2-3)شیوه راه رفتن ازمظاهركرامت انسان… 18

 

3-3)گوناگون بودن مظاهركرامت انسانی…….. 18

 

4-3)چهره زیبا ازمظاهركرامت انسان………… 19

 

5-3)شروط برتری انسان برملائكه………………… 19

 

فصل دوم:علا ئم ودلایل حرمت خون مسلمان…………………………………..22

 

بخش اول:علت اهمیت حرمت خون مسلمان………. 23

 

1)علائم حرمت خون مسلمان…………………………………………………….24

 

1-1) عدم تضییع خون مسلمان……………………… 24

 

1-1-1)قصاص…………………………………………………… 24

 

2-1-1)حدود…………………………………………………… 26

 

3-1-1)دیات…………………………………………………… 27

 

4-1-1)كفاره……………………………………………………………………….29

 

2)ارزش برابرخون…………………………………………. 32

 

3)برتری خون مسلمان برغیرمسلمان……………. 35

 

بخش دوم:دلایل حرمت خون مسلمان درآیات وروایات………. 37

 

آیه اول:……………………………………………………………………………..37

 

1)تعدّی به حرمت خون مسلمان درقتل عمد….. 37

 

1-1)شناخت قتل عمد دربی حرمتی به خون مسلمان…………. 38

 

2-1)اختلاف درتوصیف تعدّی به خون مسلمان… 38

 

3-1)انواع بی حرمتی به خون مسلمان درقتل عمد…………. 39

 

مباشرت وتسبیب برای تعدّی به خون مسلمان درقتل عمد.. 39

 

4-1)بازدارندگی مجازات اخروی ازارتكاب قتل عمدوحفظ حرمت خون مسلمان  ..……………………………………………………………………………………..43

 

5-1)نهی ازكشتن انسان محقون الدم………….. 44

 

6-1)حرمت نداشتن خون قاتل مسلمان ………… 46

 

7-1)استیفای حق قصاص،جبران خون مسلمان… 47

 

8-1)ممنوعیت زیاده روی درقتل متعدّیان….. 48

 

2)تعدّی به خون مسلمان وشیوه جبران خون درروایات قتل عمد:          50

 

1-2)ابزارها وشیوهای تعدّی به خون مسلمان درقتل عمد. 50

 

2-2)شدیدبودن عذاب آخرت  قاتل دربی حرمتی به خون مسلمان 52

 

3-2)ممنوعیت زیاده روی استیفای قصاص درروایات جبران خون مسلمان      53

 

آیه دوم:……………………………………………………………………………56

 

1)جبران خون مسلمان بابرابری قصاص نفس درحریت ورقیت،مونث ومذكربودن56

 

1-1)عدم منافات دیه درعفو باحرمت خون مسلمان……………………….58

 

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات مساوات قصاص وعفو…………………61

 

1-2)حفظ حرمت خون مسلمان بامساوات درقصاص نفس………………………..61

 

2-2)جایگزین كردن عفو بادیه به جای قصاص درحفظ حرمت خون مسلمان……62

 

3-2)عفو قاتل مسلمان نشانگر برتری احكام اسلام برسایر ادیان………………….63

 

آیه سوم:………………………………………………………………………………...65

 

1)حفظ حرمت خون بابرابری درانواع قصاص………………………………………..65

 

1-1)عفو,كفاره گناهان بخشنده علاوه برجبران خون مسلمان……………………71

 

2)قصاص ومساوات  دراجرای آن عامل جبران خون درروایات…………………..73

 

1-2)حق قصاص برای ولی دم عامل جبران خون مسلمان………………………..73

 

2-2)مساوات درروایات قصاص جبران خون………………………………………..74

 

آیه چهارم:………………………………………………………………………………77

 

1)جوازجنگ ومقابله به مثل درصورت حرمت شكنی دشمنان برحریم مسلمانان….77

 

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات رعایت حرمت ها………………………..83

 

1-2)چگونگی حفظ حرمت خون مسلمان درتزاحم باحرمت ها. .….83

 

2-2)مقدم بودن برخی حرمت هابرمجازات متعدّیان به خون مسلمان…………….85

 

3-2)نهی ازمثله دراحیای خون مسلمان………. …..87

 

آیه پنجم :………………………………………………………………………………88

 

1)بی حرمتی به خون مسلمان درقتل غیرعمد. …..89

 

1-1)شناخت بی حرمتی به خون مسلمان درقتل غیرعمد…… ..…90

 

2-1)عدم جوازبی حرمتی به خون مسلمان درقتل خطایی…. .….90

 

 

3-1)دیه قتل خطایی حافظ تضییع خون مسلمان…. .….92

 

4-1)تشریع دیه برای حمل مسلمان………………. ……95

 

2)دیه ،كفاره وسكونت دردارالإسلام حافظ حرمت خون مسلمان درروایات………97

 

1-2)خطای درفعل وقصدو بی حرمتی به خون مسلمان………………………           ..…97

 

2-2)حفاظت خون  انسان بااسلام وسكونت دردارالإسلام…… ……99

 

3-2) پرداخت كفاره قتل خطایی حاكی ازتوجه شارع به خون مسلمان  .…100

 

4-2)دیه حمل مسلمان نشانه توجه دقیق شارع به حیات مسلمانان     ….101

 

آیه ششم:………………………………………………………………………………103

 

1)به خطرافتادن خون مسلمان ازطریق محاربه…. ….103

 

1-1)شناخت شروط محاربه سبب آگاهی ازشیوه بی حرمتی به خون مسلمان  ….104

 

2-1)مجازات شدید محارب عامل بازدارنده ازبی حرمتی به خون مسلمان  …107

 

2)مجازات محارب عامل حفظ حرمت خون مسلمان درروایات. …112

 

1-2)توجه به حرمت خون مسلمان درشأن نزول آیه محاربه            111

 

2-2)امنیت خون باتناسب بین جرم ومجازات …… 113

 

آیه هفتم:……………………...116

 

1)اهمیت حفظ حرمت خون هادرفلسفه مجازات قصاص…………. 116

 

1-1)حفاظت ازخون مسلمان به سبب حیات درقصاص 117

 

2-1)مساوات بی حرمتی به خون یك مسلمان بابی حرمتی به خون تمام مسلمین…………………………………120

 

3-1)تأثیراحترام خون وإحیای آن………………. 120

 

2)بازدارندگی مجازات متعدی  به خون مسلمان واهمیت حرمت خون اودرروایات…………………………………………………………………………………………..122

 

1-2)ترس ازقصاص عامل بازدارنده ازتعرّض به خون مسلمین…………….…122

 

2-2)مجازات قصاص عامل حفظ حرمت خون مسلمان.. .123

 

3-2)بازدارندگی مجازات اخروی قاتل، ازبی حرمتی به خون مسلمان  .124

 

4-2)اهمیت حرمت خون مسلمان……………………… 126

 

5-2) مجازات اخروی تعرّض به خون یك مسلمان برابر بامجازات تعرّض به خون همه مسلمانان…………….. .128

 

6-2)عمومیت داشتن احترام خون انسانها….. .130

 

فصل سوم:استثنائات حرمت خون مسلمان………. 132

 

عوامل حرمت نداشتن خون مسلمان………………… 133

 

بخش اول :حرمت نداشتن خون مسلمان درتتّرس…… 133

 

1)انواع تتّرس……………………………………………….. 137

 

1-1)تتّرس كفاربه مسلمین وحكم آن……………. 138

 

