3-3-1-2. مكتب شیكاگو – یو.سی.ال.ای                              37

 

3-3-2. نقش ساختار بازار در تجارت خارجی                            38

 

3-4. تمرکز صنعتی                                      39

 

3-4-1. تمرکز کلی و انفرادی (صنعتی)                             39

 

3-4-2. صرفه­های اقتصادی (صرفه­جویی ناشی از مقیاس)                     40

 

3-4-2-1. روش­های تخمین حداقل مقیاس کارای بنگاه                      42

 

3-4-3. اندازه­گیری تمركز                                   42

 

3-4-4. روش­های اندازه­گیری تمركز در بازار                           43

 

3-4-4-1. معیارهای مطلق و نابرابری تمرکز                            44

 

3-4-5. شاخص­های اندازه­گیری تمركز                                44

 

3-4-5-1. ملاحظاتی در خصوص شاخص­های تمركز                      44

 

3-4-6. معرفی شاخص­های مطلق تمرکز                                46

 

3-4-6-1. نسبت تمركز چند بنگاه (k بنگاه)                        46

 

3-4-6-2. شاخص­های هانا و کی  (HK)                           47

 

3-4-6-3. شاخص هرفیندال- هیرشمن (HHI)                             48

 

3-4-7. محدودیت و مشكلات شاخص­های تمركز                           50

 

3-4-7-1. محدودیت واردات                                  50

 

3-4-8. تغییرات فن­آوری و تمركز                             51

 

3-4-9. تمرکز و سودآوری                                    51

 

3-4-10. نظریه­های تمرکز                                    52

 

3-4-10-1. صرفه­جویی ناشی از مقیاس و تمرکز (برداشت دترمینیستیکی)         52

 

3-4-10-2. برداشت تصادفی تمرکز                                 53

 

3-4-11. عوامل موثر بر سطح و تغییرات تمرکز                           54

 

3-5. موانع ورود                                       54

 

3-5-1. انواع موانع ورود                                   56

 

3-5-1-1. علل برونزا                                  56

 

3-5-1-2. علل درونزا                                 57

 

3-5-1-3. موانع ورود ساختاری                              57

 

3-5-1-4. موانع ورود استراتژیک                            59

 

3-6. تفاوت محصول                                      59

 

3-6-1. تبلیغات                                       60

 

3-6-2. شدت تبلیغات و ساختار بازار                              61

 

3-6-3. تاثیر تبلیغات بر ساختار بازار                                62

 

3-6-3-1. تبلیغات و صرفه­های مقیاس تولید                        63

 

3-6-4. هزینه­های ثابت و غیر قابل بازگشت                         63

 

3-6-4-1. هزینه­های غیر قابل بازگشت برونزا                           64

 

3-6-4-1-1. هزینه­های غیر قابل بازگشت برونزا و تمرکز صنعتی               65

 

3-6-4-2. هزینه­های غیر قابل بازگشت درونزا                           65

 

3-6-4-2-1. هزینه­های غیر قابل بازگشت درونزا و تمرکز صنعتی              66

 

3-7. ضریب تعدیل                                       66

 

3-7-1. ضریب تعدیل ثابت و متغیر                            67

 

3-8. ساختار الگو                                      67

 

3-8-1. مدل حالت یکنواخت تمرکز                             69

 

3-8-2. مدل­های عدم تعادل تمرکز                    70

 

3-8-3. معرفی متغیرها                                  72

 

3-8-4. نمونه زیر مجموعه­ای صنایع                  7

 

4- برآورد الگو و تحلیل نتایج                                           77

 

4-1. مقدمه                                            78

 

4-2. داده­ها                                           78

 

4-3. معرفی الگوها                                          79

 

4-4. برآورد الگو                                      80

 

4-4-1. نتایج نمونه کامل صنایع                                   80

 

4-4-2. نتایج نمونه زیرمجموعه­ای صنایع                                 85

 

 

4-4-2-1. نتایج برآورد مدل (2) در دسته­بندی شدت تبلیغات              85

 

4-4-2-2. نتایج برآورد مدل (3) در دسته­بندی شدت تبلیغات              86

 

4-4-2-3. نتایج برآورد مدل (2) در دسته­بندی تمرکز                    89

 

4-4-2-4. نتایج برآورد مدل (3) در دسته­بندی تمرکز                    91

 

4-5. آزمون­های الگو                                         93

 

4-5-1. آزمون خودهمبستگی                                   93

 

الف-1. نمونه کامل صنایع                                  93

 

الف-1-1. آزمون خودهمبستگی مدل (1)                       93

 

الف-1-2. آزمون خودهمبستگی مدل (2)                       94

 

الف-1-3. آزمون خودهمبستگی مدل (3)                       94

 

ب-1. نمونه زیر مجموعه­ای صنایع                                 94

 

ب-1-1. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تمرکز بالا                      94

 

ب-1-2. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تمرکز بالا                      95

 

ب-1-3. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تمرکز پایین                    95

 

ب-1-4. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تمرکز پایین                    95

 

ب-1-5. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تبلیغات بالا                    95

 

ب-1-6. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تبلیغات بالا                    96

 

ب-1-7. آزمون خودهمبستگی مدل (2) با تبلیغات پایین                       96

 

ب-1-8. آزمون خودهمبستگی مدل (3) با تبلیغات پایین                       96

 

4-5-2. آزمون واریانس ناهمسانی                             97

 

الف-2. نمونه کامل صنایع                                  97

 

الف-2-1. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (1)                           97

 

الف-2-2. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2)                           98

 

الف-2-3. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3)                           98

 

ب-2. نمونه زیر مجموعه­ای صنایع                                 98

 

ب-2-1. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تمرکز بالا                     99

 

ب-2-2. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تمرکز بالا                     99

 

ب-2-3. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تمرکز پایین                   99

 

ب-2-4. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تمرکز پایین                   99

 

ب-2-5. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تبلیغات بالا                  100

 

ب-2-6. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تبلیغات بالا                  100

 

ب-2-7. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (2) با تبلیغات پایین                100

 

ب-2-8. آزمون واریانس ناهمسانی مدل (3) با تبلیغات پایین                101

 

4-5-3. آزمون والد                                        101

 

5- خلاصه و نتیجه­گیری                               102

 

5-1. مقدمه                                      103

 

5-2. خلاصه                                        103

 

5-3. نتیجه­گیری                                   104

 

5-4. پیشنهادها                                   107

 

5-5. پیشنهادهایی برای مطالعات آتی                              107

 

5-6. محدودیت­های تحقیق                                108

 

منابع                                                  109

 

منابع آماری                                          109

 

منابع فارسی                                          109

 

منابع انگلیسی                                             111

 

پیوست                                             114

 

 

1. طبقه­بندی فعالیت­های اقتصادی ایران ( بر اساس ISIC, Rev. 3,1)   114

 

1. شاخص هرفیندال محاسبه شده برای 94 صنعت 120

 

3. محاسبه نرخ سالانه تعدیل   

 

مقدمه

 

