2-1. مفهوم شناسی ایثار و شهادت ……………………………………………………………………………………………………17

 

2-2. فرهنگ ایثار و شهادت در پرتو قرآن ………………………………………………………………………………………….18

 

2-3. فرهنگ ایثار و شهادت از منظر ائمه اطهار (ع) …………………………………………………………………………….22

 

2-4. تولید کنندگان گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت در جمهوری اسلامی ایران ………………………………………..27

 

2-4-1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره) ……………………………………………………………………..27

 

2-4-1-1. ایثار و شهادت، سعادت است ……………………………………………………………………………………27

 

2-4-1-2. ایثار و شهادت به منزله عزت است …………………………………………………………………………….28

 

2-4-1-3. ایثار و شهادت، حیات جاودانی است …………………………………………………………………………28

 

2-4-1-4. ایثار و شهادت، میراث اولیاء است ……………………………………………………………………………..28

 

2-4-1-5. ایثار و شهادت، آزادی روح است ………………………………………………………………………………29

 

2-4-1-6. ایثار و شهادت، عامل پیروزی است ……………………………………………………………………………29

 

2-4-1-7. ایثار و شهادت، سبب رهایی از زندان است …………………………………………………………………29

 

2-4-1-8 . شهدا از نگاه امام خمینی (ره) …………………………………………………………………………………..30

 

2-4-1-8-1. ناتوانی از درك مقام شهدا …………………………………………………………………………………….30

 

2-4-1-8-2. شهدا در محضر خدا …………………………………………………………………………………………….30

 

2-4-1-8-3. شهدا مهمان خدا ………………………………………………………………………………………………….31

 

2-4-2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری (مد ظله) ………………………………………………….32

 

2-4-2-1. مفهوم ایثار ……………………………………………………………………………………………………………..32

 

2-4-2-2. مفهوم شهادت …………………………………………………………………………………………………………33

 

2-4-2-3. مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………………………………………34

 

2-4-2-4. آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………………………………………………35

 

2-4-2-4-1. تقرب الهی ………………………………………………………………………………………………………….35

 

2-4-2-4-2. تقویت تلاش دسته جمعی……………………………………………………………………………………..36

 

2-4-2-4-3. کسب رضای الهی ……………………………………………………………………………………………….36

 

2-4-2-4-4. حفظ و تقویت نظام اسلامی ………………………………………………………………………………….37

 

2-4-2-5. فرهنگ ایثار و شهادت و نقش تربیتی آن در اندیشه مقام معظم رهبری …………………………..38

 

2-4-2-5-1. خون شهدا عامل مؤثر در مقاومت نسل امروز ………………………………………………………….38

 

2-4-2-5-2. شهدا عامل تدبیر و عبرت گیری برای نسل جوان …………………………………………………….38

 

2-4-2-6. نقش دانشگاه شاهد در قبال فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………..39

 

2-4-2-7. فرهنگ ایثار و شهادت و تقویت بنیه علمی …………………………………………………………………39

 

2-4-3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه استاد شهید مطهری …………………………………………………………………..40

 

2-4-3-1. شهادت، نوعی هجرت به سوی خدا …………………………………………………………………………..40

 

2-4-3-2. مفهوم شناسی شهادت ………………………………………………………………………………………………41

 

2-4-3-3. جنبه های اجتماعی ایثار و شهادت …………………………………………………………………………….42

 

2-4-3-4. مقام شهید ……………………………………………………………………………………………………………….43

 

2-4-3-5. منطق شهید ……………………………………………………………………………………………………………..43

 

2-4-3-6. تربت شهید …………………………………………………………………………………………………………….44

 

2-5. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………………………………………………….45

 

2-5-1. ارزش آفرینی ………………………………………………………………………………………………………………45

 

2-5-2. حماسه سازی ……………………………………………………………………………………………………………..45

 

2-5-3. کمال بخشی ………………………………………………………………………………………………………………..47

 

2-5-4. بحران زدایی ……………………………………………………………………………………………………………….48

 

2-5-5. موج آفرینی و بصیرت بخشی ………………………………………………………………………………………..50

 

2-5-6. عزت طلبی …………………………………………………………………………………………………………………51

 

