تلبیه. 16
طواف… 16
مفهوم طواف.. 16
پیشینه طواف.. 16
شباهت طواف و نماز 18
تفاوت نماز و طواف.. 18
رسیدگی به حاجت مؤمن ،مجوز قطع طواف.. 19
حجر الاسود. 19
مقام ابراهیم.. 20
الف) مفهوم مقام 20
ب) ویژگی های حضرت ابراهیم. 20
زمزم. 21
پیشینه چاه زمزم 21
صفا و مروه. 22
راز تسمیه صفا و مروه 22
عرفات… 22
الف) راز تسمیه این سرزمین به عرفات.. 22
ب) آمرزش گناهان در عرفات.. 23
مشعر. 24
راز تسمیه مشعر. 24
منا 25
راز تسمیه منا 25
اعمال منا 25
1) رمی جمره 25
2) قربانی. 26
3) تقصیر. 26
2-3- بخش دوم: پیشینه پژوهش…. 28
2-3-1- پایان نامه ها 28
2-3-2- مقاله ها 30
جمع بندی و نتیجه گیری. 32
فصل سوم: روش تحقیق
3-1- مقدمه. 34
الف)نوع تحقیق.. 35
3-2- نوع تحقیق.. 35
3-2-1- تحقیقات بنیادی. 35
3-2-2- تحقیقات کاربردی. 35
3-3- روش تحقیق.. 36
تحقیقات توصیفی. 36
3-4- روش گردآوری اطلاعات… 37
3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 38
فصل چهارم: یافته های تحقیق
4-1- مقدمه. 39
4-2- بخش اول: بررسی سؤال اول تحقیق.. 41
مفهوم حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 41
4-3- بخش دوم: بررسی سؤال دوم تحقیق.. 42
مبانی انسان شناختی حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 42
مفهوم مبانی تعلیم و تربیت… 42
مبانی تربیت دینی.. 42
مبانی انسان شناسی.. 42
الف) پرستش گری. 43
ارتباط پرستش گری با برنامه ی تربیتی حج. 43
ب) عقل ورزی. 44
ارتباط عقل ورزی با برنامه ی تربیتی حج. 45
ج) حقیقت جویی. 45
ارتباط حقیقت جویی با برنامه ی تربیتی حج. 46
د) اجتماع گرایی. 46
ارتباط اجتماع گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 46
ه) مسؤولیت پذیری. 47
ارتباط مسئولیت پذیری با برنامه ی تربیتی حج. 47
و)کمال گرایی. 48
ارتباط کمال گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 48
4-4- بخش سوم : بررسی سؤال سوم تحقیق.. 49
اسرار تشریع حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 49
4-4-1- سرّ عام حج.. 49
4-4-2- اسرار مناسک حج.. 50
نیت.. 51
غسل احرام 52
احرام 53
سرّ احرام از منظر امام سجاد 53
سرّ احرام از منظرامام صادق(ع) 53
سرّاحرام ازمنظر امام رضا(ع) 54
سرّ در آوردن لباس دوخته و پوشیدن لباس غیر دوخته 54
محرّمات احرام و اسرار آن. 55
تلبیه 57
حکمت تشریع تلبیه ازمنظرامام صادق(ع) 57
طواف.. 59
الف) طواف نشانه محوریت کعبه 59
ب) حجرالاسود نقطه شروع طواف.. 59
ج) طواف جلوه ای ازهمبستگی ای مردم 59
د) طواف بین مرزتوحید و ولایت.. 60
ه) سرّ هفت شوط طواف.. 61
سرّاستلام حجرالاسود 63
مقام ابراهیم(ع) 64
سرّنماز در مقام ابراهیم(ع) 64
مقام ومسئولیت پذیری. 64
مقام والگوبرداری از ابراهیم(ع) 64
مقام وبه جاآوردن نماز شکر. 65
زمزم 65
سرّ نوشیدن آب زمزم ازمنظر امامان معصوم(ع) 65
سعی صفا و مروه 65
سرّ سعی بین صفا و مروه 65
1.سعی و امید. 65
2.سعی و ترازوی اعمال. 66
- سعی و توحید ناب.. 66
4.سعی و غلبه بر نفس اماره 66