رشد و توسعه اقتصاد به وسیله تغییرات در ساختار فعالیت­های اقتصادی مشخص می­شود. توجه به اقتصاد صنعتی در دهه­های اخیر زمینه تحول صنعتی در کشورها به ویژه کشورهای بالغ صنعتی را در برداشته و پرداختن به تحلیل مسایل مربوط به آن را رواج داده است. یکی از شاخه­های مهم اقتصاد صنعتی، بررسی تئوری­های رفتار بنگاه­ها و در کل بازار است. اقتصاددانان کشورهای توسعه­یافته و صنعتی توجه زیادی به اندازه بازاری خود و تولید در مقیاس وسیع کرده­اند؛ از ویژگی­های این کشورها اعتماد و پای­بندی به اجرای قوانین رقابت و مبارزه با انحصار می­باشد. در قرون اخیر، کشورها به منظور اصلاح ساختاری اقتصاد خود، اقدامات وسیعی انجام داده­اند. از جمله برنامه­های اصلاح ساختاری کاهش نقش دولت در اقتصاد و افزایش حضور بخش خصوصی است که لازمه اجرای آن، مهیا شدن شرایط اقتصادی و اجتماعی سازگار با نظام حاکم بر بخش خصوصی می­باشد؛ از این رو باید موانعی که مانع گسترش بازارها هستند، برطرف شوند و دولت نیز در این راستا اقدامات لازم را انجام دهد. لازم به ذکر است جهت اجرای این برنامه­ها، در ابتدا باید شرایط را برای تحقق این امر فراهم نموده و بسترهای مناسب مهیا شوند تا نتایج متفاوت و معکوس مشاهده نشود. اقتصاددانان در سیاست­های اصلاح ساختاری خود، بهترین عملکرد اقتصادی را عملکرد رقابتی می­دانند؛ لذا بررسی مطالعاتی از این دست، باعث تدوین سیاست­های دقیق رقابت و شرایط حصول عملکرد رقابتی می­شود که در نهایت منجر به افزایش کارایی، رفاه مصرف­کنندگان و جامعه می­شود. از این رو بیشتر کشورهای در حال توسعه و کمتر صنعتی شده چون ایران در سال­های اخیر به این موضوع توجه بیشتری نشان داده­اند.

 

یكی از اقدامات ضروری در جهت افزایش كارایی و حفظ منافع عمومی، تصویب و اجرای قانون رقابت است. در ایران قوانین ضد انحصار و تسهیل رقابت سابقه طولانی ندارد و از تصویب قانون رقابت زمان زیادی نمی­گذرد. چنانکه در برنامه سوم توسعه اقتصادی- اجتماعی ایران فصلی جداگانه به انحصار اختصاص داده شده و قانون رقابت نیز در دست بررسی و نهایی شدن است. ادعا این است که رقابت، تولید، کارایی و بهره­وری را افزایش و قیمت­ها را کاهش می­دهد. به علاوه انحصار به کاهش انگیزه نوآوری فنی منجر می­شود. اختصاص قانون رقابت در برنامه چهارم توسعه ایران حاکی از اهمیت این موضوع در اقتصاد ایران است. نظریه­های اقتصادی به عملكرد برتر بازارهای رقابت در مقایسه با بازارهای انحصاری اشاره دارند. با توجه به اندازه شاخص تمرکز می­توان مشخص کرد چه حد ساختار اقتصادی كشور انحصاری است. هر چه تعداد بنگاه­ها کمتر و یا بخش وسیعی از بازار در اختیار تعداد محدودی از آنها باشد، ساختار بازار به انحصار نزدیکتر است.

 

از نظر تئوری­های اقتصادی و تجارب تاریخی، اقتصادهای باز، غیرمتمرکز و رقابتی عملکرد بهتری نسبت به سایر سیستم­های اقتصادی داشته­اند. به طور کلی رقابت در تمام ابعاد سبب بهبود عملکرد اقتصاد و افزایش کارایی آن می­شود. رقابت به ویژه در بازارهای صنعتی، موجب کاهش قیمت­ها، ارائه کالاها با خصوصیات و کیفیت­های مختلف و قابل دسترسی بودن بیشتر مصرف­کنندگان به کالاها و خدمات می­گردد. رقابتی بودن بازار نه تنها در بازارهای داخلی، بلکه در بازارهای جهانی نیز مورد توجه می­باشد و رقابت در بازار داخلی مقدمه رقابت در بازارهای جهانی است (بهشتی، صنوبر و فرزانه کجاباد؛ 1388).

 

با وجود اهمیت موضوع بازار و ساختار آن، باید گفت که مطالعات کاربردی در خصوص بازار در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است و عمده تحقیقات و پژوهش­ها متغیرهای کلان و نحوه کارکرد کلان اقتصادی را مد نظر داشتند. اما در سال­های اخیر، به دلیل تأکید برنامه­های اقتصادی بر افزایش کارایی و رقابت در بازارها گرایش به انجام مطالعات اقتصادی با پایه­های اقتصاد خرد، کنکاش در بازارها و بحث و بررسی پیرامون ماهیت بازارها تا حدی افزایش یافته است.

 

مبحث تمرکز صنعتی از موضوعات پراهمیت در زمینه سازمان و اقتصاد صنعتی محسوب می­گردد. تمرکز یکی از مهم­ترین متغیرهای ساختاری بازار شمرده می­شود. ساختار بازار ترتیب قرار گرفتن اجزای مختلف بازار می­باشد که خصوصیات سازمانی بازار را معرفی می­کند؛ به طوری­که به كمك این خصوصیات می­توان رابطه اجزای بازار را مشخص نمود. کمّی کردن این قبیل متغیرهای ساختاری، درک مناسبی از خصوصیات ساختاری بازارها را محقق می­سازد؛ به طوری­که بسیاری از دانشمندان و محققین در کارهای تجربی خود از این متغیرها برای شناسایی ساختار بازار استفاده نموده­اند. با محاسبه میزان تمرکز می­توان راجع به ساختار بازار و سنجش قدرت انحصاری در بازارها نظر داد.

 

محققین با استفاده از مفهوم تمركز تا حد زیادی قادر به اندازه­گیری سطح رقابت و انحصار در بازارها شدند. البته نمی­توان ادعا نمود كه با اندازه­گیری تمركز بازار، به طور دقیق می­توان به میزان فعالیت انحصاری و قدرت انحصاری اعمال شده در بازارها پی برد، زیرا در بسیاری از بازارها، تمركز و اندازه آن به طور قطعی معرف سطح رقابت یا انحصار نمی­باشند (عبادی و شهیكی­تاش؛ 1383). لذا در بیشتر مطالعات رابطه مستقیمی بین تمرکز و انحصار در نظر گرفته می­شود؛ به طوری­که یك بازار متمركز بیانگر آن است كه تعدادی از بنگاه­های موجود در بازار دارای قدرت انحصاری هستند.

 

به طور کلی دلالیل ایجاد انحصار به دو دسته مثبت و منفی تفکیک می­شوند. اگر انحصار به دلیل کارایی برتر بنگاه حاصل شود مثبت و مفید و اگر با رفتار غیررقابتی و مبتنی بودن بر همکاری بنگاه­ها همراه باشد، منفی و مضر می­باشد. انحصار به هر دلیلی که به وجود آید، موجب افزایش قدرت انحصاری می­شود که کاهش رفاه اجتماعی را در پی دارد. میزان کاهش در رفاه جامعه که ناشی از انحصار می­باشد، از جمله مسایل بحث برانگیز در اقتصاد است زیرا عده­ای معتقدند که انحصار منافعی را نیز به همراه دارد که آثار اخلالی آن را برطرف می­کند. از مزایای انحصاری شدن می­توان ایجاد انگیزه برای سایر بنگاه­ها جهت رسیدن به شرایط انحصارگر و کسب سود، تنوع و خدمات بیشتر در ارائه کالاها و خدمات، استفاده بیشتر از تکنولوژی، فن­آوری و بهتر شدن کیفیت کالاها و خدمات نام برد. این مزایا در حالت انحصار چندجانبه نمود بیشتری دارد. اما ایجاد انحصار مشکلات و مضراتی نیز به دنبال دارد که در مجموع باعث کاهش رفاه اجتماعی می­شود.