2)حفظ حرمت خون مسلمان درروایات تترس….. 143

 

1-2)حفظ حرمت خون مسلمان با اصول پسندیده جنگ دراسلام         141

 

2-2)جنگ باكفاربالغ برای حفظ حرمت خون مسلمانان…… 144

 

3-2)تقدّم اهمیت غلبه بردشمن، برحرمت خون مسلمانان.. 145

 

بخش دوم:حرمت نداشتن خون مسلمان مهاجم دردفاع مشروع            146

 

1)اقسام دفاع……………………………………………….. 147

 

1-1)دفاع فردی……………………………………………… 147

 

2-1)دفاع اجتماعی……………………………………….. 148

 

3-1)دفاع ازكیان اسلام……………………………….. 148

 

2)شرایط حمله……………………………………………….. 150

 

3)شرایط دفاع……………………………………………….. 150

 

4)عدم احترام خون متعدی به جان مسلمان درروایات دفاع مشروع     152

 

1-4)جواز ریختن خون دزددردفاع ازجان ومال…. 152

 

2-4)عدم احترام خون متجاوزبرجان وناموس مسلمان…….. 155

 

3-4)برتری دفاع ازجان دردفاع ازمال………. 156

 

4-4)قدرت مدافع ،شرط دفاع ازخون……………. 156

 

1-1-2-5-1-دراصطلاح حکمت… 13

 

1-1-2-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 14

 

1-1-2-6-فیض…. 14

 

1-1-2-6-1-دراصطلاح حکمت… 14

 

1-1- 2-6-2-کاربرد درنهج البلاغه. 15

 

1-1-2-7-صنع.. 15

 

1-1-2-7-1-در اصطلاح حکمت… 15

 

1-1-2-7-2-کاربرد درنهج البلاغه. 16

 

1-1-3-مفاهیم مرتبط… 16

 

1-1-3-1-حدوث… 16

 

1-1-3-1-1-دراصطلاح حکمت… 18

 

1-1-3-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 19

 

1-1- 3-2-قدم‏. 20

 

1-1-3-2-1-دراصطلاح حکمت… 20

 

1-1-3-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 21

 

1-1-3-3-تجلّی.. 21

 

1-1-3-3-1-دراصطلاح حکمت… 22

 

1-1-3-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 23

 

1-1-3-4-تطوّر 23

 

1-1-3-4-1-دراصطلاح حکمت… 24

 

1-1-3-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 25

 

1-1-3-5-حلول.. 26

 

1-1-3-5-1-دراصطلاح حکمت… 26

 

1-1-3-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 26

 

1-2-مبانی کلی وچارچوب­های نظری مسألهی آفرینش درحکمت سینوی.. 27

 

1-2-1-مبانی هستی شناسی.. 27

 

1-2-1-1-مسائل مربوط به وجود. 28

 

1-2-1-2-اطلاق وجود براشیاء 28

 

1-2-1-3-تمایزوجود وماهیت… 29

 

1-2-1-4-نسبت بین وجودوماهیت… 30

 

1-2-1-5-حقیقت واصالت وجود. 32

 

1-2-1-6-تقسیم موجودات به واجب وممکن.. 33

 

1-2-2-مبانی دین شناسی.. 34

 

1-2-2-1-جایگاه وحی ونبوت درمسأله­ی آفرینش درحکمت سینوی.. 34

 

1-2-2-1-1-عقل فعال منبع علوم وحیانی.. 36

 

1-2-2-1-2-برخورداری نبی ازعقل قدسی.. 37

 

1-2-2-1-3-چگونگی اتصال نفس باعقل فعال.. 38

 

1-2-2-2-جایگاه امامت وعصمت درنزدبوعلی سینا 39

 

1-3-سیری گذرا براحوال وآثارشیخ الرئیس…. 43

 

1-3-1-جایگاه اندیشه ورزی پیرامون مسأله­ی آفرینش دراحوال او 43

 

1-3-2-منبع­شناسی جایگاه خلقت درآثارابن سینا 46

 

1-4-کلیاتی پیرامون نهج البلاغه وگردآورنده آن.. 47

 

1-4-1-سخنی پیرامون نهج البلاغه. 47

 

1-4-1-1-ویژگی­های نهج البلاغه. 47

 

1-4-1-1-1-کلام فوق بشری.. 47

 

1-4-1-1-2-برجستگی ادبی.. 47

 

1-4-1-2-وصف خلقت درنهج البلاغه. 48

 

1-4-1-2-1-آفرینش جهان پرتویی از علم وقدرت حق.. 48

 

1-4-1-2-2-كیفیت آفرینش جهان و نظام هستی.. 49

 

1-4-2-سیدشریف رضی8.. 50

 

1-4-2-1-مختصری از زندگی شریفش…. 50

 

1-4-2-2-جایگاه حکمت واندیشه های فلسفی-کلامی درآثاروتألیفات سیدرضی8.. 51

 

نتیجه فصل.. 53

 

 

فصل دوم: ماهیت آفرینش 54

 

2-1-نظریه های مختلف درباب آفرینش…. 55

 

2-1-1-دیدگاه متکلمین وعلت مخالفت مشائین با آن.. 56

 

2-1-1-1-اشکالات وارد بردیدگاه متکلمین.. 57

 

2-1-2-حلول وهمه خدایی.. 58

 

2-1-3-نظریه­ی تطوّرو تکامل.. 58

 

2-1-4-تجلّی.. 58

 

2-1-5-فیض…. 58

 

2-2-ماهیت آفرینش از نگاه نهج البلاغه. 59

 

2-2-1-علم الهی و چگونگی ایجاد موجودات… 60

 

2-3-ماهیت آفرینش ازنگاه ابن سینا 61

 

2-3-1-منشأ پیدایش نظریه­ی فیض…. 61

 

2-3-2-تفسیرنظریه­ی فیض…. 63

 

2-3-2-1-کیفیت صدور کثرت از وحدت… 65

 

2-4-نقد دیدگاه ابن سینا در باب آفرینش بر اساس نهج البلاغه. 67

 

2-5- مقایسه نظریه­ی فیض و تجلّی.. 67

 

2-5-1-کیفیت تجلی و تشأن.. 69

 

2-6-تطابق دیدگاه صدرا با دیدگاه امام J… 70

 

نتیجه فصل.. 71

 

فصل سوم: علل آفرینش….. 72

 

3-1-اصل علیت در تفکر علوی.. 76

 

3-2-اقسام علت… 78

 

3-2-1-علل وجود. 80

 

3-2-1-1-علت فاعلی.. 80

 

3-2-1-1-1-علت فاعلی طبیعی.. 81

 

3-2-1-1-2-علت فاعلی الهی.. 81

 

3-2-1-1-3-اقسام فاعل.. 82

 

3-2-1-1-3-1-فاعل بالعنایه. 83

 

3-2-1-1-3-1-1-تفسیرعنایت الهی.. 83

 

3-2-1-1-3-2-فاعل بالتجلّی.. 85

 

3-2-1-2-علت غایی.. 86

 

3-2-1-2-1-علت غایی در طبیعت… 86

 

3-2-1-2-1-1-نظریه­ی ارسطو دربارهی علت غایى.. 86

 

3-2-1-2-2-علت غایی خداوند ازخلقت… 88

 

3-2-1-2-2-1-غایت­مندی با توجه به غایت فاعل.. 89

 

3-2-1-2-3-1-1-غنای پروردگار 89

 

3-2-1-2-2-1-2-غرض از خلقت، علم و عشق ذاتی خدا به خیر و کمال.. 91

 