5.سعی و ازمیان رفتن کبر و غرور 66
6.سعی وتلاش برای راندن شیطان. 67
7.سعی جلوه ای ازخوف و رجاء 67
- سعی، رمز تلاش درصحنه زندگی. 68
عرفات.. 69
سرّوقوف.. 69
اسرارعرفات از زبان امام سجاد(ع) 70
عرفات و امر به معروف و نهی از منکر. 71
عرفات و رهایی از خودبینی. 71
مشعر( سرزمین درک و شعور) 72
تقوا عامل برتری مردم 72
سرّ وقوف در مشعر از منظر امام سجاد(ع) 73
اسرار مشعرالحرام 73
منا 74
الف) سرّمنا از منظرامام صادق(ع) 74
ب) سرّمنا از منظر امام سجاد(ع) 74
رمی جمرات.. 75
سرّ رمی جمرات.. 75
سرّ تعدّد عقبات.. 77
سرّ هفت سنگ… 77
قربانی. 78
هدف اصلی در قربانی. 78
1.گذشت از مال در راه خدا 78
2.حفظ شعائر الهی. 78
3.سیر کردن گرسنه ها 78
4.تقوا 79
5.شکرحضرت حق. 79
سرّ قربانی از منظر امام صادق(ع) 80
ابعاد فلسفه قربانی. 80
مفهوم واژه تفث.. 81
دیدار با امام ،مفهوم حقیقی واژه تفث.. 81
حلق و تقصیر. 81
اسرار حلق و تقصیر. 81
طواف آخر. 83
سرّطواف آخر. 83
4-5- جمع بندی و نتیجه گیری.. 85
4-6- بخش چهارم : بررسی سؤال چهارم تحقیق.. 87
آثار تربیتی مطلوب حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 87
4-6-1- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خدا 89
الف)خداشناسی. 89
خداشناسی درعرفات.. 90
ب)پرورش خوف و رجا 91
4-6-2- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خود 95
الف) پرورش نیروی تفکر. 95
ب)خود شناسی. 97
ج) خود سازی. 99
د) قطع تعلقات دنیوی. 100
4-6-3- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط با دیگران. 103
الف) وحدت امت اسلامی در حج. 105
ب) مساوات مردمی در حج. 105
ج) خوش خلقی در حج. 106
د) همکاری و تعاون در حج. 106
ه) حفظ زبان. 106
4-6-4- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با جهان هستی. 107
الف) شناخت طبیعت به عنوان مظهر حق. 107
ب)استفاده ی بهینه از داشته های تکوینی. 108
4-7- بخش پنجم : بررسی سؤال پنجم تحقیق. 110
از منظرقرآن و روایات ،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج در شماری از حجاج چیست؟ 110
الف) علل فکری. 110
1.عدم آشنایی با اسرار عبادت ها و دستورهای دینی. 110
2.غفلت از تاریخ گذشته ی مسلمانان. 111
3.عدم آگاهی از مناسک حج. 112
4.عدم تسلیم در مناسک حج. 113
5.توجه به غیر صاحب البیت.. 113
ب)علل عملی. 114
1.عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج. 114
2.تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی. 115
3 .روی آوری به فرنگی مآبی. 115
4.سستی و کاهلی در طول سفر حج. 116
جمع بندی و نتیجه گیری. 116
فصل پنجم: خلاصه ی نتایج
5-1- مقدمه. 119
5-2- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق.. 119
5-3- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال دوم تحقیق 119
5-4- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال سوم تحقیق 123
5-5- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق.. 136