 

مشکلی که قدرت انحصاری در بازارهای صنعتی کشور به وجود می­آورد تنها در بازار فروش محصولات خلاصه نمی­شود؛ بلکه به دلیل این که بسیاری از بنگاه­های صنعتی در بازار خرید عوامل نیز دارای قدرت انحصاری هستند، لذا این بنگاه­های انحصاری قادر به کنترل بنگاه­های متوسط هستند و مانع از رشد بنگاه­های کوچک می­شوند. بنگاه­های انحصاری همچنین از قدرت بیشتری برای جذب و به کارگیری نهاده­های تولید برخوردارند و سرمایه و نیروی متخصص را به سمت خود جذب کرده و باعث تشدید قدرت انحصاری خود می­شوند (بهشتی، صنوبر و فرزانه کجاباد، 1388). از طرفی دیگر، وجود انحصار در بازار فروش محصولات و خرید عوامل از دو جهت به بخش صنعت ضربه می­زند. نخست به علت نبودن رقیب برای بنگاه­های انحصاری در بازار محصول، گاهاً کالاهایی با کیفیت پایین و قیمت بالا به فروش می­رسانند و سود انحصاری کسب می­کنند و کمتر به ارتقاء کیفیت و بهبود بهره­وری توجه می­کنند. در ثانی این بنگاه­ها با توجه به نفوذ خود، امکان رشد بنگاه­های کوچک را از آنها سلب می­نمایند (رفیعی، 1386). در انحصار، انحصارگر دارای قدرت اعمال محدودیت بر دیگران است و قیمت و مقدار را به نفع خود تعیین می­کند. لذا جنبه نامطلوب انحصار، همین قدرت اعمال محدودیت انحصارگر است (جلال‌آبادی و میرجلیلی، 1386).

 

تحلیل تمرکز بازار زمینه مناسب برای درک بهتر ارتباط عناصر ساختاری و عملکردی بازار را فراهم می­آورد و با بررسی بازارها از این دیدگاه بهتر می­توان علل بروز رفتارهای رقابتی یا غیر رقابتی را تشخیص داد. آگاهی داشتن از تمرکز بازار، موانع ورود و سایر متغیرها می­تواند به اجرای صحیح برنامه­های اصلاحی، خصوصی­سازی، حصول اهداف کارایی و افزایش رقابت کمک کند.

 

ضرورت اندازه­گیری قدرت بازاری به وسیله شاخص تمرکز از آنجا مطرح شد که اکثر بازارها به رفتار غیر رقابتی جهت کسب سود بیشتر گرایش نشان دادند. جهت ارتباط ساختار و عملکرد بازار از این شاخص­ می­توان استفاده کرد. بخش صنعت ایران بر اساس طبقه­بندی استاندارد بین­المللی صنایع (ISIC)[1] چهار رقمی، به 141 صنعت تفکیک شده ­است. در این پژوهش به بررسی انحراف بین حالت یکنواخت[2] و تحقق­یافته تمرکز و سرعت تعدیل آن با استفاده از آمار و اطلاعات راجع به صنایع كارخانه­ای ایران[3] در سطح کدهای چهار رقمی برای 94 صنعت و با بهره­گیری از روش تجزیه و تحلیل داده­های مقطع عرضی[4] پرداخته می­شود. اطلاعات مربوط به تمام بنگاه­ها در هر صنعت به صورت سرشماری و همراه با هزینه­ در دسترس قرار دارد، که محاسبه شاخص تمرکز در هر صنعت را قابل محاسبه نموده است.

 

در مباحث اقتصادی، مبحث پویایی به مطالعه تغییرات اقتصادی متغیر مورد نظر در گذر زمان می­پردازد. لذا پویایی تمرکز صنعتی، تغییر تمرکز صنعتی را در دو برهه از زمان در بردارد. حالت پویا، بررسی رفتار متغیرها در زمان را دنبال می­کند و معین می­سازد که آیا این متغیرها به حرکت به سوی تعادل متمایل هستند یا نه؟ پویایی یک متغیر نشان­دهنده تفاوت تغییر همان متغیر در طی سال­ها و دوره­های مختلف است؛ که معمولاً این اختلاف با حالت مطلوب و بلندمدت و یا حالت یکنواخت در نظر گرفته می­شود. در این مطالعه مقصود از پویایی تمرکز صنعتی چگونگی حرکت تمرکز به سمت مقدار مطلوب و بلندمدت خودش در طول زمان است.

 

در این پژوهش هرگاه از تمرکز در وضعیت یکنواخت سخن به میان می­آید، منظور حالت بلندمدت و پایدار تمرکز است.

 

1-2. اهمیت و ضرورت تحقیق

 

تمرکز صنعتی می­تواند نشان­دهنده میزان رقابت و انحصار در صنعت باشد. پویایی تمرکز صنعتی از آن جهت اهمیت دارد که تغییرات تمرکز را در طول زمان مورد بررسی قرار داده؛ و میزان انحراف آن را با وضعیت بلندمدت و نحوه حرکت به سمت آن را نشان می­دهد.

 

با محاسبه تمرکز در طول زمان می­توان علاوه بر تعیین درجه تمرکز که میزان رقابت و انحصار در صنایع را مشخص می­نماید، تغییرات آن را نیز معین کرد که آیا صنایع با افزایش تمرکز مواجه شده­اند یا کاهش و یا بدون تغییر بوده­اند؟ روشن شدن این موضوع راهنمای مناسبی برای دولت، سیاست­گذاران و اقتصاددانان در تدوین و ارائه سیاست­ها می­باشد.

 

تمرکز بنگاه­ها در صنعت، مورد توجه اقتصاددانان، بازرگانان، استراتژیست­ها و سازمان‌های دولتی است. در بسیاری از كشورهای جهان هر ساله میزان تمركز بازارها در صنایع مختلف اندازه­گیری می­شود كه نتایج آن راهنمای دولت­ها برای سیاست­گذاری­های صنعتی و اقتصادی، بقای رقابت و رعایت حقوق مصرف­كنندگان است. اهمیت موضوع تمركز در آن است كه در رشته­های صنعتی دارای رقابت وسیع، كه قدرت بازار میان بنگاه­های متعددی توزیع شده است، در مقایسه با صنایعی كه میزان تمركز آنها بالاست، محصول بیشتری تولید می­شود و قیمت كالاها و خدمات تولیدی هم به­طور نسبی پایین­تر است. به عبارت دیگر، اگر سهم محصول تولیدی در شاخه­ای از صنعت در بنگاه­های متعددی توزیع شده باشد، نتیجه عملكرد آن، محصول بیشتر و قیمت پایین­تر است.

 

ابونوری و غلامی (1387) آگاهی از درجه تمرکز در یک کشور را حداقل به سه دلیل مهم می­دانند. اول، به این دلیل که تمرکز بیشتر با قدرت انحصاری بالاتر ارتباط داده می­شود، کشوری با سطح تمرکز بالا می­تواند از ناهنجاری­های اقتصادی محدودکننده رشد، زیان ببیند. دوم، سطح بالای تمرکز می­تواند منجر به نوسانات اقتصادی عظیم­تر شود. و در نهایت، تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در کشور منجر به اخلال­های سیاسی بالقوه می­شود. افراد یا بخش‌هایی که فعالیت­های اقتصادی متمرکز را کنترل می­کنند، ممکن است قدرت سیاسی عظیمی را بکار برده و از آن، در جهت منافع خود استفاده کنند.