3-2-1-2-2-2-غایت­مندی با توجه به غایت فعل.. 92

 

3-2-1-2-2-2-1-خداوند غایت الغایات است… 93

 

3-2-1-2-2-2-2-وصف غایت الغایات درکلام امیرالمؤمنین G.. 96

 

3-2-1-2-2-2-3-خدای حکیم و غایت­مندی در نهج البلاغه. 97

 

3-2-1-3-رابطه­ی علت غایی با علت فاعلی.. 98

 

3-2-2-علل ماهیت… 99

 

3-2-2-1-1-ملاک نیاز معلول به علت… 100

 

3-2-2-1-2-نظریه­ی امکان ماهوی.. 100

 

3-2-2-1-3-ریشه یابی نظریه­ی فقروجودی درحکمت سینوی.. 102

 

3-2-2-1-3-1-فاصله گرفتن ابن سینا ازتفسیر ارسطویی علیت… 102

 

3-2-2-1-3-2-گامی ازامکان ذاتی به سوی فقروجودی.. 104

 

3-2-2-2-علت مادی.. 108

 

3-2-2-2-1-اثبات هیولا ی اولی.. 112

 

3-2-2-2-2-علت مادی عالم درنهج البلاغه. 113

 

3-2-2-3-علت صوری.. 115

 

نتیجه فصل.. 117

 

فصل چهارم: مراتب آفرینش….. 118

 

4-1-اقسام موجودات… 119

 

4-2-(قاعده­ی الواحد) یا ربط کثیر به واحد. 121

 

4-3-قاعده الواحد ونقدآن براساس نهج البلاغه. 123

 

4-4-عقول وافلاک کثیر. 126

 

4-5-عالم عقول در حکمت سینوی.. 128

 

4-5-1-عقل اول.. 129

 

4-5-2-تطبیق عقل اول در روایات با عقل اول در آثار ابن سینا 130

 

4-5-3-نظریه­ی افلاک نه­گانه. 131

 

4-6- عالم عقول یا فرشتگان درنهج البلاغه. 133

 

4-6-1-ملائکه در نهج البلاغه. 133

 

4-6-1-1-تجرد ملائکه. 134

 

4-6-1-2-زمان خلقت ملائکه. 134

 

4-6-1-3-رؤیت فرشتگان.. 138

 

4-6-1-4-خواب فرشتگان.. 140

 

4-7-نقد نظریه­ی افلاک نه گانه و عقول عشره بر اساس نهج البلاغه. 143

 

4-7-1-آسمان­هاى هفت­گانه. 144

 

4-8-عالم مثال.. 146

 

4-8-1-دیدگاه حکماء مشاء 148

 

4-9-عالم ماده 148

 

4-9-1-نقش عقل فعال در حیات مادی.. 148

 

4-9-2-حدوث وقدم جهان.. 149

 

4-9-2-1-اقسام حدوث و قدم. 149

 

4-9-2-1-ادله­ی متکلمان بر حدوث جهان.. 150

 

4-9-2-2-استدلال ابن سینا بر قدم زمانی عالم.. 151

 

4-9-2-3- پذیرش حدوث ذاتی عالم ودلایل آن.. 152

 

4-9-3-حدوث عالم از دیدگاه نهج البلاغه. 154

 

4-9-4-کیفیت پیدایش عالم محسوس یا مادی.. 156

 

4-9-4-1-عالم طبیعت… 158

 

4-9-4-1-1-طبیعت کل.. 159

 

4-9-4-1-2-عنصر کل.. 159

 

4-9-4-1-3-ماهیت جسم.. 160

 

4-9-4-1-3-1-اقوال مختلف در حقیقت جسم.. 164

 

4-9-5-عالم نفوس…. 165

 

4-9-5-1-تعریف نفس…. 166

 

2-8-مخالفان سیاسی در دوران حکومت ……………………………………………………………….. 44

 

2-9-علل مخالفت با حکومت امام علی (ع)……………………………………………………………. 47

 

2-10-آداب اخلاقی در نبرد مخالفان …………………………………………………………………… 49

 

2-11-شهادت حضرت علی (ع)…………………………………………………………………………. 56

 

فصل سوم:تبین پژوهش

 

3-1-روش تحقیق …………………………………………………………………………………………… 63

 

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

 

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت ………………………………………………….. 69

 

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………. 69

 

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه ………………… 70

 

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ……………………………………….. 72

 

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………. 74

 

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه ……………………………………….. 75

 

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه …………………………………….. 76

 

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ……………………………………………………………………….. 82

 

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین …………………………………………………. 85

 

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)……………………………………………………………………….. 87

 

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………. 88

 

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)……………………………………………………………………….. 92

 

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ……………………………………………………………… 93

 

4-4- شجاعت و ایثار گری ……………………………………………………………………………….. 97

 

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره ………………………………………………………………….. 97

 

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………. 98

 

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………… 99

 

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی ………………………………………… 99

 

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه ………………….. 100

 

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………… 104

 

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)…………………………………………………………………. 108

 

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)………………………………………………………. 112

 

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه…………………………. 113

 

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………………. 117

 

4-7-علم وآگاهی علی (ع)………………………………………………………………………………… 120

 

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه ………………………………………………….. 121

 

4-8-صبر وحلم علی (ع)…………………………………………………………………………………… 125

 

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)……………………………………………………………….. 131

 

4-10-عدالت حضرت علی (ع)………………………………………………………………………….. 136

 

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)……………………………………………………………………. 142

 

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ……………………….. 146

 

4-12-1- عناصر موسیقایی ……………………………………………………………………………….. 146

 

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………. 146

 

4-12-1-2-ردیف …………………………………………………………………………………………. 147

 

4-12-1-3-قافیه …………………………………………………………………………………………… 148

 

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………. 149

 

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………. 150

 

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………. 152

 

4-12-3-1- معانی………………………………………………………………………………………….. 153

 

4-12-3-1-1-انشاء……………………………………………………………………………………….. 153

 

4-12-3-1-2-امر …………………………………………………………………………………………. 153

 

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه …………………………………………………………………………. 156

 

4-12-3-2- بیان …………………………………………………………………………………………… 158

 

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 159

 

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات …………………………………………………………. 161

 

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ……………………………………………………………. 162

 

 

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………….. 162

 

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………… 163

 

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ……………………………………………………………………………… 164

 

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه ………………………………………………………………. 165

 

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………………………. 165

 

4-12-3-3-بدیع …………………………………………………………………………………………… 165

 

4-12-3-3-1-اقسام جناس و تبلور آن در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………….. 166

 

4-12-3-3-2-تلمیح ……………………………………………………………………………………… 169

 

4-13-وجوه مطابقت با اسناد تاریخی ………………………………………………………………….. 171

 

4-13-1- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ خاوران نامه ……………………………….. 172

 

4-13-2- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ علی نامه ……………………………………. 174

 

فصل پنجم: استنباط و نتیجه­ گیری

 

5-1- استنباط و نتیجه گیری ………………………………………………………………………………. 179

 

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………… 185

 

چكیده:

 