5-6- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال پنجم تحقیق.. 147
محدودیت ها و پیشنهادها 151
1) محدودیت ها 151
2)پیشنهادها 151
الف)پیشنهادهای پژوهشی. 151
ب)پیشنهادهای کاربردی. 151
منابع و مآخذ. 152
کلیات تحقیق
1-1- مقدمه
اسلام، تنها دین جامعی است که ازطرف پروردگارعالم نازل شده ودربردارنده همه کمالات انسانی است وبرهمه ادیان باطل چیره گشته ودرگستره زمین قابل اجرا ومورد استفاده است. بنابراین باید حاوی برنامه هایی باشد که درطول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد ودر راستای تعالی انسانیت ظهورکامل داشته باشد.(جوادی آملی،1383،صص22-17)
ازبزرگ ترین و مهم ترین اوصاف اسلام، کلیّت ودوام است، بدین معنا که همه افراد انسان ازسیاه وسپید وسرخ ودیگرنژادها را در خود جای می دهد وهمچنین تمام خط زمان، ازگذشته وآینده تا روزقیامت را دربر می گیرد. درنتیجه باید برنا مه های آن هم جهانی بوده ونمودار زنده ای ازکلیّت ودوام باشد.(همان)
حج، ازشاخص ترین برنامه های جهانی اسلام است، ازاین رو می توان همگانی وهمیشگی بودن آن را سند گویای کلیّت ودوام دین الهی دانست. وازهمین رو است که درمیان امم واقوام گذشته ودرطول قرون ازتطاول سال ها وروزها درامان مانده است.(همان)
ازطرفی بشر فطرتاً موجودی است که میل ذاتی به پرستش وگرایش به معبود حقیقی ویکتا دارد. درواقع پرستش نیاز روحی وفطری انسان وحقیقتی است که درهمه موجودات جهان هستی نیز وجود دارد. ازاین رو خداوند منّان حج رادراسلام به عنوان یک فریضه بزرگ دینی مقرّر فرموده وانجام اعمال ومناسک آن را برمسلمانان وانسانهای واجد شرایط واجب نموده است، تا این پرستش فطری وگرایش معنوی وروحی به سوی خدا دروجود انسان پرورش وتعالی یابد، چرا که اگرانسان درجهت صحیح تربیت ورشد یابد ودرمسیر الهی فطری ویکتاپرستی قرار گیرد، ازهرگونه بت گرایی وشرک پرهیز وازپرستش مشرکانه دوری می جوید.(رستگار جویباری،1377،ص14)
درمیان موجودات هستی انسان تنها موجودی است که توانایی آن را داردکه به بالاترین حد کمال که همان تقرّب الی الله است دست یابد. بنابراین نیازمند برنامه هایی است که او رابه این هدف برساند وبالطبع به همان اندازه که هدف، بزرگ و والاست برنامه های تربیتی که برای رسیدن به آن وضع می شود نیز باید بزرگ و والا باشد. حج به عنوان یک فریضه ی بزرگ عبادی ،ارزشی ومعنوی وسیله وبرنامه ای است که انسان رامی تواند به بلندترین قله کمال برساند.
1-2- بیان مسأله
خداند، حکیم است واز این رو کار اودارای هدف است. البته خدای تعالی به سبب غنای ذاتی،ازهدف منزه است، لیکن خودجهان دارای هدف وجودی است وبه آن نائل می شود. هدف والای مخلوق وکمال نهایی او این است که بنده خداوند شود،« وما خَلَقتَ الجِن والِانس الّا لِیَعبُدونَ » البته روشن است که خداوند محتاج نیست تا مورد پرستش قرار گیرد.« إن تَکفُروا أنتُم ومَن فِی الأَرضِ جَمیعاً فإنّ الله لَغَنیُّ الحَمید ».عبادت به ظاهرو باطن خود غایت مخلوق است نه خالق غنی محض.