 

با توجه به اندازه­گیری شاخص تمرکز بلندمدت، می­توان میزان انحراف و اختلاف تمرکز در هر مقطع از زمان را با آن و همچنین ضریب تعدیل را محاسبه نمود. سرعت ضریب تعدیل بیانگر آن است که تمرکز تحقق­یافته با چه سرعتی به سمت تمرکز بلندمدت حرکت می­کند.

 

2-1-1- شایستگی‌های عاطفی ـ اجتماعی………………………………………………………………….. 20

 

2-1-1-1- تعریف شایستگی………………………………………………………………………………….. 21

 

2-1-1-2- ابعاد شایستگی  مدیران……………………………………………………………………….. 24

 

2-1-1-3- ابعاد، معیارها و زیر معیار‌های شایستگی عاطفی ـ اجتماعی……………… 25

 

2-1-1-3-1- شایستگی‌های شخصی……………………………………………………………… 26

 

2-1-1-3-1-1- خود آگاهی………………………………………………………………………… 26

 

2-1-1-3-1-2- خود تنظیمی ……………………………………………………………………. 26

 

2-1-1-3-1-3- خود انگیزشی…………………………………………………………………….. 27

 

 2-1-1-3-2- شایستگی‌های اجتماعی……………………………………………………….. 27

 

2-1-1-3-2-1- آگاهی اجتماعی……………………………………………………………. 28

 

 2-1-1-3-2-2- مهارت‌های اجتماعی……………………………………………………. 28

 

2-1-1-4- انواع شایستگی……………………………………………………………………………………….. 29

 

2-1-1-4-1- شایستگی‌های هسته‌ای …………………………………………………………….. 29

 

2-1-1-4-2- شایستگی‌های كنشی یا فنی……………………………………………………… 30

 

2-1-1-4-3- شایستگی‌های مدیریتی……………………………………………………………… 30

 

2-1-1-5- مدلهای مختلف شایستگی‌های عاطفی- اجتماعی………………………… 30      

 

2-1-1-5-1- مدل شایستگی عاطفی اجتماعی  باندلی…………………………… 31

 

2-1-1-5-1-1- برقراری تفاهم……………………………………………………………… 31

 

2-1-1-5-1-2- پذیرش تفاوت‌ها………………………………………………………….. 32

 

2-1-1-5-1-3- اعتماد سازی……………………………………………………………….. 33

 

2-1-1-5-1-4- تأثیر فرمندی………………………………………………………………. 34

 

2-1-1-5-2- مدل شایستگی عاطفی اجتماعی گلمن…………………………….. 34

 

2-1-1-5-2-1- شایستگی فردی………………………………………………………… 36

 

2-1-1-5-2-2- شایستگی فردی………………………………………………………… 36

 

2-1-1-5-2-3- آگاهی اجتماعی……………………………………………………….. 37

 

2-1-1-5-2-4- شایستگی اجتماعی/ مدیریت روابط……………………….. 37

 

2-1-1-5-3- مدل شایستگی عاطفی: وربیکی، بلسچاک و باگازی………….. 38

 

2-1-1-5-3-1- پذیرش دیدگاه دیگران……………………………………………….. 39

 

2-1-1-5-3-2- مدیریت ابراز عواطف خویش……………………………………… 39

 

2-1-1-5-3-3- کمک به دیگران برای پذیرش احساسات فرد…………… 40

 

2-1-1-5-3-4- عدم احساس گناه در صورت داشتن هدف راهبردی. 41

 

2-1-1-5-3-5- احساس اصالت……………………………………………………………. 42

 

2-1-1-5-3-6- دیدگاه کنایه‌ای……………………………………………………………. 42

 

2-1-1-5-3-7- نقش هنجارهای فردی………………………………………………… 43

 

2-1-1-6- رویكردهای شایستگی …………………………………………………………………….. 44

 

2-1-1-6-1- رویكرد رفتاری………………………………………………………………………… 44

 

2-1-1-6-2- رویكرد استانداردها ………………………………………………………………… 45

 

2-1-1-6-3- رویكرد اقتضایی………………………………………………………………………. 46

 

2-1-1-7- ضرورت و كاربرد شایستگی‌ها در حوزه مدیریت منابع انسانی…….. 47

 

2-1-1-8-كاربرد شایستگی در برنامه‌ریزی منابع انسانی…………………………………. 49

 

2-1-1-9-كاربرد شایستگی در انتخاب و استخدام………………………………………….. 50

 

2-1-1-10-كاربرد شایستگی در آموزش………………………………………………………….. 51

 

2-1-1-11-كاربرد شایستگی در  تعیین و توزیع پاداش كاركنان………………….. 52

 

2-1-1-12-كاربرد شایستگی در  توسعه و رشد……………………………………………… 53

 

2-1-1-13-پرورش شایستگی‌های عاطفی اجتماعی مدیران…………………………. 54

 

2-2-2- رفتار شهروندی سازمانی……………………………………………………………………………… 55

 

2-2-2-1- ابعاد رفتار شهروندی………………………………………………………………………… 57

 

2-2-2-1-1- وظیفه‌شناسی……………………………………………………………………….. 58

 

2-2-2-1-2-  نوع دوستی……………………………………………………………………………. 58

 

2-2-2-1-3- فضیلت شهروندی……………………………………………………………………. 59

 

2-2-2-1-4- جوانمردی……………………………………………………………………………….. 59

 

2-2-2-1-5- احترام و تكریم……………………………………………………………………….. 59

 

2-2-2-2- ویژگی‌های مشترک رفتار شهروندی………………………………………………. 63

 

 

2-2-2-3- انواع رفتار شهروندی در سازمان ……………………………………………………. 66      

 

2-2-2-4- عوامل تأثیر گذار بر رفتار شهروندی سازمانی……………………………….. 68

 

2-2-2-5- مفاهیم مرتبط با رفتار شهروندی سازمانی…………………………………….. 72

 

2-2-2-6- سیاست‌های تشویق رفتار شهروندی………………………………………………. 73

 

2-2-2-6-1- گزینش و استخدام………………………………………………………………. 73

 

2-2-2-6-2-  آموزش و توسعه…………………………………………………………………. 74

 

2-2-2-6-3- ارزیابی عملکرد و جبران خدمات………………………………………… 74

 

2-2-2-6-4-  سیستم‌های غیررسمی………………………………………………………. 75

 

2-2- پیشینه پژوهشی……………………………………………………………………………………………………….. 76

 

2-2-1- پژوهش‌های خارجی………………………………………………………………………………………… 76

 

2-2-2- تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………………….. 79

 

2-2-3- جمع بندی……………………………………………………………………………………………………….. 82

 

 فصل سوم

 

روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………. 86

 

3-1- روش پژوهش…………………………………………………………………………………………………………….. 86

 

3-2- جامعه آماری……………………………………………………………………………………………………………… 86

 

3 – 3-روش نمونه گیری و حجم نمونه…………………………………………………………………………… 87

 

3-4- ابزارپژوهش………………………………………………………………………………………………………………… 88

 

3-4-1- شایستگی‌های عاطفی – اجتماعی…………………………………………………………………. 88

 

3-4-2- مقیاس رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………….. 89

 