2-5-7. انسانی بودن ………………………………………………………………………………………………………………..52

 

2-5-8 . دین محوری ………………………………………………………………………………………………………………53

 

2-5-9. اخلاص و ماندگاری …………………………………………………………………………………………………….54

 

2-5-10. عدالت طلبی ……………………………………………………………………………………………………………..56

 

2-5-11. گذشت و فداکاری …………………………………………………………………………………………………….56

 

2-5-12. آزادی خواهی ……………………………………………………………………………………………………………57

 

2-5-13. تقوا و پرهیزکاری ………………………………………………………………………………………………………58

 

2-5-14. مقاومت و سخت کوشی …………………………………………………………………………………………….59

 

2-5-15. زمان شناسی ……………………………………………………………………………………………………………..59

 

 

2-5-16. جامعیت ……………………………………………………………………………………………………………………60

 

2-6. جلوه های فرهنگ ایثار و شهادت در ایران …………………………………………………………………………………62

 

2-7. نقش فرهنگ ایثار و شهادت در تقویت امنیت ملی ………………………………………………………………………63

 

2-8 . الگوی برنامه درسی با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………………………67

 

2-9. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان ………………………………………………….74

 

2-9-1. ملموس سازی …………………………………………………………………………………………………………….75

 

2-9-2. تجربی سازی ………………………………………………………………………………………………………………75

 

2-9-3. آموزش از زبان همسالان ………………………………………………………………………………………………75

 

2-9-4. تصویرسازی ………………………………………………………………………………………………………………..76

 

2-9-5. تطابق گفتار و کردار …………………………………………………………………………………………………….76

 

2-9-6. آموزش گام به گام ……………………………………………………………………………………………………….76

 

2-9-7. خوشایندسازی …………………………………………………………………………………………………………….77

 

2-9-8 . بهره گیری از مثال و مصداق ………………………………………………………………………………………..77

 

بخش دوم : آموزش متوسطه …………………………………………………………………………………………………………….78

 

2-10. جایگاه آموزش متوسطه در نظام تعلیم و تربیت …………………………………………………………………………78

 

2-11. اهمیت دوره متوسطه ……………………………………………………………………………………………………………..80

 

2-12. ابعاد روانشناختی آموزش متوسطه ……………………………………………………………………………………………81

 

2-13. ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه ……………………………………………………………………………………….83

 

2-14. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی جامعه در تعیین اهداف………………………………………………………………..84

 

2-15. اصول تعیین اهداف………………………………………………………………………………………………………………..85

 

2-16. هدف در آموزش و پرورش ……………………………………………………………………………………………………86

 

2-17. اهداف مصوب دوره متوسطه …………………………………………………………………………………………………..87

 

بخش سوم : پیشینه پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………94

 

2-18. پیشینه در داخل کشور ……………………………………………………………………………………………………………94

 

2-19. پیشینه در خارج از ایران ……………………………………………………………………………………………………….109

 

2-20. جمع بندی ………………………………………………………………………………………………………………………….111

 

فصل سوم : روش شناسی پژوهش

 

3-1. روش پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………115

 

3-2. جامعه پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………115

 

3-3. روش نمونه گیری و حجم نمونه …………………………………………………………………………………………….116

 

3-4. ابزارهای گردآوری داده ها ……………………………………………………………………………………………………..117

 

3-5. روایی و پایایی ………………………………………………………………………………………………………………………119

 

3-5-1. روایی چارچوب مفهومی …………………………………………………………………………………………….119

 

3-5-2. پایایی چارچوب مفهومی …………………………………………………………………………………………….119

 

3-5-3. روایی پرسشنامه ………………………………………………………………………………………………………..120

 

3-5-4. پایایی پرسشنامه …………………………………………………………………………………………………………120

 

3-6. مراحل انجام پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………..121

 

3-6-1. تحلیل اسنادی ……………………………………………………………………………………………………………121

 

3-6-2. تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………………………………..121

 

3-6-3. پیمایش……………………………………………………………………………………………………………………..121

 

3-7. روش تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………………………………………………….122

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش

 

4-1. بررسی سؤال اول پژوهش ………………………………………………………………………………………………………125

 