امام علی (ع) به عنوان انسانی بر تر و متعلق به بشریّت شناخته می شود. و در حقیقت همۀ آرزوهای بشر در اعمال حضرت امیر(ع) تجسّم یافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ایشان به عنوان نمونه والای یک انسان کامل یاد شده است. گاهی اوقات در شعر شاعران نکاتی را می بینیم که تقریباً همۀآنها بر اساس  باور و اعتقاد شاعر و براساس صفای دل آنها گفته شده است. جایگاه آزاد حضرت علی (ع) در شعر فارسی جایگاهی  بسیار والا و  بلند مرتبه و  بی نهایت گسترده است. از شاعران مدیحه سرا و عارف گرفته  تا شاعران حماسه پرداز. از صفات با کمال و شکوه و عظمت علی (ع)  نکات برجسته ای را می بینیم که ادبیات و شعر را به اوج زیبایی می رساند. گستردگی جلوۀ شخصیتی آن امام همام در گسترۀ ادب فارسی، تا به آن حد است که نمی توان در حدّ یک پایان نامه به تمام آن پرداخت. بنابراین در راستای انجام این تحقیق که حکم مقدمه را دارد. تنها به اشعار دو شاعر بزرگ آسمان شعر و ادب فارسی ( ربیعی و ابن حسام خوسفی ) اکتفا گردید و در حد توان سعی شد، تا سیمای علی (ع) از لابه لای اشعار این دو شاعر بزرگ مورد مطالعه قرار گیرد و بازگو شود. ابن حسام و ربیع، دو تن از شعرای بزرگ شعر و ادب فارسی هستند که شخصیّت والای علی (ع) آنان را وا داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند. این دو شاعر توانا، برای این که شخصیّت علی (ع) را به طور کامل به تصویر بکشند، تمام زوایای زندگی آن حضرت را مورد کنکاش  قرار داده‌اند. از جمله مسایل مورد توجه این دو شاعر، افضلیت حضرت علی (ع) است که هر یک از آن دو بنا بر اعتقاد و مذهب خویش، دلایلی را برای کسب مقام جانشینی رسول خدا (ص) عنوان می کنند که نویسنده به بیان ابیاتی که با فضایل علی (ع) در ارتباط است، پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است، با این حال نخست بحثی پیرامون این دو کتاب در این پایان نامه آمده، که گر چه به عنوان مقدمه  است، ولی ضرورت آن کاملاً احساس می شود. در این جا باید گفت، تمام این ابیاتی که در دیوان این دو شاعر، در ذکر فضایل حضرت علی (ع) موجود بوده، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است. فضایلی همانند: علم، شجاعت، عدالت، زهد و تقوی، کرامات ومعجزات  حضرت علی (ع) و غیره… علاوه بر مناقب و فضایلی که این دو شاعر بدان پرداخته اند، چون در این تحقیق ضرورت داشته است که شمه ای از تاریخ صدر اسلام نیز ذکر شود و حوادثی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد، بازگو شود. نویسنده مطالبی کوتاه در این مورد را نیز بیان داشته است.  در ضمن تصویرهایی که این دو شاعر بزرگ از سیمای مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) به دست داده اند به صورت تطبیقی،بحث شده است. و در پایان نیز به بررسی تطبیقی فنون فصاحت و بلاغت این دو منظومه پرداخته ایم.

 

فصل اول: طرح پژوهش

 

1-1- مقدمه

 

شعر را از نظر تقسیم بندی و به اصطلاح انواع ادبی؛ به گونه های متفاوتی تقسیم کرده اند، که شعر حماسی یکی از انواع آن به حساب آمده است.«حماسه ومنظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران همیشه مطمح نظر بوده است و از آن تعابیر متنوعی شده است که به اجمال به برخی از آنها اشاره می شود: حماسه در لغت عرب به معنی شدَت در کار است و از این ریشه صفات أحمَس، جمع احامس، یعنی جای سخت و درشت و مرد درشت در دین و دلیر در حرب؛ حَمَس به همین معنی پدیدآمده است.» (صفا،1387:ج1،6) منظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران به انواع مختلفی از جمله:                                       

 

«1) منظومه های حماسی اساطیری و پهلوانی 2) منظومه های حماسی تاریخی 3) منظومه های حماسی دینی 4) منظومه های حماسی مصنوع تقسیم شده است.» ( همان: 5 )  «حماسه تقریباً در همۀ جوامع وجود دارد، امّا در ادبیات عرب، علی رغم این که کلمۀ حماسه عربی است؛ با تمام گستردگی اش از حماسه به معنی واقعی آن خبری نداریم؛ زیرا جامعۀ قبیله ای عرب،قابلیت پیدایش حماسه را نداشته و در گیریها بیشتر قبیله ای و داخلی بوده است.در عرب، حماسه به همین حرکت های جزئی وخروش ها وجدال ها و یاد مفاخرات شخصی و قبیله ای گفته می شود.اشعار حماسی، (اشعار پهلوانی) در ادبیات عرب برقطعات و قضایایی اطلاق می شود که بیشتر مبتنی بربیان مفاخر قبیله و فرد و ذکر شاعر از پهلوانیهای خود در میدان جنگ و فرار از مضایق و درافتادن در مهالک و چیره دستی در انتقام یا غارت و نهب است و راویان عرب درذکر تاریخ قبایل ازاین اشعار و رجزهایی که پهلوانان و جنگ جویان می گفتند بسیار یاد کرده اند.» ( همان:16)                                                                                           

 

«در تاریخ شعر فارسی اشعار دینی از شاعرانی مانند کسایی و نا صر خسرو و ربیع آغاز شد و بعداً به وسیلۀ شاعران شیعی مذهبی از قبیل قوامی رازی شاعر قرن ششم و ابن حسام خوسفی شاعر قرن نهم و محتشم کاشانی شاعر قرن دهم تکمیل شد و بعد از آن در تمام دورۀ صفویه و قاجاریه ادامه یافت.این اشعار که حماسه های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولاً در ذکر مناقب یا مصائب اولیای دین و پیشروان تشیع سروده شده است و رواج این نوع شعر در دورۀ صفویه که عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، از هر دورۀ دیگر بیشتر و در دورۀ قاجاری نیز از رواج نیفتاد.» ( صفا، 1387: ج 1،89 )

 

1-1-1- علی نامه

 

«علی نامه» نخستین تجربۀ شعر حماسی شیعه اثنی اشعری است، که هم از نظر قدمت تاریخی حماسه‌های شیعی و هم از نظر در برداشتن نوادر لغات و ترکیبات فارسی کهن، در کمال اهمیّت است.امّا این اثر ارزشمند، تاکنون گمنام مانده و در کتب تاریخ ادبیات فارسی به آن اشاره ای نشده است. این کتاب حماسی، منظومه ای است بازمانده از قرن پنجم که تنها 60 سال بعد از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته، و یا به تعبیر بهتر به استقبال شاهنامه رفته است. شاعر این منظومه که ربیع نام دارد، ضمن احترام به فردوسی و اثر هنری اش، شاهنامه را غیر واقعی می داند و در مقابل آن «حماسه ای راستین» را ارائه می کند؛ آن هم در قالب جنگ های امام علی بن ابی طالب (ع). مأخذ تاریخی ربیع،روایات «ابو المخنف لوط بن یحیی» است که دو کتاب در باره جنگ های (جمل ) و (صفین ) داشته است. با این که کتاب ها به ما نرسیده است، از دیگر روایات و قرا ئن مختلف می توان دانست که شاعر علی نامه تا حدودی به متن تاریخ وفادار بوده است و به این لحاظ شعر او در باب تاریخ جمل و صفین کتابی ارزشمند به حساب می آید.به اعتقاد کارشناسان، زبان شعر در این منظومه نیز بسیار کهن است و گنجینه ای است از واژگانی که امروز مهجور و فراموش شده اند و حتی در کتب همان عصر هم به سختی می توان مشابهتی برای آنها یافت.این کتاب به لحاظ دستوری و شیوه های بیانی نیز نکاتی در خور توجه در خود دارد. ربیع این منظومه را در بحر متقارب یعنی همان وزن حما سی زبان فارسی سروده است؛ لذا وزن منظومه علی نامه دقیقاً همان وزن شاهنامه یعنی( فعولن، فعولن، فعولن، فعول ) است. شاعر عروض را در حد عصر خود می شناسد و به آن پایبند است؛ امَا برخی ویژگی های سبکی از یک سو و اشتباهات کاتب ( نسخه نویس ) از سویی دیگر سبب شده تا در برخی صفحات منظومه خطای فاحش عروضی دیده شود و برخی ابیات نیز کاملاً موزون نباشد.

