2-2- هفت در میان مردمان باستان………………………………………………………………………………………. 9

 

2-3- آتشكده‌های ایران باستان………………………………………………………………………………………….. 10

 

2-4- فلسفه عدد مقدس هفت نزدایرانیان…………………………………………………………………………….. 10

 

2-5- عدد هفت در کتب مذهبی ……………………………………………………………………………………….. 11

 

2-6- عدد هفت در سایر ادیان:…………………………………………………………………………………………. 11

 

2-7- نمود هفت در دین اسلام:…………………………………………………………………………………………. 12

 

2-7-1- در قرآن احادیث و روایات:………………………………………………………………………………….. 12

 

2-7-2- سبع و سبعه در قرآن: ‌…………………………………………………………………………………………. 12

 

2-7-3- عدد هفت در روایات:………………………………………………………………………………………….. 15

 

2-7-4- هفت در عرفان اسلامی:……………………………………………………………………………………….. 17

 

2-7-5- مجالس سبعه:…………………………………………………………………………………………………….. 17

 

2-7-6- هفت در ضرب المثل‌ها:……………………………………………………………………………………….. 17

 

2-8- هفت در باور و فرهنگ عامه ایرانیان :…………………………………………………………………………. 18

 

2-9- نفوذ هفت مقدس ایرانی در نزد ملتهای دیگر:……………………………………………………………….. 18

 

2-10- برخی از موارد نفوذ عدد مقدس هفت ایرانی در دین اسلام:……………………………………………. 19

 

2-11- هفت در فرهنگ عامه:……………………………………………………………………………………………. 19

 

2-12- نمودهای آیینی عدد هفت در هفت سین:……………………………………………………………………. 21

 

2-13- هنر را به هفت دسته تقسیم كرده‌اند كه عبارتند از: ………………………………………………………… 22

 

2-14- هفت در داستان­ها:………………………………………………………………………………………………… 22

 

2-15- هفت خوان:………………………………………………………………………………………………………….. 23

 

2-16- هفت اجرام یا هفت سیاره:……………………………………………………………………………………….. 23

 

2-17- هفت در ادب فارسی:……………………………………………………………………………………………… 24

 

 

 

فصل سوم

 

بررسی عدد چهل (چهل، چل و اربعین)

 

درآثار عرفانی سبك عراقی

 

3-1- راز و رمز عدد چهل:………………………………………………………………………………………………. 61

 

3-1-1- در ایران باستان: …………………………………………………………………………………………………. 61

 

3-2- چهل در اسلام:………………………………………………………………………………………………………. 62

 

3-2-1- در قرآن احادیث و روایات:………………………………………………………………………………….. 62

 

3-2-2- چهل در عرفان و ادب فارسی:………………………………………………………………………………. 68

 

3-2-3- چهل در ضرب المثل: …………………………………………………………………………………………. 68

 

3-2-4- چهل در باورها و اعتقادات مردم:……………………………………………………………………………. 68

 

3-2-5- چهل ازدیدگاه سایر ادیان:…………………………………………………………………………………….. 70

 

3-2-6- نمود چهل در اشعار شاعران و عرفای سبك عراقی:…………………………………………………….. 70

 

3-2-7- چل:………………………………………………………………………………………………………………… 74

 

3-2-8- اربعین:…………………………………………………………………………………………………………….. 80

 

فصل چهارم

 

بررسی عدد یك (یكتا، واحد و احد)

 

درآثار عرفانی سبك عراقی

 

 

 

4-1- عدد یك به صورت‌های (یكتا، واحد و احد):………………………………………………………………… 83

 

4-1-1- عدد یك: (یكتا)…………………………………………………………………………………………………. 84

 

4-1-2- واحد:………………………………………………………………………………………………………………. 87

 

4-1-3- احد:………………………………………………………………………………………………………………… 89

 

فصل پنجم

 

بررسی عدد سه و پنج درآثار عرفانی سبك عراقی

 

نتیجه گیری

 

 

 

5-1- عدد سه با صورت‌های (سه، سوّم، سیوم، سه‌ام، سیم)……………………………………………………….. 98

 

5-2- عدد سه در اسلام (در قرآن، احادیث و روایات):…………………………………………………………… 98

 

5-3- عدد سه در سایر آئین‌ها و ادیان:………………………………………………………………………………… 98

 

5-4- سه در ادبیات فارسی:……………………………………………………………………………………………… 99

 

 

5-5- سه در ضرب‌المثل‌ها:………………………………………………………………………………………………. 99

 

5-6- سه در اشعار شاعران و عرفای سبك عراقی:…………………………………………………………………. 100

 

7-5- بررسی عدد پنج:……………………………………………………………………………………………………. 109

 

8-5- پنج در اسلام (در قرآن احادیث و روایات):…………………………………………………………………. 109

 

9-5- كاربرد پنج در ادبیات فارسی:…………………………………………………………………………………… 111

 

نتیجه گیری:…………………………………………………………………………………………………………………. 126

 