حج نیز همچون سایر عبادات غایت خلق است نه خالق ،زیرا او عین غنا وبی نیازی و کمال محض است. با این بیان، راز این سخن خداوند آشکارمی شود که فرمود: «ولِللّهِ عَلَی الناسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ إستَطاعَ الیهِ سَبیلاً ومن کَفَرفَأنّ الله غَنیٌ عنِ العالَمین» زیرا حج عبادتی است که ازجانب خدا برمردم واجب شده است وآنان به گزاردن حج وعمره نیازمندند. پس اگرکفرورزیدند، باید بدانند که خداوند ازجهانیان بی نیاز است، چه رسد به آن هاوعبادتشان.(جوادی آملی،1386،صص157-156)
عبادت اگرچه غایت آفرینش است اما خودمقدمه یقین ویقین غایت آن است:« وأعبد ربّک حتی یأتیک الیقین». حج نیز نشانه وفراهم آورنده هدف والای عبادت یعنی یقین است. زیرا حج ،نورو بصیرت وشهود است وازهمین رو در روایات آمده است که تارک حج کورمحشور می شود واو دردنیا کور است ودرآخرت کورتر وگمراه تر.(همان)
سالکان طریق عبودیت وبندگی معتقدند که عبادات ازنظر خاصیت اثرگزاری در روح وتکمیل نفس مختلف اند. بعضی اثر تطهیروتخلیه دارند وبعضی موجب تزیین وتخلیه جان می شوند. عبادت حج درمیان انواع عبادات امتیازش این است که جامع الامرین است، هم خاصیت تطهیردارد وهم مایه تزیین. هم دفع ظلمت می کند وهم نورانیت ذکر وانس با خدا می آورد. البته ما آن حج وآن عبادتی رامنشأ این همه آثارعظیم حیاتی معرفی می کنیم که دارای روح ومغزباشد وبا توجه به دقائق ولطایف الهام بخش معنویش انجام شود.(ضیاء آبادی،1379،ص12)
اما باید دید که چرا خداوند حج رابرای انسان به عنوان یک تکلیف منظورکرده است؟ چه ویژگی ها وچه توانایی های بالقوه درانسان موجود است که خداوند حج رابه عنوان برنامه تربیتی بزرگ برای او وضع نموده است؟ لذا دراین تحقیق سعی برآن است که ابتدا به مبانی تربیتی حج بپردازیم. چراکه مبانی به آن چه هست اشاره دارد نه به آن چه باید باشد.مبانی به عنوان مبدأ ونقطه شروع تلقی می شود. بهشتی(1388،ص29) در رابطه با مبانی تربیت دینی ازدیدگاه اسلام گفته است: « اوصاف وجودی انسان ،جهان وآفریدگارانسان وجهان اندکه ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدوشکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده استخراج وتدوین اهداف، اصول وبرنامه ها وروش ها به شمارمی آیند.»
مبانی که دراینجا مدنظر است ناظر به مبانی انسان شناسی می باشد. با شناخت انسان وابعادوجودی اوست که می توان استعدادهای نهفته درون وی راشکوفا کرد وبه مرحله سعادت وکمال رساند. دراین رابطه باید گفت تربیت صحیح انسان ودرک موقعیت حقیقی او درجهان نیز فقط درسایه شناخت انسان امکان پذیراست وگرنه تربیت به بیراهه خواهد رفت.
حج نیز که یکی ازبرنامه های تربیتی انسان ازسوی خداوند است وبرای انسان به عنوان یک تکلیف منظور شده است، مسبوق به شناخت انسان و ویژگی های وجودی اوست.