 

3 – 2 – اندیشه ……………………………………………………………………………….  23

 

3- 3 – قیصر و سبک رمانتیک ……………………………………………………………. 28

 

فصل چهارم:

 

4 –  طبیعت در شعر قیصر امین­پور ……………………………………………………. 32

 

4- 1 –  طبیعت­گرایی توصیفی ……………………………………………………………. 32

 

4 – 1 – 1- توصیف گزارش ­گونه و روایی …………………………………………. 32

 

4 – 1 – 2 – توصیفات ساده نمادین …………………………………………………35

 

4 – 1 – 3 – توصیف براساس شخصیت­بخشی به عناصر طبیعت (تشخیص) ….. 37

 

4– 2 –  طبیعت گرایی با کارکرد عناصر حماسی…………………………………… 38

 

4- 2 – 1 – پیوند حماسه و تغزل ………………………………………………………. 39

 

4- 2-  2 –  بازتاب روح حماسی در عناصر زبانی و بلاغی ……………………. 39

 

4-2 – 2- 1 – واژگان …………………………………………………………………….. 41

 

4- 2 – 2- 2 – ایماژها و تصاویر حسّی……………………………………………….. 42

 

4 – 2 –3 –  لحن و آهنگ حماسی ………………………………………………….. 55

 

4 – 2 –  3 – 1 –  لحن غمگینانه و سوگوارانه ……………………………………55

 

4 – 2 – 3 – 2 –  گله و شکایت ………………………………………………….. 56

 

4 – 2 – 3 –  3 – صفا و صمیمیت …………………………………………………… 56

 

4 – 2 – 4 – تلفیق حماسه و عرفان ………………………………………………. 57

 

4 – 3 – طبیعت گرایی تألیفی وتأویلی ………………………………………….. 61

 

4 – 3 – 1 – تصویر رمانتیک ………………………………………………………… 63

 

4 – 3 – 2 –   فردیّت در تصویر و کارکرد ایماژها و تصاویر ………………… 69

 

4 – 3 – 3 –  تنوّع ایماژها و تصاویر خیالی در طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی….. 73

 

4 – 3 – 4 –  بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی ………78

 

4 – 4 –  طبیعت­گرایی شهودی ……………………………………………………… 82

 

4 – 4 – 1 –  تقابل عقل وعشق ……………………………………………………… 83

 

4 – 4 – 2 –  وحدت عارفانه با هستی …………………………………………… 85

 

4 – 4 –  3 –  تلفیق نگاه شهودی و اجتماعی …………………………………….. 89

 

4 – 4 – 4 –  تمایزهای زبانی و بلاغی در دوره­ی شهودی …………………. 91

 

4 – 4 – 4 – 1 –  تمایز زبانی …………………………………………………… 92

 

4 –  4 – 4 – 2 –  ایماژها و صناعات بلاغی ……………………………………. 96

 

4 –  5 –   طبیعت و جنبه­های سمبلیک آن …………………………………… 102

 

4  – 6 – عینیّت و ذهنیّت …………………………………………………………. 105

 

4 – 7 –  رابطه­ی عشق، انسان و طبیعت …………………………………… 107

 

فصل پنجم

 

5 –  نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………… 115 

 

5 -1 – نتیجه گیری …………………………………………………………………. 116

 

5 – 2 – تحلیل نموداری ………………………………………………………….  127

 

5 – 3 – منابع و مآخذ ………………………………………………………….. 128

 

چکیده:

 

قیصر امین­پور یکی از برجسته­ترین شاعران پس از انقلاب اسلامی است که توانسته است سبک و طرز­تازه­ای در شعر بیافریند که هم ساختار کلی کلام خود را منسجم سازد و هم در سایه ی ساختار کلام و الگوهای ادبی، الگوی جهان­ نگری خود را براساس تجربیّات شخصی به مخاطبان خویش انتقال دهد. عناصر طبیعی نقش مهمّی در بیان اندیشه و احساس وی دارند ؛ و تصاویر شعری او غالباً با عناصر طبیعی شکل گرفته­اند . شاعردرپدیده ها و جلوه های زیبای الهی به دقّت می نگرد وباخیال دور­پرواز خود، زیبایی های شگفت انگیز پنهان در طبیعت را کشف وآن را در آیینه­ی نهان خود باز می­سازد و آن رادر لباس الفاظ وکلمات در می­آورد و در اعماق روح وجان مخاطب تاثیر شگفت برجا می­گذارد. در این رساله، دلایل رویکرد شاعر به طبیعت، چگونگی کاربرد واژگان و تصاویر شعری امین­پور ،  در دوره­های مختلف حیات شعری وی، با عناوین ذیل مورد بررسی قرار می­گیرد: الف) طبیعت­گرایی توصیفی که شاعر در آن، با به کار گرفتن وصف­های روشن، تک­ معناودقیق و خود، تصاویری می­سازد که مقبول عقل و ادراک حسّی است. ب) طبیعت­گرایی با کارکرد عناصر حماسی که در آن، شاعر به دلیل اعتقاد خود و فضایی که در آن قرار گرفته است، واژگان و تصاویری را می سازد که بیانگر خشم و اقتدار و ستیهندگی باشد و گاه به تناسب فضای حاکم، حماسه را با تغزّل و عرفان در هم می­آمیزد و تصاویر، بار حماسی غزل را در کنار بار تغزّلی آن به خوبی به دوش می­کشند.  پ) طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی که در آن، شاعر به کمک عناصر طبیعی تصاویری را ارائه می­دهد که در زیر­ساخت آن، می­توان به دغدغه­های درونی شاعر و آرمان­های او پی برد. ­ت) طبیعت­گرایی شهودی که در دوره سوّم شعری او نمود پیدا می­کند، ایماژها از درون­گرایی او حکایت می­کند و دل_­مشغولی وی به زبان ویژه که زبان گفتاری و امکانات معنایی و صوتی زبان است، سبک وی را به سوی طبیعی شدن سوق می دهد. ث) طبیعت و جنبه­های سمبلیک آن که در آن شاعر با  رشته­ای از ارتباطات تأویلی، مصداق­های عینی و ذهنی نمادها را به هم پیوند می­دهد و از این رهگذر، احوال درونی خود را بیان می­کند.  

 

در دو بخش پایانی نیز به عینیّت ، ذهنیّت و رابطه عشق، انسان و طبیعت و نقش آن در اشعار قیصرامین پور پرداخته شده است.