فهرست منابع و مآخذ:……………………………………………………………………………………………………. 128

 

 

 

چكیده:

 

برخی از اعداد از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف بوده به نحوی كه بعضی از آن‌ها جامع جمیع اصناف شمارگان شده علت این امر علاوه بر كمال تركیب، كشش و نیرویی در این اعداد است كه بدان‌ها جنبه‌ی ماوراء الطبیعی بخشیده و موجبات رجحان آن‌ها گردیده كه ضمن تمایز، آنان را زنده و كامل ساخته است صفت پیشین موصوف‌های مختلفی چون هفت ایزد، هفت فلك، هفت امشاسپندان، هفت فرشته‌ی مقدس، هفت وادی سلوك، هفت شهر عشق، هفت طبقه‌ی بهشت و دوزخ، هفت دریا، هفت مردان در تصوف، هفت اقلیم، چهل روز آفرینش حضرت آدم، چله نشینی شده‌اند ضمناً  در قرآن و فرهنگ اسلامی به برخی از عددها، عنایت و توجه خاص شده است كه از آن جمله می‌توان به عددهای «سه»، «هفت»، «چهل» و … اشاره كرد. كاربرد هر یك از این اعداد حكمتی دارد كه برخی را قرآن و روایات یادآور شده برخی را نیز علوم جدید كشف كرده است. این پژوهش برآن است پنج عدد مقدس: یك، سه، پنج، هفت و چهل را با صورت‌های دیگر آنان از زوایای مختلف در سروده‌های شاعران سبك عراقی دارای مشرب عرفانی به ویژه آثار برجسته‌ای چون سروده‌های عطار، مولوی، حافظ و … را بررسی نماید.

 

 

 

واژگان كلیدی: اعداد مقدس، اشعار سبك عراقی، ادب فارسی.

 

 

 

مقدمه

 

حمد و سپاس خدایی كه اعداد حقیقی در بیان حقیقت او گنگ است و كثرت اعداد طبیعی و صحیح  خود قرینه‌ایی برای ذات، حتی صفات او نیافته. نامتناهی بودن اعداد راهی به سوی لایتناهی او نگشوده به ناچار اعدادی برای بیان برخی حقایق او نیروی ماورایی و بار معنایی فراتر از حساب ریاضی یافته بلكه قرینه‌ایی برای آن مبدا و مقصد مطلق فراروی بشر قدر مطلق سازد.

 

در میان كثرت اعداد عددهای معدودی وجود دارد كه نماد كثرت‌اند، كامل وزنده‌اند، برخلاف اعداد معمولی ریاضی این اعداد زنده، فكر آن‌ها را تا بی‌نهایت پیش می‌برد و واقعیت را آنچنان كه هست در نظرها تجسم می‌بخشد چنین اعدادی روح دارند و ریاضیدان و بی‌سواد هر دو عظمت آن را درك می‌كنند.

 

عددی ‌مانند (1) را تصور كنید كه صفرهای بی‌شماری پیش آن قرار گیرد این عدد عظمت دارد اما تنها ریاضی‌دان عظمت آن را می‌شناسد ولی اعداد كامل و زنده را همه می‌شناسند و به عظمت و گستردگی‌شان اذعان می‌كنند.

 

كمال تركیب در ژرف ساخت برخی از این اعداد برخاسته از عوامل مختلفی مانند: تیمن، شمارگان، خدایگان (رب‌النوع‌ها)، مقدسات و برخی مفاهیم انتزاعی یا حكمتی است كه برای آن در كتب دینی برشمرده‌اند. بنابراین در تاریخ تفكر بشر عددشناسی و ستایش اعداد رواج داشته و برخی اعداد در نزد ملل مختلف حتی ارزش اعتقادی یافته‌اند. لذا پاره‌ای از اعداد صرفاً یك عدد ریاضی محسوب نمی‌شوند بلكه عددی برای نشان دادن كمال یك مطلوب است.

 

در میان اعداد شمارگان: یك، سه، پنج، هفت، چهل و … دارای چنین ارزش‌هایی است. ظرفیت این اعداد متفاوت است برای نمونه در اندیشه‌ی اسلامی، كامل‌ترین عدد هفت است این عدد مفاهیمی چون آفرینش جهان كه در هفت روز انجام گرفت هفت روز هفته، هفت حسن خداداد، هفت مرحله در زندگی انسان، هفت طبقه بهشت و جهنم، هفت طبقه‌ی زمین، آسمان، هفت فرشته‌ی مقدس، هفت بار طواف كعبه، هفت اقلیم، هفت شهر عشق (طلب، عشق، معرفت، استنغا، توحید، حیرت، فقروفنا)، هفت مقام عرفان (توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توكل، رضا)، هفت سیاره (ماه، خورشید، تیر، ناهید، بهرام، برجیس، كیوان)، هفت دریا، هفت ایزد، در مذهب مانوی، هفت روز عزا برای درگذشتگان در ایران‌، و موارد بسیار دیگر را بیان می‌دارد.