پس ازتعیین نقطه شروع وشناخت انسان ،به دنبال آن خواهیم بود که بدانیم آثارتربیتی برخواسته ازاین عبادت درفرد چیست واین که آیا آثار تربیتی حج درهمه انسان ها نتیجه یکسان به دنبال خواهد داشت؟
حج به عنوان مجموعه ای کوچک شده ازدین،دارای آثارتربیتی فراوانی است که درمنابع معتبراسلامی بحث درباره این اثربخشی را به وضوح می توان مشاهده کرد. آثارتربیتی که دراینجه مدنظر است ناظر به بعد اخلاقی ومعنوی وجودانسان است. زیرا هرگونه حرکتی برای اصلاح ملت ها وتغییر رفتار انسان باید ازدرون آن هاشروع شود زیرا تا خود انسان اصلاح نشود ،نباید منتظر اصلاح جوامع بود.
امام علی(ع) می فرمایند: «حج آزمونی بزرگ وامتحانی سخت وآزمایشی آشکار برای پاک سازی وخالص شدن است که خداوند آن راسبب رحمت ورسیدن به بهشت قرار داد.»(دشتی،1388،خطبه1،ص27)
ونیز می فرمایند: «خدای سبحان کعبه را مظهرتواضع بندگان دربرابر عظمت خویش ونشانه اعتراف آنان به بزرگی وقدرت خود قرار داد.»(همان)
فلسفه ی تربیتی و واقعی حج همان عزم طاعت تمام وپرستش حق ومخالفت با هرعصیان ودیده از هرمعصیت پوشیدن وبراطاعت وعبادت حق مشرف شدن است. حال اگرانسان بتواند چنین حج جوهری را انجام دهد، دراین صورت است که می شود گفت حج حقیقی وبا محتوا وهدف دار انجام داده واثر واقعی آن دروجودش به عینیت درآمده است.(رستگار جویباری،1377،ص24)
بنابراین این تحقیق درپی رسیدن به هدف اصلی خود است که عبارت است از:«بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.»
1-3- اهمیت تحقیق
1.بسیاری ازپژوهش های انجام شده درزمینه حج به بررسی آن ازنیمه راه یعنی به بررسی آثار وابعاد تربیتی حج پرداخته اند درحالی که نقطه شروع را که همان مبانی حج است نادیده گرفته اند. تمام توجه حج به انسان است. انسان با همه ویژگی ها وابعادوجودیش وغرض این است انسان درابتدا خود براین ویژگی ها آگاهی یابد .تحقیق انجام شده درصدد این است که درابتدا به خود انسان بپردازد وبرای رسیدن به این منظور به مبانی تربیتی حج که عامل رسیدن ما به هدف فوق است می پردازیم.
2 . شاید یکی ازمهم ترین دلایل این که حج با آن همه عظمتی که دارد در روح وجان شماری ازانسان ها هیچ گونه اثرات وتحولات اخلاقی برجای نمی گزارد، عدم توجه به روح وباطن این عمل باشد. چرا که اگرازمعنا وهدف واقعی این عمل عبادی وتربیتی آگاهی لازم به عمل بیاید،اثرات تربیتی آن دروجود انسان به وضوح نمایان خواهد شد. اگرانسان نداند که برای چه وبا چه هدفی خداوند این فریضه را برای او واجب کرده است چگونه می تواند از آثار تربیتی برخواسته از آن برخوردار گردد؟ پس سزاوار وبلکه وظیفه هرمسلمانی است که قبل ازعزیمت به دیارکعبه آگاهی خودرا در زمینه روح ومقاصد حج بالا ببرد.