 

فصل اول: مقدمه

 

1-1- بیان مسأله

 

«چهارعنصر: خاک، آب، باد، آتش، در اصطلاح فلاسفه قوّه­ی مدبّره­ی همه­ی چیزهاست ودرعالم که عبارت است از: زیرفلک قمر تا مرکز زمین و ما آنچه راعینیّت داشته باشد و در خارج از ذهن آدمی محقق گردد، را طبیعت می نامیم.» (دهخدا،1335 )

 

طبیعت، قسمتی از هستی است و وابسته به لحظات تفکّرانسان وجدایی ازطبیعت، یعنی جدایی از هستی، واژه­ی­طبیعت درحرکت وجودی انسان ، مثل یک جویبار روان وزلال است و­ مظاهر و تجلیّات­آن هم تداعی­کننده ی یک هستی پاک و بی­آلایش. بنابراین شاعربا اندیشیدن درباره ی طبیعت وزیستن باآن درواقع به خود می اندیشد و درخود زیست می کند و تلاش می­کند تا با هستی رابطه­ای عاطفی برقرار­کند و_­روحش را به بی­کرانگی وگسترد­گی طبیعت وعشق ، متصل کند. درمشاهده­ی مناظرطبیعی نخست ذهن شاعرازجمال وزیبایی های طبیعت متاثر­می­شود، نیروی تخیّل وتداعی­معانی و اندیشه­های مختلف، او را به عا­لمی دیگرمی­برد وشاعردرصدد برمی­آید تا آن حالت نفسانی را به دیگران القا کند وآنچه را دیده به زبان شعر، وصف کند و پیش چشم ما مجسّم نماید. بنابراین­­­­ دوعامل بسیارمهم است . یکی احوال وشخصیت گوینده ودیگرطبیعت. بادرنظرگرفتن نکات فوق که بیانگر­تاثیراحساسات، اندیشه ها وتخیّلات شاعر و توجّه به مناظرطبیعت و وصف آن هاست این نکته مفهوم می­شود که، وصف طبیعت می تواند در ردیف

 

موضوعات شعری قرارگیرد. تجسّم مناظرطبیعت به گونه­ای­که شاعر­آنها را می بیند، نمودار آن است که انفعالات نفسانی آدمی پس ازدیدن مناظرطبیعت  به لباس­کلمات درمی­آید وباتوجه به نوع نگرش شاعر، جلوه ها وکاربردها آن در شعر نمایان می شود. به هرحال طبیعت، صحنه ی زندگی وکارگاه سرگذشت واندیشه­ی همه­ی انسان هاست. ازحماسه وجنگ، تنهایی وخاموشی، خستگی و فراق، عشق وعرفان و احساس وزیبایی« طبیعت بدون آدمی، افسرده ، بی ثمر و  بی­روح است ­هیچ قوّت ­و اقتداری­ درطبیعت ­وجودندارد ، ­مگر_­ این­که ­بواسطه­ی­ سرعت­خیال ­و­­وسعت نظر توجودپیداکند.(نیما،220:1375) در این دریافت همه­چیز ازطبیعت زنده­است وطبیعت ازبرکت وجودانسان، «خیال­تیز و دور­پرواز شاعر، زیبایی شگفت پنهان دراعماق طبیعت را کشف ­می­کند ­و درآیینه­ی نهان بین­ خود باز می سازد. انسان و طبیعت چون روح در یکدیگر حلول می کنند.» (مسکوب،51:1373)  ­نقش تمثیلی ونمادین طبیعت،درنگاه شاعران گذشته و امروز متفاوت است«درشعررسمی وکلاسیک، طبیعت حقیقتی برون ذهنی و عینی و خارجی است. زیبایی این طبیعت نیز حسی و عاطفگی است نه اندیشگی، طبیعت بستر و گذرگاه حیات است نه سرچشمه و خاستگاه اندیشه» (همان:­64) دراین نوع توصیف، طبیعت خود، بیان زیبایی است که احساس­آن­­­­ درحد ­چشم ­سر­می­ماند­­و­جان اندیشیده را دگرگون نمی­کند.» (همان:62) امّا در شعر امروزی، دریافت شاعر از شعر، اینگونه نیست بلکه حسی، عاطفی، اندیشیده، پیچیده وچند رویه است« نوع حضور طبیعت را در شعر، فقط شعرتعیین می­کند.شعری­که ازهستی­­شناسی­و نوع نگاه هنرمند مایه می­گیرد درعبارتی این شعر است که عناصر­ متشکله­ خود،چه طبیعی و چه مصنوعی را انتخاب نموده ودر جای­ خود­می­نشاند(شاه­ حسینی،1380:­245) ­                                                          

 

قیصرامین­پور یکی ازبزرگترین شاعران دو، سه دهه­ی اخیر است که در زندگی هنری و بلکه اجتماعی، درگیر واقعیت بوده است. او از لحاظ بیان حساسیت­هایش در مواجهه با جهان و جامعه، شاعری صادق است و روح زمان به روشنی در شعرش بازتاب یافته است. شعر اوگزارش راستین مناسبات شاعر با هستی، جامعه و طبیعت است(فتوحی،1387: 9) و طبیعت به عنوان شاخص­ترین ­عنصر در ­فضای شعری او حضور دارد وکمتر شعری را از او می توان یافت که درآن عناصرطبیعت به کار نرفته ­باشد به طوری که تصاویر­ شعری او غالبا با عناصرطبیعی شکل گرفته­اند. در این پژوهش ­دلایل رویکرد شاعر به طبیعت و چگونگی استفاده از عناصر زنده و پویای آن مورد بررسی ­قرار می­گیرد تا بتوان به شناخت ذهن و اندیشه­ی شاعر و فضایی که در شعر ایجاد کرده است، دست یافت. شاعر با بهره­گیری از عناصر طبیعی، در پی ترسیم  این فضا است به طوری که این فضا در اندیشه­ی شاعر، ازپیدایی تا کمال، نمود پیدا می­کند وموجب می شود،تا صدای ایدئولوژیک وتحولّات­ اجتماعی از عمق اشعارش احساس شود. هدف این پژوهش، بررسی نقش و تاثیرعناصر طبیعی در این فضاست و ازآنجایی­که می توان از عوامل طبیعی برای بیان بسیاری از مسائل ازجمله: موضوعات عرفانی،­ اجتماعی،  حماسی و احساسی،  استفاده کرد وی برای محسوس و ملموس­­تر­جلوه ­دادن اندیشه­ی خود از عناصر طبیعی که نقش مهمّی در بیان اندیشه و احساس، در شعر امروزی دارند ، سود می جوید.                                                                                

 

در این رساله حیات شعری شاعر، به سه دوره تقسیم می شود که­شاعر با توجه به فضایی که در هر دوره حاکم ­­است از ایماژهای متفاوتی چون: پویا، منفعل و طبیعی­ بهره می گیرد، تا به بیان اندیشه و القای انفعالات نفسانی خویش بپردازد. وی ­برای ابراز عواطف و احساسات شورانگیز خود، مواد ­خام را از طبیعت گرفته و به کمک اعجاز تخیّل آن را در لباس کلمات در می­آورد تا اندیشه­ی خود را به صورت عینی به مخاطب القا کند.                                                                                                                      

 

در شعر قیصر امین پور از جنبه های­گوناگون به طبیعت نگریسته شده است که در دوره­های مختلف شعری شاعر، ­نمود یافته است. هدف این رساله بررسی عوامل و اهداف رویکرد شاعر به طبیعت است، که در قالب موضوعات زیر مورد بررسی قرار گرفته است:

 

الف) ذ کرعوامل طبیعی برای بیان وصف(طبیعت گرایی توصیفی)؛

 

ب) ذکر عوامل طبیعی برای بیان مضامین حماسی   

 