3-5- روایی و پایایی……………………………………………………………………………………………………………. 89

 

3-5-1- مقیاس شایستگی عاطفی – اجتماعی…………………………………………………………… 89

 

3-5-2- مقیاس رفتار شهروندی سازمانی…………………………………………………………………….. 90

 

3-6- روش‌های جمع‌آوری اطلاعات………………………………………………………………………………….. 91

 

3 –7 – روش‌های تجزیه و تحلیل اطلاعات ……………………………………………………………………. 91

 

 فصل چهارم

 

یافته‌های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………… 94

 

4-1- یافته‌های استنباطی…………………………………………………………………………………………………….. 94

 

 فصل پنجم

 

بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………… 102

 

5-1- بحث و نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………… 102

 

5-2 نتیجه گیری کلی…………………………………………………………………………………………………………. 110

 

5-3- محدودیت‌های پژوهش………………………………………………………………………………………………. 112

 

5-3-1- محدودیت‌های کاربردی………………………………………………………………………………….. 112

 

5-3-2- محدودیت‌های پژوهشی ……………………………………………………………………………….. 112

 

5-4- پیشنهادات پژوهش……………………………………………………………………………………………………. 112

 

5-4-1- پیشنهادهای اجرایی……………………………………………………………………………………….. 112

 

5-4-2- پیشنهادهای پژوهشی…………………………………………………………………………………….. 113

 

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 114

 

پیوست

 

 مقدمه

 

 در محیط رقابتی كسب و كار امروز، بیش‌تر نگرانی و تكاپوی سازمان‌ها در جهت بقا و پیشرفت فراگیر آن‌ها شكل می‌گیرد. برای تحقق این هدف مهم، مدیران در پی شناسایی و بهره‌گیری بهینه از منابع و سرمایه‌‌هایی هستند كه تحصیل آن‌ها هزینه و سختی‌های فراوانی دارد. پس پیروز این میدان، مدیرانی هستند كه سرمایه‌های مذكور را به اثربخش‌ترین، كارآترین و بهره‌ورترین راه‌های ممكن به­كار گیرند بیش‌تر منابع هر سازمانی متوجه منابع انسانی، مالی و فنی آن است؛ به­طوری که سرمایه‌ی انسانی تعیین كننده‌ی سمت و سوی دیگر سرمایه‌هاست.

 

در این میان نقش و تاثیرات آموزش و پرورش بر ثبات امنیت، عدالت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و استقلال و همچنین تکوین فرهنگ جامعه­ی مدنی و احیاء اندیشه­ها و بینش­های مکتبی در جهت تقویت انساندوستی و اعتدال فرهنگی جامعه مدنی از لحاظ فردی و اجتماعی و نهادینه کردن استقلال ملی و مکتبی و سمت و سو دادن به منابع انسانی موجود در جامعه بر همگان آشکار است (عمادزاده، 1388). آموزش و پرورش پویا بر توانمندی­های اجرایی جامعه افزوده و آن را از تئوری زدگی خارج سازد. آموزش و پرورش چگونگی رشد را در بتن و متن جامعه جستجو و با جذب در جامعه بر توانمندی­ها فرهنگی و اقتصادی آن خویش می­افزاید (کلانتری و همکاران، 1390). همچنین آموزش و پرورش نیروی انسانی موثر و مطلوب را برای جامعه آینده مهیا و فراهم می­سازد و بدین سرمایه عظیم در جهت­دهی اهداف آینده یاری می‌رساند. درباره رابطه مدیران و کارکنان و بازار رقابتی این عصر نیز مطالعات نشان داده است که گوی رقابت آینده را مدیرانی

 

خواهند ربود که بتوانند به طور اثربخش و نتیجه بخش با منابع انسانی خود ارتباط برقرار کنند؛ در این زمینه، شایستگی عاطفی ـ اجتماعی از عواملی است که می‌تواند به میزان زیادی در روابط مدیران با اعضای سازمان، نقش مهمی ایفا کند (مقدمی و دیگران، 1389).

 

2-3-1-خودکارآمدی حرفه ای.. 26

 

2-4-1- جمع بندی.. 28

 

2- 5- پیشینه پژوهشی………28

 

2- 5- 1- ساختار سازمانی.. 29

 

2-5-3- خودکارآمدی حرفه ای.. 34

 

2-6-1-جمع بندی پژوهش های پیشین.. 36

 

 

 

فصل سوم: روش شناسی

 

3-1- طرح تحقیق، بیان متغیرها و نحوه ی تغییر یا كنترل آنها 39

 

3-2- جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری.. 39

 

3-3- ابزار پژوهش…. 40

 

3-3-1- پرسشنامه نوع ساختار سازمانی.. 40

 

3-3-2- مقیاس عدالت سازمانی.. 41

 

3-3-3- مقیاس خودكارامدی حرفه ای.. 42

 

3-4- روش اجرا 42

 

٣-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 42

 

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

 

4-1- یافته‌های پژوهش…. 50

 

4-2- خلاصه یافته ها….55

 

 

 

فصل پنجم: بحث و  نتیجه گیری

 

5-1- بحث و نتیجه گیری.. 56

 

5-1- 1- نوع ساختار سازمانی غالب در دانشگاه یاسوج.. 56

 

5-1-2- بررسی نگرش نسبت به عدالت سازمانی دانشگاه یاسوج.. 57

 

5-1- 3- بررسی احساس خودکار آمدی حرفهای اساتید دانشگاه یاسوج.. 58

 

5-1-4-­­ بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای اساتید دانشگاه یاسوج  59

 

5-1- 5- بررسی رابطه بین ساختارسازمانی با عدالت سازمانی دانشگاه یاسوج.. 60

 

5-1-6-بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای اساتید با واسطه عدالت سازمانی                                                                         60

 

5-1-1-6- رابطه بین انواع ساختار سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای اساتید. 61

 

5-1-2-6- رابطه بین انواع عدالت سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای اساتید. 61

 

5-2- جمع بندی و نتیجه‌گیری نهایی.. 64

 

5-3- محدودیت‌های پژوهش…. 66

 

5-3-1- محدودیت‌های اجرایی.. 66

 

5-3-2- محدودیت‌های پژوهشی.. 66

 

5-4- پیشنهادهای پژوهش…. 67

 

5-4-1- پیشنهادهای کاربردی.. 67

 

5-4-2- پیشنهادهای پژوهشی.. 75

 

 

 

فهرست منابع و مآخذ 

 

 

منابع فارسی.. 83

 

منابع انگلیسی..  88

 

پیوستها

 

 مقدمه

 

جهان امروز عصر سازمان­ها است و گرداننده این گردونه نیروی انسانی است که به کالند سازمان­ها جان می­بخشند و تحقق هدف­ها را میسر می­سازند و بدون آن ها سازمان معنا و مفهومی ندارد. سازمان، نظامی اجتماعی است كه حیات و پایداری آن، وابسته به وجود پیوندی قوی میان اجزا و عناصر تشكیل دهنده آن است (الوانی و پورعزت، 1382). یكی از مهمترین عناصر سازمان نیروی انسانی بوده كه ادراك او از عدالت، یك اصل اساسی برای كاركرد مؤثر سازمان‌ها و ارتقای كیفیت آن‌ می‌باشد (چالشتری و همكاران، 1388). چرا كه بی عدالتی و توزیع غیر منصفانه دستاوردها و ستاده‌های سازمان، نه تنها موجب تضعیف روحیه كاركنان و تنزل روحیه تلاش و فعالیت در آنان می‌شود، بلكه كارایی و اثر بخشی در سازمان نیز كاهش می‌یابد. بنابراین، از جمله وظایف اصلی مدیریت حفظ و توسعه‌ی رفتارهای عادلانه در مدیران و احساس عدالت در کارکنان می­باشد (سید جوادین و همكاران، 1387).