3.یکی ازدلایل گرفتار آمدن مسلمین در دره فلاکت ودرماندگی درحوزه فرهنگ ومدنیت ،غفلت آن ها ازحج وتمامیت آن بوده است. چه همواره ازحج وزیارت حرمین به مثابه ی ابزاری برای استخوان سبک کردن وثبت نام دردفتر طالبان بهشت استفاده کرده اند غافل ازاینکه حج همه اسلام است .حج همه اسلام، همه دین وهمه تفکرمعنوی است. درواقع حج روح پنهان درمیان همه آداب ومناسک است که امکان بالقوه رشد وارتقای اعمال وکردار آدمی وبه ویژه مناسبات فردی وجمعی را به وجود می آورد. اما بایدگفت حج به تمامی مورد غفلت واقع شده است بیراهه نیست اگربگوییم حج رابا همه چیز اشتباه گرفته اند. حج رابا تجارت ،حج با سیاست، حج رابا اعتبار، وکسب شهرت هیچ نسبتی نیست.(شفیعی سروستانی،1387،صص16-14)
با این همه نباید نسبت به آن چه گذشته است صرفاً تأسف خورد وازآن چه باید بشود غفلت ورزید زیرا هرچه بیشتر دراین عمل بزرگ عبادی وتربیتی غوطه ور شویم ،به مسائل ونکته های بیشماری دست خواهیم یافت که در رشد وارتقای شخصیت وجودی انسان مؤثر می باشد.
1-4- اهداف تحقیق
1-4-1- هدف کلّی
بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.
1-4-2- هدف های ویژه
1.بررسی مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات.
- بررسی مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات.
- بررسی اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات.
- 4. بررسی آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات.
5 .بررسی علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج با توجه به آموزه های قرآنی وروایات.
1-5- سؤالات تحقیق
1-5-1- سؤال اصلی
مبانی وآثارتربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟
1-5-2- سؤالات فرعی
1.مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟
- مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟
3.اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟
- آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟
- از منظر قرآن و روایات،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج چیست؟
1-6- تعریف اصطلاحات
قرآن : کتاب آسمانی مسلمانان شامل 6600آیه در قالب 114 سوره.(عمید،1389،ص1382)
روایات: به معنی نقل کردن خبر یا حدیث یا سخن ازکسی ،بازگو کردن سخن کسی.(همان، ص712)
دراین جا منظور آن دسته ازروایاتی است که ازپیشوایان معصوم یعنی پیامبر وامامان پس از اوبوده ودر راستای موضوع تحقیق می باشد.
تربیت:تربیت از ریشه ی “رَبَوَ” در لغت یعنی«غذا دادن و بزرگ کردن» و در اصطلاح مورد نظر ما«مجموعه ی تدابیر و روش هایی است که برای ایجاد،ابقاء و اکمال ادراکات،تمایلات،تصمیمات و اقدامات مطلوب در متربی صورت می پذیرد.(بهشتی،1388،ص24)
تعلیم و تربیت اسلامی: هرگونه اقدام هدایتگرانه ای که به منظورایجاد،ابقاء و اکمال استعدادهای ادراکی،میلی،ارادی و عملی متربی در چهار حوزه ارتباط با خدا،ارتباط با خود،ارتباط با دیگران و ارتباط با جهان بر مبنای قرآن،سنت و عقل به سوی هدف غایی قرب مطلق الهی انجام می شود.(همان،ص17)
مبانی تربیت دینی: اوصاف وجودی انسان ، جهان وآفریدگارانسان وجهان اند که ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدو شکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده ی استخراج وتدوین اهداف ،اصول، برنامه ها وروش ها به شمار می آید.(بهشتی،1388،ص29)
حج: درلغت به معنای قصد، خویشتن داری ،پیروزی برخصم درمقام استدلال وچند معنای دیگرآمده است ودراصطلاح شریعت وآیین سلام حج سفری است به مکانی مقدس وشهری مشهور به نام مکه درماهی حرام ومعظم (ذیحجه) به منظور زیارت خانه خدا(کعبه) وبرگزاری مراسمی ویژه درچند موقوف ومیعادگاه که همگی درمکه واطراف آن قراردارد ومجموع این مراسم به نام مناسک حج خوانده می شود.(میرقاسمی،1384،ص12)
صفا و مروه
«إنّ الصَّفا والمَروَة مِن شَعائِرالله»(منبع)
صفا ومروه همچون سایراماکن ومناسک حج از علائم عبادی است