پ) طبیعت گرایی تألیفی و تأویلی 

 

ت) طبیعت گرایی شهودی                                                              

 

 ث) طبیعت و جنبه های سمبلیک آن                                                                             

 

ج) عینیّت و ذهنیّت

 

چ)رابطه ی عشق، انسان و طبیعت

 

2-1- سوالات اصلی

 

1- نگاه شاعر به طبیعت در دوره های مختلف شعری او چگونه بوده است؟

 

2-7 اختیارات شاعری ……………………………………………………………………………38

 

فصل سوم: موسیقی کناری اشعار اوحدی

 

3-1 موسیقی کناری……………………………………………………………………………..41

 

3-1-1 قافیه ……………………………………………………………………………………..41

 

3-1-2  قافیه و انواع آن در اشعار اوحدی ………………………………………………..42

 

3-1-2-1 قافیه بدیعی …………………………………………………………………………..49

 

3-1-2-2 قافیه متوازی …………………………………………………………………………..51

 

3-1-2-3 قافیه میانی ………………………………………………………………………….51

 

3-1-2-4 همسانی قافیه و ردیف ……………………………………………………………..52

 

3-1-2-5 تکرار قافیه ……………………………………………………………………………54

 

3-1-2-5-1 ردالقافیه …………………………………………………………………………55

 

3-1-3 عیوب قافیه ……………………………………………………………………………..57

 

3-1-4 ردیف …………………………………………………………………………………….61

 

3-1-4-1 ردیف در دیوان اوحدی………………………………………………………….63

 

3-1-4-2  کاربرد ردیف در اشعار اوحدی ………………………………………………..63

 

3-1-4-3 انواع ردیف در اشعار اوحدی ……………………………………………………65

 

3-1-4-4 ردیف آغازی ………………………………………………………………………..70

 

3-1-4-5 ردیف میانی ………………………………………………………………………..72

 

3-1-4-6 ردیف از نظر کوتاهی و بلندی…………………………………………………….72

 

3-1-4-7 ردیف از نظر موسیقایی و بلاغی ………………………………………………..74

 

3-1-4-7-1تکرار در ردیف ……………………………………………………………….74

 

3-1-4-7-2 ردیف و واج آرایی …………………………………………………………..75

 

3-1-4-7-3 تناسب در ردیف…………………………………………………………………..76

 

3-1-4-7-4 ردیف و تضاد ……………………………………………………………………..76

 

3-1-5 هنجارگریزی ردیف ……………………………………………………………………..77

 

فصل چهارم: موسیقی درونی اشعار اوحدی

 

4-1 موسیقی درونی ………………………………………………………………………….81

 

4-2 موسیقی درونی در اشعار اوحدی ……………………………………………………..81

 

4-2-1 تکرار………………………………………………………………………………………81

 

4-2-1-1 تکرار کلمه…………………………………………………………………….81

 

4-2-1-1-1 رد العجز علی الصدر …………………………………………………………..82

 

4-2-1-2تکرار حروف یا آهنگ کلام…………………………………………………….83

 

4-2-1-3 تکرار واج یا واج واج آرایی ……………………………………………………84

 

4-2-2جناس ……………………………………………………………………………………84

 

4-2-2-1 جناس اشتقاق……………………………………………………………………….85

 

4-2-2-2 جناس شبه اشتقاق ………­……………………………………………………….85

 

4-2-2-3 جناس تام ……………………………………………………………………………86

 

4-2-2-4  جناس خط یا مصحف ……………………………………………………………87

 

4-2-2-5 جناس زاید یا افزایشی……………………………………………………….87

 

4-2-2-6 جناس قلب ……………………………………………………………………….88

 

4-2-2-7 جناس لاحق ………………………………………………………………………..89

 

4-2-2-8  جناس مضارع ………………………………………………………………….89

 

4-2-2-9 جناس مرکب ………………………………………………………………………90

 

4-2-2-10جناس ناقص یا محرّف ……………………………………………………..90

 

فصل پنجم: موسیقی معنوی اشعار اوحدی

 

5-1 موسیقی معنوی………………………………………………………………………….93

 

5-2 موسیقی معنوی در اشعار اوحدی …………………………………………………93

 

5-2-1 ارسال المثل (تمثیل) ……………………………………………………………….93

 

5-2-2 استخدام ………………………………………………………………………………95

 

5-2-3 ایهام (توریه) …………………………………………………………………………..96

 

5-2-3-1 ایهام تناسب ………………………………………………………………..97

 

5-2-3-2 ایهام تضاد ………………………………………………………………………..98

 

5-2-4 تجاهل العارف ……………………………………………………………………….98

 

 

5-2-5 تجرید ……………………………………………………………………………………..99

 

5-2-6 تضاد (طباق) …………………………………………………………………….100

 

5-2-7 تلمیح ………………………………………………………………………………..101

 

5-2-8 تنسیق الصفات ……………………………………………………………………….114

 

5-2-9 جمع …………………………………………………………………………………..115

 

 5-2-9-1 جمع با تفریق ……………………………………………………………………115

 

5-2-9-2 جمع با تقسیم ……………………………………………………………………..116

 

5-2-10 حسن تعلیل ………………………………………………………………………….117

 

5-2-11 حسن مطلع …………………………………………………………………………..117

 

5-2-12 حسن مقطع …………………………………………………………………………118

 

5-2-13 سیاقة الاعداد (اعداد) ………………………………………………………………118

 

5-2-14 سوال و جواب ……………………………………………………………………….119

 

5-2-15 لف و نشر …………………………………………………………………………120

 

5-2-16 مراعات النظیر ………………………………………………………………….121

 

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………..123

 

فهرست منابع …………………………………………………………………………124

 

چکیده:

 

موسیقی شعر از عوامل موثر و مهمی است که به شکل گیری ساختار شعر و تاثیرگذاری آن کمک می کند. شعر اساساً وسیله بیان و آیینه انعکاس احساسات درونی هر شاعر است که ابزار بیان این عواطف و احساسات، موسیقی شعر است و اوحدی برای تبیین عواطف، افکار، اندیشه ­ها و علایق و سلایق خود، از عوامل تاثیر گذاری موسیقی بهره گرفته است.

 

در این رساله که هرچند گامی است کوچک برای آشنایی هر چه بهتر با عواطف، افکار و سبک اشعار اوحدی؛ کوشش شده است که موسیقی اشعار وی، از لحاظ موسیقی بیرونی، کناری، درونی و معنوی (وزن، قافیه و ردیف و نیز انواع آرایه­های لفظی و معنوی) که هر کدام به نوعی در شکل گیری و تاثیرگذاری موسیقی شعر و نایل شدن شاعر به اهداف خود؛ یعنی نفوذ در دل­ها و تحریک عواطف و احساسات، کمک می کنند؛ مورد بررسی و تبیین قرار گیرد.

 

در اشعار اوحدی اوزان مختلف و مستعمل عروضی و بهره­گیری از اوزان نادر و اختیارات شاعری قابل توجه است؛ انواع قافیه و ردیف در آن ایفای نقش دارند. در آرایه­های لفظی (انواع جناس­ها، ردالعجز، تکرار و…) گوشنواز می­باشد، شگردهای هنری معنوی شاعر، مانند (ایهام، تلمیح، تضاد، مراعات نظیر و…) با هنرمندی در اشعار اوحدی به کار گرفته شده ­اند.