 

 این مهم در مورد دانشگاه­ها و مراكز آموزش­عالی كه به عنوان مهم­ترین نهاد در جهت تأمین نیروی انسانی و ركن اصلی در توسعه­ی همه جانبه­ی هر كشوری محسوب می­شود نیز صدق می­كند (شورای­عالی­انقلاب­فرهنگی، 1383). در واقع، دانشگاه­ها همانند سایر سازمان­ها به منظور به انجام رساندن وظایف، پویایی­ها و ارتقای كیفیت خود، نیازمند نیروی انسانی وفادار، سازگار با اهداف و ارزش­های سازمانی و خودكارامد است تا به منظور دستیابی به اهداف سازمانی تلاش و كوشش كنند (پول[1] و پول، 2007). به علاوه رعایت انصاف، منصفانه برخورد كردن، اقدامات صادقانه و رعایت حقوق افراد به­ عنوان هسته­ی اصلی عدالت سازمانی (گرینبرگ[2]، 1990)، خواسته یا توقعی است كه همه كاركنانی كه وقت و انرژی خود را در سازمان صرف می‌كنند، از آن انتظار دارند (گرینبرگ، 1983). لذا عدم توجه به آن در محیط سازمانی همچون دانشگاه­ها منجر به حس عدم كارآمدی در افراد و یأس و سرخوردگی آنها خواهد شد (ایران­زاده، 1388).

 

علاوه بر عدالت سازمانی كه به ایجاد بستر مناسب جهت افزایش میزان احساس خودكارامدی اساتید كمك خواهد‌كرد، نوع ساختار سازمانی دانشگاه نیز بر احساس مذکور مؤثر خواهد بود. به عبارت دیگر، نوع ساختار سازمانی تواناساز یا بازدارنده (هوی و سوئیتلند[3]، 2000 و 2001؛ هوی و میسکل[4]، 2008) كه از مفاهیم و متغیرهای اساسی در شكل­گیری فضا و عملکرد دانشگاه محسوب می­شود، از طریق ارائه­ی الگوهایی از روابط رسمی و غیررسمی بین افراد در سازمان (دانشگاه) از یك سو، بر كیفیت عدالت سازمانی دانشگاه تأثیر خواهد­گذاشت، و از سوی دیگر بر میزان خلاقیت، نوآوری، توانمندی، تعهد و احساس خودكارامدی افراد نیز مؤثر خواهد بود (پاول[5]، 2002).

 

با این وصف، نظر به اینكه نوع ساختار سازمانی و نیز كیفیت عدالت سازمانی در احساس خودكارامدی اساتید مؤثر خواهد بود، بررسی رابطه­ی بین این متغیرها می­تواند به اصلاح و بهبود راهبردها و برنامه‌ریزی­های دانشگاه­ها كمك نماید.

 

1-1- بیان مسأله

 

    در عصر حاضر دگرگونی ها به گونه ای است که در بسیاری از حوزه ها مسائل متعدد و بحران های بسیاری به وجود آمده و در نتیجه سازمان ها و مدیران آنها ناگزیرند تا به ابزارهای سازمانی مناسب متوسل شوند. یکی از این ابزارها، ساختار سازمانی است. در واقع تغییرات سریع در شرایط محیط ایجاب می کند که سازمان ها ساختار و گردش کار خود را بهبود دهند. ساختار، نحوه ی کارکرد افراد را تعیین می کند و نحوه ی کارکرد  افراد هم تعیین کننده شکل ساختار سازمان است. در واقع اثر بخشی و کارآیی سایر ارکان سازمان در صورت وجود نیروهای انسانی سالم تضمین می گردد (مرادمند و کریمی، 1389).

 

    وجود ساختار  برای اثر بخش شدن عملکرد سازمان و حمایت از تلاش افراد ضروری اند زیرا ساختار یک چارچوب برای اداره وسازماندهی فراهم می کند و در واقع به وسیله آن است که مقاصد و کار در سازمان انجام می شود .پس مدیران نیازمند درک ضرورت ساختار سازمان و طراحی آن هستند. وظیفه ی ساختار سازمانی فراهم کردن چار چوبی است که با توجه به آن ضوابط و مقررات وضع و از طریق آن تصمیمات به شیوه ی منظمی، شکل گیرند.

 

پر واضح است که انصاف والاترین ارزش انسانی و گوهری گرانبها در راه تحقق حقوق بشر  و به ­عنوان ارزشی اساسی است (كاتوزیان[6]،2008)، که اغلب در سازمان­ها با عنوان عدالت سازمانی از آن یاد می‌شود (فارمر[7] و همكاران، 2003). عدالت سازمانی مرحله‌ای است كه كاركنان احساس می‌كنند، قوانین، رویه‌ها و سیاست‌های سازمانی مربوط به كار آن‌ها، منصفانه است (بیز[8]، 2001). معمولا در تقسیم بندی  عدالت سه مفهوم عدالت توزیعی، رویه‌ای، و مراوده‌ای مطرح می­شوند (سیتر[9]، 2003؛ مك دوول و فلیچر[10]، 2004) که فرایندهای عدالت نقش مهمی در آن ایفا می­كند، لذا چگونگی برخورد با افراد در سازمان­ها ممكن است باورها، نگرش‌ها و احساسات آن‌ها به ­ویژه ادراك افراد (اساتید) را از برابری و چگونگی برخورد منصفانه در حوزه كار را تحت تاثیر قرار ‌دهد (مورمن[11]، 1991؛ حسین زاده، 1385).

 

در دهه اخیر، توجه بسیاری به عدالت سازمانی به­ عنوان یك ساختار مهم و یك زمینه تحقیقی قابل توجه در روانشناسی صنعتی و سازمانی معطوف شده است. همچنین امروزه با توجه به نقش همه جانبه آموزش عالی و دانشگاهها در زندگی اجتماعی انسان‌ها، نقش عدالت در این سازمان‌ها پیش از پیش آشكارتر شده است. دانشگاه‌ها در حقیقت نمادی از جامعه بوده و تحقق و اجرای عدالت در آن، به منزله تحقق عدالت در سطح جامعه می­باشد. بی­عدالتی و توزیع غیرمنصفانه دستاوردها و ستاده­های سازمان، موجب تضعیف روحیه اساتید و تنزل روحیه تلاش و فعالیت در آنان می­شود، بنابراین رعایت عدالت، رمز بقاء و پایداری جریان توسعه و پیشرفت سازمان و كاركنان آن است (الوانی و پور عزت، 1382). عدالت سازمانی نیز به رفتار منصفانه و اخلاقی افراد درون یك سازمان اشاره می‌كند. رفتار منصفانه چیزی است كه كاركنانی كه زمان و توانایی­های خود را در یك سازمان صرف می‌كنند، از آن انتظار دارند (گرینبرگ، 1993).