4-2. بررسی سؤال دوم پژوهش ………………………………………………………………………………………………………126

 

4-3. بررسی سؤال سوم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………..132

 

فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری

 

5-1. نتایج بررسی سؤال های پژوهش ……………………………………………………………………………………………..162

 

5-1-1. نتایج بررسی سؤال اول پژوهش …………………………………………………………………………………..162

 

5-1-2. نتایج بررسی سؤال دوم پژوهش …………………………………………………………………………………..164

 

5-1-3. نتایج بررسی سؤال سوم پژوهش ………………………………………………………………………………….165

 

5-2. پیشنهادهای عملی جهت کاربست یافته های پژوهش …………………………………………………………………173

 

5-3. عناوین پیشنهادی برای پژوهش های آتی ………………………………………………………………………………….174

 

5-4. محدودیت های علمی پژوهش ………………………………………………………………………………………………..175

 

فهرست منابع

 

الف) منابع فارسی ………………………………………………………………………………………………………………….176

 

ب) منابع انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………………….187

 

پیوست

 

پیوست شماره 1 …………………………………………………………………………………………………………………….189

 

پیوست شماره 2 …………………………………………………………………………………………………………………….191

 

  

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                                                                                صفحه

 

جدول شماره 2- 1. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………………………….62

 

جدول شماره 3-1. توزیع جامعه دبیران دوره متوسطه شهر قم به تفکیک ناحیه آموزشی و جنسیت …………116

 

جدول شماره 3-2. توزیع نمونه دبیران دوره متوسطه شهر قم به تفکیک ناحیه آموزشی و جنسیت ………….117

 

جدول شماره 3-3. چارچوب مفهومی محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………118

 

جدول شماره 3-4. ضریب آلفای کرونباخ هر یک از ابعاد پرسشنامه ……………………………………………………120

 

جدول شماره 4-1. چارچوب مفهومی محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………125

 

جدول شماره 4-2. تحلیل اهداف مصوب دوره متوسطه به لحاظ میزان توجه به فرهنگ ایثار و شهادت …..127

 

جدول شماره 4-3. توزیع فراوانی و درصد توجه به فرهنگ ایثار و شهادت به تفکیک اهداف مصوب دوره متوسطه ………………………………………………………………………………………………………………………………………..131

 

جدول شماره 4-4. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک جنسیت ………………………………………………….133

 

جدول شماره 4-5. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک سابقه تدریس ………………………………………….134

 

جدول شماره 4-6. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک رشته تحصیلی …………………………………………135

 

جدول شماره 4-7. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک سطح تحصیلات ………………………………………136

 

جدول شماره 4-8 . توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک ناحیه آموزشی ………………………………………..137

 

جدول شماره 4-9. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای آموزشی ……………..138

 

جدول شماره 4-10. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3 = m) ………………..140

 

جدول شماره 4-11. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای پژوهشی …………..141

 

جدول شماره 4-12. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3 = m) ………………..143

 

جدول شماره 4-13. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای فرهنگی …………….144

 

جدول شماره 4-14. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3 = m) ………………..146

 

جدول شماره 4-15. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای هنری ……………….147

 

جدول شماره 4-16. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3 = m) ………………..149

 

جدول شماره 4-17. رتبه بندی میانگین میزان تأثیر راهکارهای چهارگانه بر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس ………………………………………………………………………………………………………………………..150

 

جدول شماره 4-18. خلاصه اطلاعات آزمون فریدمن ………………………………………………………………………..150

 

جدول شماره 4-19. توزیع فراوانی، میانگین و انحراف معیار سؤال ها به تفكیك جنسیت ………………………152

 

جدول شماره 4-20. نتایج آزمون t مستقل برای متغیر جنس ……………………………………………………………….152

 

جدول شماره 4-21. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر سابقه تدریس ……………………………………………………153

 

جدول شماره 4-22. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر رشته تحصیلی …………………………………………………..154

 

جدول شماره 4-23. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر سطح تحصیلات ……………………………………………….155

 

جدول شماره 4-24. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر ناحیه آموزشی …………………………………………………..156

 