 

پیشگفتار:

 

از عواملی که موجب شد، موضوع موسیقی شعر در دیوان اوحدی، برای این پایان نامه مدنظر قرار گیرد، دلبستگی فراوان به مسائل و مباحث موسیقی شعر به ویژه اشعار اوحدی است، جرقه علاقه به انجام این کار، از دوران کارشناسی و از کلاس عروض و قافیه جناب آقای دکتر صدقی در من ایجاد شد و همواره مترصد فرصتی بودم که در این مورد بیشتر به تحقیق و کاوش بپردازم؛ تا اینکه در دوره کارشناسی ارشد، موضوع پایان نامه، تحت عنوان موسیقی شعر در دیوان اوحدی مراغه­ای، با راهنمایی استاد گرانقدرم آقای دکتر صدقی و با مشاوره استاد ارجمند، جناب آقای دکتر گلی به گروه زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد و از طرف گروه محترم تصویب شد، با علاقه فراوان شروع به کار کردم و برای تحقیق و تدوین آن تا جایی که میسّر بود به منابع متعدد مراجعه نمودم، در طول این مدت پشتیبان و مشوّق من استاد راهنمای گرامیم بودند که با سعه­ صدر و گشاده رویی راهنمایی های ارزنده خود را از بنده دریغ نکردند و مرا به ادامه راه دلگرم نمودند.

 

بیان مسئله:

 

یکی از عوامل موثر و مهمّی که به شکل گیری ساختار شعر و تاثیرگذاری آن کمک می کند، موسیقی شعر است؛ بنابراین کشف این ظرایف و دقایق و تبیین و تحلیل آن­ها در مجموعه اشعار اوحدی مراغه­ای، ضروری به نظر می رسد و در نوع خود می تواند مفید باشد.

 

فرضیه ها و اهداف پژوهشی:

 

فرض بر این است که اوحدی مراغه ای برای شکل گیری اشعار خود از اوزان متنوعی بهره گرفته و از بحرهایی از قبیل رمل، هزج، رجز، خفیف، مجتث و نظایر آن سود جسته است و برای دل انگیز کردن و موثر نمودن تاثیر سخن منظوم خود از موسیقی درونی (ترکیب و آرایش واژه) غافل نبوده است.

 

کشف زوایا و بیان مباحث مختلف موسیقی شعر دیوان اوحدی مراغه­ای، از قبیل اوزان مختلف اشعار و زحافات آن ها، مباحث مربوط به ردیف و قافیه و نیز موسیقی درونی، از جمله اهداف پژوهشی این تحقیق خواهد بود.

 

پیشینه تحقیق:

 

در مورد موسیقی شعر برخی شعرا؛ از جمله موسیقی شعر غزلیات شمس با راهنمایی دکتر احمد گلی، موسیقی شعر دیوان هوشنگ ابتهاج، با راهنمایی دکتر ناصر علیزاده، تحقیقاتی انجام شده است؛ ولی تا جایی که معلوم است تحقیقی در این مورد و با این عنوان در دیوان اوحدی مراغه ­ای صورت نگرفته است.

 

مقدمه:

 

 بــه  نـام  آنکـه  مـا  را  نـام  بخـشیـد                             زبـان  را  در  فصـاحت کـام بخـشیـد

 

(اوحدی مراغه­ ای)

 

اوحدی مراغه­ای (اصفهانی) از شاعران و عارفان توانای قرن هفتم و هشتم و معاصر ایلخانان مغول است که به علت هم عصری با شاعر نامداری چون حافظ شیرازی، نتوانست آنگونه که باید بدرخشد. تاریخ ولادت وی بر ما معلوم نیست و در منابع قدیمی ذکر نشده است، ولی شرح حال نویسان معاصر  با توجه به بیتی از مثنوی جام جم وی که در آن به تاریخ اتمام کتاب در سال 733 و نیز بیتی از همان مثنوی که در آن به شصت سالگی خود اشاره کرده است، تاریخ ولادت او را حدود 670 الی 673  رقم زده اند.

 

 چــون  ز  تــاریـخ   بــرگـرفـتـم   فــال                              هفـتـصـد  رفتــه  بود  و سی و سـه سال 

 

(اوحدی مراغه ­ای، 1375: 672)

 

 اوحــدی   شصـت   سـال   سخـتی  دیـد                       تـا  شـبـی  روی  نیــک بخـتــی  دیــد

 

(همان: 649)

 

در کتب قدیمی به نام پدر اوحدی اشاره­ای نشده، جز در ریحانة الادب که نام پدر وی «حسین» ثبت شده است (مدرس تبریزی، 1369:­202)؛ همچنین بر روی سنگ قبر وی به نام پدرش حسین اشاره شده است.

 

درباره زادگاه اوحدی و این که مولدش مراغه بوده یا اصفهان بین نویسندگان اختلاف نظر وجود دارد، برخی مولد او را به دلیل اصفهانی بودن پدرش اصفهان می دانند (جامی،1366­:­672، خواندمیر، 1379:­58) و برخی نیز زادگاه او را مراغه می دانند (دولتشاه سمرقندی، ­1338: 157، شوشتری، ج2، 1334: 121) از آن جا که وی مدت زیادی از عمرش را در مراغه سپری کرده و در همانجا نیز وفات یافته است، بیشتر به اوحدی مراغه ­ای شهرت دارد.

 

عده ­ای معتقدند اوحدی نخست صافی تخلص می کرده است؛ از جمله «صاحب تذکرة صحف ابراهیم و به تقلید از او محمد علی تربیت مولف کتاب دانشمندان آذربایجان و نویسندة کتاب ریحانه الادب و محمود فرّخ و… و بالاخره دکتر ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات خود به استناد ابیات زیر از روی تسامح و تساهل تخلص آغاز شاعری اوحدی را صافی ثبت کرده­اند» (گلی، مقدمه و گزینش و گزارش غزلیات اوحدی، 1387: 11).

 

جـانـا  تـو  بـه  حسـن  اگر  نلافی  پیـداست                                کـاندر  دهنت  موی  شکـافی  پیـداسـت

 

مــا  را  دل  سـخــت  تــو  در آییـنه  بــزم                                     مـاننـده  سنگ  از  آب  صافی پیـداسـت

 

(ص434،بب11و12 )

 

خورشید  که  خاک  ازو  چـو  زر  می گـردد                             از  شـوق  رخ  تـو  در بـدر  مـی گـردد

 

 یک  جرعه  می  صاف  تو  در صافی ریخت                           شد  مست  و  درین  میان  بسر می گردد

 

(ص439،بب54و55)

 

 صـافی  چــو  تـو  را  دیـد روان  می نـالـد                              بـر سیـنه  ز  غـم  سنگ زنـان  می نالـد

 

 گفتی  تـو  کـه  نالیـدن  صـافی  از چیـست                           جـانش  به  لب  آمدست  از آن می نالـد

 

(ص 442،بب77و78)

 

در همه موارد بالا مراد از «صافی» نام رودی در مراغه است که به «صافی» یا «صافی رود» مشهور بوده است (همان). برخی نیز معتقدند وی مرید شیخ اوحدالدین کرمانی بوده و دست ارادت به وی داده و تخلص خود را از نام او گرفته است (دولتشاه سمرقندی، 1338:­157، هدایت، بی تا:­35)، ولی این فرضیه با توجه به «سال وفات اوحدالدین کرمانی (م 634 یا 635ه) و سال تقریبی ولادت اوحدی (حدود 673ه) تعارض دارد» (صفا، ج3، 1368:­831)، بنابراین اوحدی  تخلص  خود را از نام خود که اوحدالدین بوده، گرفته است.