 

2-2-2-1. اصلاحات در ساختار 19

 

2-2-2-1-1.تفکیک اجزا 20

 

2-2-2-1-2. تجدید ساختار 22

 

2-2-2-1-2-1.اهداف تجدید ساختار صنعت برق 24

 

2-2-2-1-2-2.الزامات و نیازمندی­های تجدید ساختار صنعت برق 25

 

2-2-2-1-2-3.بازار برق 31

 

2-2-2-1-2-3-1.تعریف و فلسفه بازار برق 31

 

2-2-2-1-2-3-2.مراحل تشكیل بازار برق 31

 

2-2-2-1-2-3-3.موانع شكل­گیری و یا انحراف بازار رقابتی برق 33

 

2-2-2-1-2-4.بررسی تجارب کشورهای مختلف در زمینه تجدیدساختار صنعت برق 35

 

2-2-2-1-2-4-1. بررسی تجارب برخی کشورهای توسعه­یافته در زمینه تجدید ساختار صنعت برق 36

 

2-2-2-1-2-4-2.بررسی تجارب برخی کشورهای درحال­توسعه در زمینه تجدید ساختار صنعت برق 42

 

2-2-2-1-2-5.صنعت برق ایران 47

 

2-2-2-1-2-5-1.تاریخچه 47

 

2-2-2-1-2-5-2.وضعیت کنونی صنعت برق ایران 49

 

2-2-2-1-2-5-3.اصلاحات صنعت برق در ایران 51

 

2-2-2-1-2-5-3-1.اصلاحات ساختاری در صنعت برق ایران 52

 

2-2-2-1-2-5-3-1-1.روند تجدید ساختار در صنعت برق ایران 54

 

2-2-2-1-2-5-4.چالش­های فراروی صنعت برق ایران 58

 

2-2-2-1-2-5-4-1. اشکالات ساختاری صنعت برق در ایران 59

 

2-2-2-1-3.شرکتی­سازی 63

 

2-2-2-2.اصلاحات در قانون 63

 

2-2-2-2-1.مؤلفه­های اصلاحات در قانون 64

 

2-2-2-2-1-1.قانون­زدایی 64

 

2-2-2-2-1-2.قانون­گذاری(تجدید مقررات) 64

 

2-2-2-3.اصلاحات در مالکیت 65

 

2-2-2-3-1.مؤلفه­های اصلاحات در مالکیت 65

 

2-2-2-3-1-1.خصوصی­سازی 65

 

2-3. پیشینه تجربی 66

 

2-3-1. پژوهش­های خارجی 66

 

2-3-2. پژوهش­های داخلی 72

 

2-4. خلاصه فصل 79

 

فصل سوم : روش­شناسی تحقیق…….81

 

3-1.مقدمه 82

 

3-2.مفهوم تحقیق 82

 

3-3.روش تحقیق 83

 

3-3-1. روش دلفی 83

 

3-3-2. انواع دلفی 85

 

3-4. تعریف عملیاتی مفاهیم 85

 

3-5. ابزار تحقیق 86

 

3-5-1.روایی و پایایی ابزار تحقیق 87

 

3-6. قلمرو تحقیق 87

 

3-6-1. قلمرو زمانی تحقیق 87

 

3-6-2. قلمرو مکانی تحقیق 88

 

3-7. جامعه آماری تحقیق 88

 

3-8. نمونه آماری تحقیق 89

 

3-8-1. حجم نمونه آماری 89

 

3-8-2.روش و طرح نمونه برداری 89

 

3-9. روش اجرا و گردآوری اطلاعات 90

 

3-10.روش تحلیل نتایج 91

 

3-10-1.شرط توافق 91

 

3-10-2. روش تجزیه و تحلیل نتایج 92

 

3-11.خلاصه فصل 92

 

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها و یافته­های تحقیق……..93

 

4-1. مقدمه 94

 

4-2. تحلیل نتایج 94

 

4-2-1. یافته­های حاصل از دور اول توزیع پرسش­نامه بین اعضای پنل 95

 

4-2-2. یافته­های حاصل از دور دوم توزیع پرسش­نامه بین اعضای پنل 97

 

4-2-3. یافته­های حاصل از دور سوم توزیع پرسش­نامه بین اعضای پنل 98

 

4-3.خلاصه فصل 99

 

فصل پنجم : نتیجه­گیری و پیشنهادها……100

 

5-1. مقدمه 101

 

5-2. خلاصه­ای از مطالعه 101

 

5-3. بحث و بررسی 102

 

5-4. نتیجه­گیری 111

 

5-5. محدودیت­ها، مشکلات و پیشنهادهای تحقیق 112

 

5-6. خلاصه فصل 113

 

فهرست منابع 114

 

3-1-1-  نظریه انتقال جمعیت… 32

 

3-1- 2- نظریه جریان ثروت بین نسلی.. 33

 

3-1-3-  نظریه ارتقا اجتماعی.. 35

 

3-2- نظریه های اقتصادی.. 35

 

3-3- نظریه های اجتماعی.. 36

 

3-2- 1- باروری به مثابه کنش اجتماعی.. 36

 

3-2-2- نظریه كنش اجتماعی.. 37

 

3-2-3- واحد كنش داوطلبانه. 38

 

3-2-4- كاركردهای نظام كنش…. 40

 

3-2-5- نظریه منابع در دسترس…. 42

 

3- 4- چارچوب نظری تحقیق.. 45

 

3-4-1- مدل نظری تحقیق.. 47

 

3-4-2- مدل تجربی تحقیق.. 48

 

5-3- فرضیات تحقیق: 49

 

فصل چهارم.

 

4- روش شناسی تحقیق.. 51

 

4-1- مقدمه. 51

 

4-1- روش تحقیق.. 51

 

4-2- تكنیك تحقیق.. 51

 

4-3- ابزار جمع آوری داده­ها 51

 

4-4- جامعه ی آماری.. 52

 

4-5- واحد تحلیل.. 52

 

4-6- قلمرو زمانی و مكانی تحقیق.. 53

 

4-7- حجم نمونه و شیوه نمونه گیری.. 53

 

4-8- اعتبار 54

 

4-9- پایایی.. 54

 

4-10- فنون تحلیل داده ها 56

 

4-11- تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق.. 56

 

4-11-1- متغیرهای مستقل.. 57

 

4-11-2- متغیر وابسته. 58

 

فصل پنجم..

 

5- یافته های تحقیق.. 60

 

5-1- مقدمه. 60

 

5-2- توصیف داده ها 60

 

5-3- تجزیه و تحلیل داده ها 71

 

5-4- تحلیل مدل معادله ساختاری.. 80

 

5-5- شاخص های نیکویی برازش…. 86

 

فصل ششم..

 

6- بحث و نتیجه گیری.. 95

 

6-1- نتیجه گیری.. 95

 

6-2- محدودیت ها و مشکلات… 99

 

6-3- پیشنهادهای پژوهشی 99

 

    6-4- پیشنهادهای اجرایی……….99

 

منابع فارسی.. 100

 

منابع انگلیسی.. 106

 

کلیات

 

 

1-1- مقدمه

 

مساله باروری و پیامدهای آن برای سلامت و تداوم جامعه بسیار مهم است، زیرا تنها راه تامین جمعیت و تداوم تولید مثل از طریق باروری می­باشد. هر چند می­توان بخشی از جمعیت مورد نیاز یک جامعه را از طریق مهاجرت تامین کرد ولی در نهایت امر، ناگزیر از توجه به مقوله باروری و فرزندآوری خواهیم شد. باید توجه داشت که هرگونه سیاست­گذاری در مورد روندهای جمعیتی در آینده و اتخاذ هر گونه برنامه­ عمل، مستلزم آگاهی و شناخت عوامل و تعیین کننده­های باروری است (حسینی و بگی، 1391: 74).