جدول شماره 4-25. نتایج تحلیل واریانس چند راهه میزان تأثیر هر یک از راهکارهای مؤثر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس با توجه به متغیرهای جمعیت شناختی ……………………………………………..157

 

جدول شماره 4-26. آزمون زوجی مقایسه میانگین راهکارهای چهارگانه بر حسب جنسیت ……………………157

 

جدول شماره 4-27. مجموع میانگین راهکارهای مؤثر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس از نظر دبیران …………………………………………………………………………………………………………………………………………..158

 

جدول شماره 4-28. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3 = m) ………………..159

 

جدول شماره 5-1. جمع بندی نهایی تدوین چارچوب محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………163

 

 

 

فهرست تصاویر و نمودارها

 

عنوان                                                                                                                صفحه

 

شکل شماره 2- 1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره)  …………………………………………………….31

 

شکل شماره 2- 2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری …………………………………………………40

 

شکل شماره 2- 3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه شهید مطهری ……………………………………………………………44

 

شکل شماره 2- 4. عناصر برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………74

 

شکل شماره 2- 5. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………………………………78

 

شکل شماره 2- 6. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی در تدوین اهداف ………………………………………………………85

 

شکل شماره 2-7. چارچوب مفهومی فصل دوم پژوهش …………………………………………………………………….113

 

نمودار شماره 4-1. توزیع درصد دبیران به تفکیک جنسیت ………………………………………………………………..133

 

نمودار شماره 4-2. توزیع درصد دبیران به تفکیک سابقه تدریس ………………………………………………………..134

 

نمودار شماره 4-3. توزیع درصد دبیران به تفکیک رشته تحصیلی ……………………………………………………….135

 

نمودار شماره 4-4. توزیع درصد دبیران به تفکیک سطح تحصیلات …………………………………………………….136

 

نمودار شماره 4-5. توزیع درصد دبیران به تفکیک ناحیه آموزشی ……………………………………………………….137

 

 

 

 

 

1-1. مقدمه

 

هر جامعه ای دارای مجموعه ای از ارزش ها است که نقشی تحکیم بخش در آن ایفا می کنند. این ارزش ها از مهم ترین اجزای یک فرهنگ به شمار می آیند، چرا که از باورهای یک ملت سرچشمه می گیرند و در عرصه های گوناگون تأثیر می گذارند. افراد یک جامعه گفتار و رفتار خویش را بر اساس ارزش هایی که پذیرفته اند و به آن ها پای بند هستند، سامان می دهند. در این میان ارزش های اخلاقی و دینی به لحاظ تأثیر ژرفی که در روح و روان آدمیان بر جای می گذارند و در سلوک فردی و اجتماعی آن ها بیشتر جلوه گر می شوند، از جایگاه برجسته ای برخوردارند (جان فشان، حسینی، 1389: 106).

 

ارزش ها، عقاید عمیقاً ریشه داری هستند که به وسیله مکانیزم جامعه پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. جامعه پذیری، مکانیزم مهمی است که ارزش های حاکم بر جامعه را در انسان ها نهادینه می کند. درونی کردن یا نهادینه سازی در فرآیند جامعه پذیری از طریق نهادهای مختلف اجتماعی صورت می پذیرد که یکی از آن ها آموزش و پرورش می باشد. در این فرآیند، افراد جامعه بدون احساس فشار و اجبار، از سر میل و رغبت ارزش های اجتماعی را پذیرفته و با آن هم نوایی می کنند (رستمی، عرفانی، 1389: 168).

 

یکی از ارزش های اساسی جوامع اسلامی، فرهنگ ایثار و شهادت است. فرهنگ ایثار و شهادت، به عنوان یکی از غنی ترین گنجینه های فرهنگ اسلامی، می تواند موتور محرکه پیشرفت دنیوی، اخلاقی، اخروی و … جامعه و همچنین پشتوانه عظیم حفظ و حراست از اسلام و نظام جمهوری اسلامی ایران باشد (چراغی، اسلام پناه، 1389: 102).

