثبت باید بدون فوت ­وقت به مناطق غیر­جنگی اعزام و در اماكن مجهز به امكانات بهداشتی نگهداری شده و با آنان رفتار انسانی اعمال شود، این رفتار باید بدون تبعیض نسبت به كلیه­ی اسراء انجام پذیرد. فقط ممكن است اولویت‌هایی بر اساس درجه، جنسیت، وضعیت جسمانی و سن اسیر اعمال گردد كه این اولویت‌ها مشروع بوده و تبعیض محسوب نمی‌گردد. رفتار انسانی با اسیران، هر گونه عمل انتقام‌جویانه و خشونت­بار، شكنجه، مثله­كردن، ایجاد رعب و وحشت، انجام آزمایشات پزشكی­، توهین و تحقیر را ممنوع می‌سازد (ممتاز، 1377، ص44).