 

باروری، به عنوان یکی از مولفه های جمعیتی، مهم­ترین عامل تغییر در ساخت جمعیت است که نقش تعیین کننده­ای در توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع در سطح خرد (خانواده) و در سطح کلان (جامعه) دارد. از طرف دیگر با توجه به این­که در جوامع پدر سالار فرزندآوری بسیار مهم می‌باشد، موقعیت و پایگاه زنان اغلب با تعداد بچه­هایی که به دنیا می­آورند و هم چنین با جنس نوزاد در ارتباط است و در نتیجه زنان می­خواهند از طریق فرزند­آوری جایگاه و موقعیت خود را بالا ببرند و به مرتبه مردان برسانند.

 

یکی از تغییرات اجتماعی معاصر، انقلاب آموزشی زنان و مشارکت گسترده آن­ها در عرصه­های مختلف جامعه است. امروزه با توجه به نقش سازنده زنان در توسعه جوامع، رفع عقب ماندگی آنان از جنبه­های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و توانمند­سازی آنان از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از این جنبه­های مهم، قدرت تصمیم­گیری زنان است. صاحب نظران به این نتیجه رسیده­اند که تساوی زنان و مردان در تصمیم­گیری‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه یکی از راه­های محقق شدن مفاهیمی از قبیل دموکراسی، برابری، توسعه و عدالت اجتماعی است (ساروخانی،1384: 30).

 

اگرچه زنان، سابقه طولانی در انجام کارهای داخل و خارج خانه دارند، اما آن­چه که واضح است مردان هم چنان از قدرت تصمیم­گیری بیش­تری در خانه برخوردارند. مشارکت اندک زنان در تصمیم­گیری‌های مربوط به امور خانه و زندگی خانوادگی با پیامدهای نامطلوبی همراه است که یکی از آن­ها فرزندآوری بالا و عدم توانایی زنان برای برنامه ریزی صحیح در امور داخلی خانه و در نتیجه اتلاف وقت آنان است.

 

علیرغم وجود شرایط متفاوتی که بسیاری از زنان در سرتاسر دنیا تحت آن زیست می‌کنند، میزان­های رشد جمعیت در طول 30 سال گذشته کاهش چشم­گیری داشته است (علی مندگاری، 1384). تولید مثل عامل کلیدی در زندگی زنان است و باروری به طور جداناپذیری با نقش زنان در جامعه و اجتماع مرتبط می‌باشد. با توجه به این­که زنان عامل اصلی زاد و ولد به شمار می­آیند، موقعیت و جایگاه آنان در جامعه می­تواند بر رفتار باروریشان تاثیر بگذارد.

 

 

 

1-2- بیان مسئله

 

جمعیت و مسائل مربوط به آن، از جمله مسائل چند بعدی و پیچیده جوامع انسانی است که هم تحت تاثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و … و هم تأثیر گذار بر آن می‌باشد. می­توان گفت که مسائل جمعیتی و تغییر و تحولات مربوط به آن تحت تاثیر یک فرمول یا نظریه خاص نیست، بلكه در شرایط  زمانی و مکانی متفاوت، علل مختلف و متنوع و گاه متضادی دارد. جمعیت و مسائل مربوط به آن به عنوان یک مسئله اجتماعی از جمله مسائلی است که بیش­ترین تشتت آرا را در این زمینه به دنبال داشته است. برای مثال پدیده باروری یکی از ابعاد مهم جمعیتی است که در بعضی کشورها برای بالا بردن میزان آن، سیاست‌های تشویقی اعمال می‌شود و در جامعه یا کشور دیگری به سبب بالا رفتن آن، سیاست‌های تنبیهی اعمال می‌گردد (ضیایی بیگدلی و همکاران، 1385).

 

ایران یكی از سریع­ترین كاهش­های باروری را در جهان تجربه كرده است. كاهش باروری آن هم بیش از 50 درصد در یك دهه فقط برای جوامع مسلمان منحصر بفرد و ویژه نیست اما تاكنون در جاهای دیگر گزارش نشده است (وحیدنیا، 2007: 259). تحولات باروری نشان می‌دهد که باروری کل در سال 1365برابر با 3/6، در سال 1375 برابر با 52/2 و درسال 1385 این رقم برای كل كشور به 8/1و در سال 1390 به 5/1 فرزند کاهش یافته است (مرکز آمار ایران،1390).

 

دلایل متعددی برای تبیین انتقال باروری ایران بیان شده است. كاهش مرگ و میر كودكان، افزایش شهرنشینی، بهبود نظام شبكه بهداشتی، توسعه روستاها، استقرار مجدد برنامه های تنظیم خانواده، افزایش سواد و تحصیلات بویژه سواد دختران، كاهش تعداد فرزندان دلخواه خانواده و نهایتا بهبود موقعیت و پایگاه نسبی زنان از جمله این مواردند ( عباسی شوازی، 2000، الف و ب)؛ میرزایی، آقاجانیان و مهریار، 1999). در مورد عوامل تأثیرگذار بر كاهش باروری در ایران، افزایش تحصیلات و بهبود و موقعیت و پایگاه نسبی زنان از جمله این موارد در تبیین انتقال باروری ایران است (علی مندگاری، 1384).

 

ﺗﺤﻮﻻت ﮔﺴﺘﺮده در ﻧﻘﺶﻫﺎی زﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ ﺣﻀـﻮر زﻧـﺎن در ﻋﺮﺻـﻪ    ﻫـﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺘﻘﻼل در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﭘﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻫﻪ ﻫﺎی ﻗﺒﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ. اﯾﻦ اﻣﺮ زﻣﯿﻨﻪی دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در ﮐﻨﺶ­ﻫﺎی ﺑﺎروری (رﻓﺘﺎر، ﺗﻤﺎﯾﻼت و اﯾﺪه آلﻫﺎی ﺑﺎروری) زﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ.

 

استقلال[1] زنان به عنوان وضعیت یا کیفیتی از اداره کردن خود [2]، خود تصمیم­گیری و مستقل بودن تعریف شده است که ممکن است ارایه بهتری از درجه و دسترسی، کنترل و استقلال زنان در تصمیم­گیری‌هایشان را نشان دهد (آبادیان[3]، 1996).

 

دیسون و مور^[4] استقلال را به عنوان توانایی دسترسی فرد به اطلاعات و استفاده از آن برای تصمیم‌گیری در مورد موضوعات شخصی و هم چنین در ارتباط با دیگران است، تعریف می‌كنند (دیسون و مور، 1983: 45؛ ججی بوی و ستار^[5]،2001: 688). هم چنین استقلال به میزان دسترسی زنان (و كنترل بر) منابع مادی (شامل غذا، درآمد، زمین و دیگر شكل‌های رفاه) و منابع اجتماعی (شامل: دانش، قدرت و پرستیژ) در خانواده، در اجتماع و در جامعه می‌باشد (دیكسون^[6]، 1987: 6).

 

ججی بوی استقلال را به عنوان كنترل زنان بر زندگی خودشان به طوری كه آن‌ها نیز مانند شوهرانشان در مورد مسایل خانواده حق مساوی داشته باشند و بر روی منابع مالی و سایر منابع كنترل داشته باشند، دسترسی به دانش و اطلاعات واقتدار برای تصمیم­گیری‌های مستقل، آزادی از محدودیت‌های تحرك فیزیكی و توانایی ساختن روابط قدرت برابر در درون خانواده می‌داند (ججی بوی، 2001: 688).