 

از سوی دیگر، با توجه به این که مهم ترین سرمایه هر ملت، جوانان آن کشور هستند و طرز فکر، نگرش، رفتار و روحیه نوجوانان و جوانان هر مرز و بوم تعیین کننده خط مشی آتی کشور خواهد بود، نوجوان و جوان اگر پایه های فکری مستحکم و صحیحی داشته باشد، در آینده تبدیل به فردی مفید خواهد شد و بالعکس اگر از پایه های سست فکری و عقاید و فرهنگ غلط پیروی کند، به فردی متزلزل، بی هویت و سربار جامعه مبدل خواهد شد. در دنیای معاصر که دشمنان با تهاجم فرهنگی و در عرصه جنگ نرم هر روز سعی دارند به ترفندی جوانان را از باورهای ارزشی خود دور سازند، آنان را بی هویت کنند و پیرو فرهنگ غرب نمایند، تربیت فرزندان در پرتو فرهنگ ایثار و شهادت می تواند ضامن رشد و تعالی اخلاقی و معنوی آنان و بهترین و قوی ترین مکانیزم در این راستا باشد. بنابراین انتقال این ارزش ها به نسل جدید از اهمیت بسزایی برخوردار است و نخستین راه در انتقال و نهادینه سازی این فرهنگ، تعلیم و تربیت می باشد (سعیدمنش، الهی، 1389: 186).

 

فرهنگ ایثار و شهادت با اثرگذاری بر فضای فکری و ذهنی جوانان، باعث می شود دو نسل قدیم و جدید درک مشترکی از جامعه و نیز فلسفه زندگی پیدا نمایند. همچنین این فرهنگ متعالی باید بازتولید شود، در غیر این صورت محدود شده و کاربرد آن در عصر حاضر و آینده کمتر خواهد شد. اما اگر در این بازتولید، فرهنگ سازی مطلوبی صورت گیرد و بستر مناسبی برای نهادینه سازی آن فراهم شود، از طرفی فرهنگ ایثار و شهادت را به نسل امروز منتقل کرده ایم و مناسبات نسلی را برقرار نموده ایم و از طرفی دیگر، فرهنگ نوینی از ارزش های ایثار و شهادت را تضمین نموده ایم. از این رو نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور، بایستی شکوفایی و پرورش این عناصر بنیادین را سرلوحه اهداف و برنامه های خود قرار دهد (شاهین، چشمه سهرابی، 1387: 423).

 

با عنایت به موارد فوق، از جمله اهدافی که می توان برای آموزش و پرورش برشمرد، رشد فضایل اخلاقی دانش آموزان بر پایه تعالیم اسلام است. مدرسه وظیفه آماده کردن نسل جدید را برای جامعه امروز برعهده دارد. امروزه بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی، فاقد توانایی های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره آسیب پذیر نموده است. نوجوانان و جوانان برای مقابله با فشارهای موقعیت های مختلف به کارکردهایی نیاز دارند که آنان را در کسب این توانایی ها تجهیز نماید، لذا می توان با تأکید بر فرهنگ ایثار و شهادت، فرصت هایی را برای رشد اخلاقی دانش آموزان فراهم نمود تا نوجوانان و جوانان علاوه بر کسب توانایی های خواندن، نوشتن، حساب کردن و … مفاهیم این فرهنگ را فرا بگیرند و در خود نهادینه سازند تا با بهره گیری از آن در زندگی خود، توان ایستادگی و مقابله با مسائل را دارا باشند (جمشیدیان و همکاران، 1387: 294).

 

معمولاً با دو رویکرد می توان به طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت در نظام آموزشی پرداخت. نگاه اول آن است که هدف نظام آموزشی، آشنا کردن دانش آموزان با مفهوم، ابعاد و مصادیق مقوله مذکور است. به بیان دیگر شناخت فرهنگ ایثار و شهادت موضوعیت دارد. در نگاه دوم، هدف از طرح این مقوله در نظام آموزشی، نایل ساختن دانش آموزان به مجموعه ای از فضائل اخلاقی و نهادینه سازی این فرهنگ در مدارس و دانش آموزان است. با پذیرش نگاه دوم، طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت به مثابه ابزاری است که می تواند به تحقق اهداف نظام آموزشی یاری رساند (هاونگی، 1389: 398 – 397).